Polityka Polski wobec Litwy i Ukrainy w latach 1918-22

1795 r. był rokiem, w którym dokonano III rozbioru Polski. Polska znikła wówczas z map Europy i świata. Przez 123 lata Polacy podejmowali liczne próby odzyskania niepodległości, jednak bez skutku. Lecz w 1918 roku, po bardzo długim okresie niewoli narodowej, Polacy odzyskali wolność. Ponownie mogli żyć we własnym kraju ciesząc się pełnią swobód. W ich rękach spoczywała sfera życia gospodarczego, politycznego i społecznego. Jedną z najbardziej palących kwestii, wymagających niezwłocznego rozwiązania była sprawa przyszłych granic. Podjęte przez rząd polski działania na rzecz ich ostatecznego ustalenia trwały od 1918 roku po 1922. Na wschodzie rzecz dotyczyła obszarów znajdujących się poza tzw. linia Curzona wyznaczającą zasięg występowania etnicznej większości polskiej. W przypadku pogranicza czechosłowacko – polskiego sporne pozostawały ziemie znajdujące się na południe od rzeki Olzy oraz powiaty Spisz i Orawa. Rozwiązania wymagały też spory polsko – niemieckie o Śląsk, Wielkopolskę, Warmię i Mazury. Oburzenie Polaków wywołało przyznanie obszarów Litwy Środkowej z Wilnem – Litwie. Omówienie całego procesu kształtowania granic państwa, toczonych walk i podpisanych porozumień wymaga przedstawienia najistotniejszych faktów politycznych tego okresu w porządku terytorialno – chronologicznym z uwzględnieniem aspektów gospodarczych i społecznych.
Podczas konferencji paryskiej interesów państwa polskiego w Paryżu bronili Ignacy Paderewski i przewodniczący Komitetu Narodowego Polskiego, Roman Dmowski. Właśnie on, 29 stycznia 1919 roku, przedstawił Radzie Najwyższej sytuacje polityczna i gospodarczą Polski i jej postulaty terytorialne. W rezultacie Rada powołała specjalną komisje do spraw polskich, na której czele stanął francuski dyplomata Jules Cambon. Komisja Cambona przedłożyła w maju 1919 roku delegacji niemieckiej projekt traktatu przewidujący włączenie w skład państwa polskiego Górnego Śląska, Wielkopolski, Pomorza Gdańskiego i części Warmii i Mazur. Ponieważ sprzeciw niemiecki poparł antypolsko nastawiony Loyd George, projekt ten został odrzucony i przeredagowany w duchu znacznie korzystniejszym dla Niemców. Ostateczny tekst traktatu pokojowego podpisany został 28 czerwca 1919 roku w pałacu w Wersalu. Ze strony polskiej podpisy złożyli Ignacy Paderewski i Roman Dmowski. W wyniku inspirowanych przez Dawida Loyda George’a decyzji Rady Najwyższej, Polska uzyskała na zachodzie znacznie mniej terytorium i mieszkańców, niż przewidywały to wcześniejsze propozycje Komisji do Spraw Polskich. Zamiast 56,5 tys km2 z prawie 5 mln ludności otrzymywała bezwarunkowo, tzn. bez plebiscytu 45,5 tys. km2 z ok. 3 mln ludności. Objęty plebiscytem Górny Śląsk liczył 11 tys. km2 i miał ok. 1,9 mln ludności. Mazury z Warmią i Powidle miały również czekać na rozstrzygnięcie plebiscytowe. Gdańsk stał się Wolnym Miastem pod kontrolą Komisarza Ligi Narodów. Przedstawiciele Rzeczpospolitej zostali ponadto zmuszeni do podpisania w Wersalu tzw. Traktatu mniejszościowego. Zobowiązywał on Polskę do zapewnienia swobód mniejszościom zamieszkującym państwo polskie, podczas gdy na Niemcy tego rodzaju zobowiązanie wobec mniejszości polskiej nie zostało nałożone. Traktat mniejszościowy spotkał się z oburzeniem ze strony opinii publicznej w Polsce i bardzo ostra krytyka w sejmie, został jednak ratyfikowany wraz z traktatem wersalskim 31 VII. Przyjęcie postanowień traktatu wersalskiego przez Niemcy oznaczały dla Polski odsuniecie niebezpieczeństwa inwazji ich przeważających sił od strony zachodniej granicy RP i pozwalało skoncentrować polskie siły zbrojne na wschodzie.
Opinie polskich polityków dotyczące przebiegu granicy państwa polskiego nie były jednolite. Istniały tutaj dwie koncepcje. Pierwsza koncepcja była to koncepcja federacyjna Józefa Piłsudskiego. Zakładała ona oderwanie od Rosji: Białorusi, Litwy i Ukrainy jako niepodległych państw w federacji z Polską. Państwa te miały stanowić swego rodzaju mur przed Rosją. Druga koncepcja to koncepcja inkorporacyjna, której autorem był Dmowski. Mówiła ona o włączeniu do Polski tych ziemi litewskich, białoruskich i ukraińskich, na których przeważali Polacy. N ziemiach tych miał być przeprowadzona polonizacja, czyli polityka spolszczenia polegająca na narzucaniu siłą ludności języka polskiego, kultury polskiej itd. Podczas obrad zadecydowano o przeprowadzeniu plebiscytu w Wielkopolsce, Górnym Śląsku, Warmii i Mazurach oraz na Zaolziu. Polsce przyznano Pomorze Wsch. bez Gdańska, który został wolnym miastem. Polska musiała podpisać również podpisać traktaty mniejszościowe dot. Niemców.
Na początku 1919r. Polska toczyła walki o Galicję Wschodnią z wojskami ukraińskimi. Ponieważ Ukraińcy byli także atakowani z północnego wschodu przez bolszewików, Polakom udało się szybko wyprzeć armię ukraińską poza linię Włodzimierz –Kowno. Następnie Polacy zajęli całą byłą Galicję Wschodnią. Sporne tereny z Ukrainą, które zostały zajęte przez wojska polskie od VII 1919 r. zostały przyznane Polsce przez Ligę Narodów w 1923 r.
W połowie lutego 1919 r. Polskie siły Frontu Litewsko-Białoruskiego podjęły kontrofensywę przeciwko armii bolszewickiej. Po wejściu Polaków do Wilna, Józef Piłsudski wydał odezwę „ Do mieszkańców byłego Wielkiego Księstwa Warszawskiego” dając nadzieje samookreślenia politycznego tego obszaru. W lipcu 1919 r. podczas konferencji pokojowej w Paryżu, Rada Najwyższa zatwierdziła granicę polsko-litewską według linii Focha ( Niemen – Grodno – Wilno – Dyneburg ) wraz z Wilnem. Skutkiem dalszej ofensywy Polski na Białorusi było zajęcie Mińska, co sprawiło że pod koniec września front polsko-bolszewicki przebiegał wzdłuż linii Płock – Borysów – Bobrujsk –Zasław – Zbrucz. Na konferencji paryskiej został poruszony problem granicy Polski na wschodzie. Ponieważ państwa Ententy były w tej sprawie podzielone, Ignacy Paderewski zażądał określenia zamiarów Ententy wobec Rosji. Nie otrzymawszy jasnej odpowiedzi Józef Piłsudski zaczął rozmowy z przedstawicielami bolszewików. Rozmowy te jednak nie przyniosły żadnych efektów. Dopiero 8 XII 1919 r. Rada Najwyższa podjęła decyzję o ustaleniu granicy wzdłuż tzw. linii Courzona, która przebiegała na zachód od linii Bug – Kuźnica – Puńsk.
Po sukcesach wojska polskiego na wschodzie, sytuacja zmusiła Józefa Piłsudskiego do realizacji koncepcji federacyjnej. Piłsudski zaczął, więc się rozglądać za znaczącym partnerem na Litwie, Białorusi i Ukrainie. Nie znajdując żadnego poparcia na Litwie i niewielkie na Białorusi, jedyną nadzieją Piłsudskiego był Dyrektoriat Ukraińców kijowskich. 21 IV 1920 J. Piłsudski podpisuje umowę z reprezentującym Dyrektoriat URL Petlurą. Polska w umowie tej uznawała niepodległość Ukrainy na wschód od dawnej granicy rosyjsko-austryiackiej na linii Zbrucza i Horynia, zrzekając się pretensji do tych terenów. Petlura w zamian zrzekał się roszczeń do Galicji Wschodniej i części Wołynia. Uzupełnieniem umowy miała być konwencja wojskowa, ustalająca zasady współdziałania wojskowego w planowej ofensywie na Ukrainę.
25 IV 1920 na odcinku od Prypeci do Dniestru rozpoczęła się ofensywa polska na Ukrainę, którą osobiście kierował Naczelny Wódz – Piłsudski, zgodnie z koncepcją federacyjnej polityki wschodniej, dążył do opanowania terytorium Ukrainy naddnieprzańskiej i stworzenia warunków do odbudowy niepodległego, sprzymierzonego z Polską państwa ukraińskiego. Polityczne przygotowanie do ofensywy stanowił układ z rządem Petlury. Uderzając pierwszy, Piłsudski chciał odebrać inicjatywę strategiczna wojskom bolszewickim, które szykowały potężną ofensywę na zachód z Białorusi. W natarciu polskim, obok sprzymierzonych wojsk ukraińskich Petlury, brały udział jednostki 6. Armii gen Iwaszkiewicza, 2. Armii gen. Listowskiego oraz 3. Armii gen. Rydza-Śmiałego, która miała opanować Kijów. Siły polskie przewidziane do uderzenia na froncie ukraińskim liczyły 60 tys. żołnierzy. Naprzeciwko stały dwie sowieckie armie – 12. i 14., zgrupowane we froncie Południowo-Zachodnim. W lipcu odbyła się konferencja w Spa, na której Polacy przekonywali, iż nie walczą tylko w swojej sprawie, ale w sprawie całej Europy, gdyż próbują zapobiec „zalaniu” Europy przez rewolucjonistów. Argumenty te nie przekonały premiera Wielkiej Brytanii Loyda Georga, który zażądał od premiera Grabskiego uznania linii Curzona jako wschodniej granicy Polski, w zamian, za co Anglia miała być pośrednikiem w rozmowach pokojowych z Rosją. Grabski zgodził się, za co został ostro skrytykowany i podał się do dymisji.
17 VIII 1920 w Mińsku, Rosja w rozmowach z Polską złożyła jej swoje żądania. Polska odrzuciła je i było wiadomo, że wschodnia granica będzie dalej kształtowana przy użyciu wojska. 16.VIII miała miejsce najważniejsza bitwa, która zmieniła losy wojny. Była to bitwa warszawska, w której zwycięstwo odnieśli Polacy. Obie strony pokonując duże trudności podpisały 18 marca 1921 r. traktat pokojowy w Rydze. Podpisy pod dokumentem złożyli m.in. ze strony polskiej – Dabski i Wasilewski, ze strony sowieckiej – Joffe i Haneczki. Układ ten realizowany był z dużymi oporami. Granica ryska była wynikiem obustronnego wyczerpania wojennego, była kompromisem, który nie zadowalał obu stron. Traktat wytyczał granicę wschodnią Polski wzdłuż linii rozejmowej z 18 X 1920 przewidując również m.in. zwrot dzieł sztuki i zabytków kultury wywiezionych z Polski w okresie rozbiorów, a także wypłacenie przez stronę sowiecką 30 mln rubli w złocie jako rekompensatę za wkład ziem polskich wobec rozwój gospodarczy Rosji. Traktat ryski, ustanawiając pokojowe stosunki dyplomatyczne miedzy Polską wobec Rosją wobec Ukrainą Sowiecką, oznaczał upadek planów federacyjnych Piłsudskiego. Niechętna wobec Polski postawa mocarstw zachodnich spowodowała, że Piłsudski zastosował podstęp. Stworzył specjalną grupę wojskowych z gen. Żeligowskim na czele i kazał mu upozorować bunt i zająć Wilno. Po zajęciu miasta utworzono tam Komisję Rządzącą Litwy Środkowej, która zapowiedziała przeprowadzenie plebiscytu na spornym terytorium. Odbyły się wybory do lokalnego Sejmu Wileńskiego, który opowiedział się za przynależnością Wilna i okolic do Polski. Wydarzenia te wpłynęły niekorzystnie na stosunki polsko-litewskie.
Kiedy 26 XII 1918 do Poznania przybył Ignacy Paderewski, oddziały niemieckie zaczęły atakować ludność polską i znieważać symbole narodowe Polski. Zajście to bardzo rozgniewało Polaków, którzy podjęli działania przeciw Niemcom. Szybko działania te przekształciły się w powstanie nazwane Wielkopolskim. Było to pierwsze udane powstanie polskie. W jego wyniku Polska otrzymała na podstawie traktatu wersalskiego (28 VI 1919) Wielkopolskę. Inne decyzje traktatu wersalskiego dotyczące Polski to oddanie Polsce Pomorza Wschodniego bez Gdańska. Na terenach spornych, czyli Górnego Śląska, Mazur, Warmii i Śląska Cieszyńskiego miały być przeprowadzone plebiscyty.
Zgodnie z decyzją traktatu wersalskiego, na obszarze Górnego Śląska miał się odbyć plebiscyt rozstrzygający o przynależności tych terenów do Polski lub Niemiec. 17 VIII 1919 z powodu represji niemieckich wybuchło I powstanie śląskie. Niemcy, którzy mieli ogromną przewagę, jeżeli chodzi o wojsko, bardzo szybko uporali się z powstańcami. Na tereny plebiscytu zostały ściągnięte wojska angielskie, francuskie i włoskie, które miały pilnować porządku. Jednak w nocy z 19/20 VIII 1920 w wyniku rosnącego napięcia i ciągłych prześladowań niemieckich wybuchło II powstanie śląskie. Powstanie to nie przyniosło większego efektu. Dnia 20 III 1921 odbył się plebiscyt górnośląski. Polska otrzymała tylko powiaty pszczyński i rybnicki oraz część katowickiego i tarnogórskiego. Niezadowoleni z plebiscytu Polacy, w nocy z 2/3 V 1921 zorganizowali III powstanie śląskie. Efektem tego powstania było przyznanie Polsce przez Rade Ligi Narodów (12 X 1921) powiatów: katowickiego, lublinieckiego, pszczyńskiego, rybnickiego, świętochłowickiego i tarnogórskiego. Na Warmii, Mazurach i Powiślu 11 VII 1920 odbył się plebiscyt, który zgodnie z traktatem wersalskim miał rozstrzygnąć przynależność państwową tych ziem. Prowadzona przez Niemców agitacja za przyłączeniem tego obszaru do ich państwa. Połączona z doniesieniami o klęskach wojsk polskich, pogłębiła bardzo niekorzystny dla Polski wynik plebiscytu – tylko 2,2% głosów zostało oddanych za przynależnością do państwa polskiego. W rezultacie Konferencja Ambasadorów Ententy pozostawiła w granicach Niemiec niemal całe Prusy Wschodnie z wyjątkiem 5 wsi na Powiślu i 3 na Mazurach.
Plebiscyt na Śląsku Cieszyńskim został zaniechany, a o jego podziale zadecydował Rada Ambasadorów. Decyzje Rady Ambasadorów nie były korzystne dla Polski.
Po 1923r. czyli po ustaleniu granic II RP, obszar wynosił 388 600 km. Polska graniczyła z 7 państwami: Niemcy, Wolne miasto Gdańsk, Czechosłowacja, ZSRR, Rumunia, Litwa, Łotwa. Granice Polski ukształtowały się w wyniku wojny polsko-bolszewickie, starć z Ukraińcami i Litwinami, powstań i licznych plebiscytów. Pierwszy raz świat zaczął mówić o sprawie polskiej. Wreszcie Polacy nie byli zdani tylko na siebie, ale mogli liczyć na pomoc państw Ententy np. Anglii czy Francji. Na spotkaniach w Paryżu nie tylko Polacy starali się o jak najbardziej korzystne dla nich decyzje, ale zabiegała o to także Francja i Anglia. Gdyby nie upór Polaków, terytorium II RP byłoby dużo mniejsze. Polacy udowodnili, że potrafią walczyć o swoje. Mimo licznych prób odzyskania niepodległości, które kończyły się przez 123 lata zaborów fiaskiem, nie poddawali się. Nagrodą za ich wytrwałość była niepodległa Polska.