Wpływ przemocy w rodzinie na rozwój człowieka

Wstęp
Obowiązek niesienia pomocy ofiarom przemocy domowej spoczywa głównie na policji i instytucjach oraz organizacjach do tego powołanych. Ale zarówno moralnie jak i prawnie wszyscy jesteśmy do tego zobowiązani, a tym bardziej nauczyciel, który w swojej pracy spotyka się z najmłodszymi ofiarami przemocy - dziećmi.
Fakt, że zjawisko to występuje w Polsce jest bezsprzeczny. Nadal jednak funkcjonują w naszym społeczeństwie stereotypy, które powodują, że przemoc w rodzinie jest nieodpowiednio postrzegana. Istnieje błędne przekonanie, że przemoc domowa to sprawa prywatna każdej rodziny i nikt nie powinien się wtrącać do tego, w jaki sposób małżonkowie rozwiązują swoje problemy. Powszechne jest twierdzenie, że przemoc występuje wyłącznie w rodzinach z marginesu społecznego, a sprawcy działają pod wpływem alkoholu lub są chorzy psychicznie. Niektórzy nawet sądzą, że bite kobiety akceptują przemoc, bo nie starają się uwolnić z toksycznego związku.
Z badań wynika, że przemoc w rodzinie występuje we wszystkich klasach społecznych, może dotknąć każdego z nas. Sprawcy przemocy pochodzą z różnych grup, zarówno robotniczych, jak i inteligenckich. Wielu sprawców stosujących przemoc robi to na trzeźwo, inni piją po to, by bić. Nie ma także bezpośredniego związku między przemocą w rodzinie a chorobą psychiczną. U podłoża przemocy leży raczej dążenie do przejęcia nad ofiarą kontroli i utrzymania władzy. (R. Lubrant)
"Ofiara akceptuje przemoc, bo biernie się jej poddaje" - nie ma chyba bardziej mylnej opinii. Istnieje wiele czynników zniewalających, wewnętrznych i zewnętrznych, które powodują, że ofiara nie chce odejść od sprawcy. Czasami jest ona zależna ekonomicznie od partnera lub znajduje się pod presją rodziny, a może po prostu nie ma dokąd odejść. Innymi czynnikami zniewalającymi są: pragnienie zapewnienia dzieciom pełnej rodziny lub brak wykształcenia, a tym samym trudności ze znalezieniem pracy. Wśród czynników wewnętrznych można wymienić: poczucie wstydu przed otoczeniem, strach przed sprawcą, bezradność, lęk przed zmianami, brak racjonalnego myślenia. Walka z istniejącymi stereotypami nie jest łatwa, bo większość polskiego społeczeństwa nie zdaje sobie sprawy, że przemoc w rodzinie to problem wszystkich.
Przemoc domowa zwiększa przestępczość na ulicach. To dom rodzinny stanowi wzorzec zachowania dla następnego pokolenia. Chłopiec, który obserwuje agresję ojca wobec matki, w przyszłości prawdopodobnie będzie bił swoją partnerkę. Dziewczynka dorastająca w takiej rodzinie będzie przekonana, że przemoc wobec kobiet jest czymś naturalnym i akceptowalnym społecznie. Rodziny z problemem przemocy są zwykle wyizolowane, więc dzieci w nich wyrastające nie mają możliwości obserwowania innych modeli postępowania, toteż przenoszą je potem w dorosłe życie.
Definicje przemocy i jej rodzaje
W zależności od publikacji można znaleźć wiele definicji przemocy w rodzinie. Kevin Browne i Martin Herbert w swojej książce pt. "Zapobieganie przemocy w rodzinie" proponują definicję przyjętą przez Radę Europy (1986), w której to terminem "przemoc domowa" określa się: "każde działanie jednego z członków rodziny lub zaniedbanie, które zagrażają życiu, cielesnej i psychicznej integralności lub wolności innego członka tej samej rodziny bądź poważnie szkodzą jego (jej) osobowości".
Jerzy Mellibruda definiuje przemoc jako: "intencjonalne naruszenie mocy oraz wszelkich praw i dóbr osobistych jednostki w sposób uniemożliwiający jej obronę i powodujący szkody psychiczne, fizyczne, symboliczne i materialne".
Wśród form przemocy można wyróżnić:
Przemoc fizyczną, która jest wymuszeniem na ofierze określonego zachowania poprzez klapsy, bicie pięścią, spoliczkowanie, szarpanie, popychanie, uderzenia, kopanie, itp. Skutkiem przemocy fizycznej są wszelkiego rodzaju zranienia, zasinienia, stłuczenia, złamania, cięcia, a czasem i wewnętrzne obrażenia ciała.

Drugim rodzajem przemocy jest przemoc emocjonalna, która w zasadzie pojawia się jako pierwsza. Ma ona na celu pozbawić ofiarę zaufania do siebie i swoich kompetencji. Objawia się ona wyzywaniem, upokarzaniem ofiary wobec innych członków rodziny i znajomych, ciągłym krytykowaniem i poniżaniem.

Z przemocą emocjonalną wiąże się zwykle przemoc psychiczna (w niektórych publikacjach traktowane są jako jeden rodzaj), która polega na zadawaniu cierpień psychicznych. Może to być spowodowane np. kontrolowaniem i ograniczaniem kontaktów ofiary z przyjaciółmi, szkołą, znajomymi, zastraszaniem i grożeniem wyrządzenia krzywdy fizycznej ofierze bądź bliskim jej osobom.

Przemoc ekonomiczna powoduje, że ofiara staje się zależna finansowo od sprawcy, co zmusza w rezultacie ofiarę do próśb o każdy grosz, kłamstw na temat wydatków. Nie może ona jednak podjąć pracy zarobkowej, bo sprawca na to nie pozwala.

Przemoc seksualna to zmuszanie ofiary do odbywania stosunków seksualnych w formie czy czasie, który jej nie odpowiada. Szczególnie okrutne i drastyczne są akty kazirodztwa, bo niszczą one psychikę dziecka oraz jego zaufanie do dorosłych.

K. Browne i M. Herbert do form maltretowania zaliczają również zaniedbanie, które jest przemocą w sensie metaforycznym, ale może powodować obrażenia fizyczne i psychiczne. Zaniedbanie może mieć charakter rozmyślny lub nieświadomy. Pierwsze polega na odmowie wypełniania lub niewłaściwym wypełnianiu obowiązków opiekuńczych, w tym świadome stwarzanie emocjonalnych i fizycznych zagrożeń, np. ofiara celowo jest porzucana lub pozbawiana pożywienia. Nieświadome zaniedbanie spowodowane jest często niezrównoważeniem psychicznym sprawcy, brakiem właściwej wiedzy, lenistwem czy chorobą.
Wpływ przemocy w rodzinie na rozwój człowieka
Bez względu na to, którą definicję podamy i jaką formę przemoc przyjmie, jest to zjawisko negatywne i mające ogromny wpływ na rozwój człowieka na wszystkich etapach jego życia. Zdaniem Krystyny Rossa-Parusiewicz: "Rozwój człowieka zależy od dostarczania mu na każdym etapie rozwoju odpowiedniej ilości i jakości bodźców fizycznych, psychicznych i poznawczych. Najbardziej wrażliwy i chłonny na nie jest człowiek w pierwszym okresie swojego życia. Psycholodzy uważają, że wiek od 3-5 lat, a niektórzy, że od 12-15 roku życia jest najistotniejszy. Czas ten najbardziej rzutuje na całe życie i w dużym stopniu determinuje przyszły los człowieka (...)
W psychologii humanistycznej dziecko jest z gruntu rzeczy dobre. To najbliższe otoczenie, a nieco później przedszkole, szkoła, rówieśnicy modelują jego zachowanie. Dzięki nim dziecko przyswaja sobie określony system wartości, zyskuje poczucie własnej wartości, uczy się sposobów reagowania w różnych sytuacjach.
A co się dzieje, gdy dziecko wyrasta w rodzinie dysfunkcyjnej, niewydolnej wychowawczo, alkoholowej, w której przemoc jest na porządku dziennym? Dziecko boi się i lęk ten towarzyszy mu później przez całe życie. Wstydzi się przed innymi, nie chce mówić o swojej rodzinie albo zmyśla różne historie na jej temat. Czuje się winne temu, co dzieje się w domu, a jednocześnie zaniedbane i niekochane.
Następstwem przemocy w dzieciństwie mogą być liczne zaburzenia osobowości, nerwice, psychozy, uzależnienia. Dzieci żyjące w skłóconych rodzinach, w których rodzice używają wobec siebie przemocy, nie będą potrafiły zbudować związku opartego na miłości i szacunku. Dla nich naturalną sytuacją będą te, znane z domu rodzinnego.
Należy również wspomnieć o zdrowotnych i psychologicznych konsekwencjach przemocy w rodzinie. Trwałym następstwem doznanych urazów mogą być lęki, zaburzenia snu, chwiejność emocjonalna, zaburzenia koncentracji uwagi, bóle głowy, poczucie mniejszej wartości, a nawet myśli samobójcze. Wówczas niezbędna jest terapia psychologiczna, która pozwoli przezwyciężyć depresję. (K. Rossa-Parusiewicz)
W późniejszym okresie na rozwój dziecka ma wpływ nie tylko rodzina, ale również szkoła To tu dziecko powinno zdobyć wiedzę i poznać wzorce właściwego zachowania i postępowania. Jeśli dom rodzinny nie spełnia swoich funkcji, dziecko nie czuje się w nim bezpieczne, kochane, szuka pomocy i robi to w najróżniejszy sposób. Czasami objawia się to agresywnym zachowaniem wobec innych, bo pragnie podbudować poczucie własnej wartości lub po prostu naśladuje swojego rodzica, który w ten sam sposób manifestuje swoją władzę lub złość wobec innych członków rodziny.
Może też być odwrotnie. Dziecko jest apatyczne, izoluje się od rówieśników, brak mu pewności siebie, jest zastraszone, przejawia lęk przed każdym dotykiem. Takie zachowanie powinno zwrócić uwagę każdego nauczyciela, wychowawcy.
Niekoniecznie świadczy ono o tym, że wobec dziecka stosowana jest przemoc, ale mogą to być jej symptomy Czasami jednak nic nie wskazuje na to, że dziecko wyrasta w rodzinie z problemem przemocy. Nauczyciel odkrywa to zupełnie przypadkowo. Uwagę wychowawcy zwykle absorbują uczniowie, którzy są agresywni lub nadpobudliwi, wagarują, mają oceny niedostateczne, jednym słowem, sprawiają problemy wychowawcze. To im wychowawca poświęca najwięcej uwagi, bada przyczyny nieodpowiedniego zachowania, sprawdza sytuację rodzinną i stara się pomóc.
Ważne jest, by nie zapominać o innych uczniach. Nauczyciel powinien wiedzieć, co się dzieje w rodzinach jego wychowanków. Bez znajomości środowiska, w którym dziecko wychowuje się, nie jest w stanie osiągnąć zamierzonych celów wychowawczych.
Skąd przemoc?
Najczęściej przemocy możemy się spodziewać w rodzinach dotkniętych alkoholizmem, pamiętajmy jednak,że badania naukowe potwierdzają, iż przemoc w rodzinie jest zjawiskiem wieloaspektowym, a "nadużywanie alkoholu i alkoholizm nie są jedyną przyczyną przemocy w rodzinie, ale raczej współwystępującymi z nią uwarunkowaniami, podobnie jak wiele innych zjawisk. Większość osób nadużywających alkoholu, które pod jego wpływem stają się agresywne wobec członków własnej rodziny, przyznaje się do stosowania przemocy również w stanie trzeźwości" (K. Browne, M. Herbert)
Zwykle w takich rodzinach powtarza się znany badaczom tego zagadnienia cykl przemocy. Leonora Walker mówi o jej trzech fazach: Faza budowania napięcia (rosnące rozdrażnienie partnera, krytyka, kłótliwość, brutalność, podejrzliwość), którą kobieta stara się załagodzić (kobieta, bo statystycznie to ona jest najczęściej ofiarą przemocy w rodzinie) lub przyspieszyć wybuch, chcąc mieć najgorsze za sobą. Druga faza, w której dochodzi do rozładowania napięcia, objawia się brutalnym pobiciem, często zagrażającym życiu. Trzecia faza zwana jest fazą miodowego miesiąca, bo wówczas napastnik okazuje skruchę i miłość oraz próbuje przerzucić na kobietę odpowiedzialność za następstwa swojego zachowania. ( K.Rossa-Parusiewicz)
Znajomość tych cyklów znacznie ułatwi pracę nauczycielowi jako osobie wspomagającej ofiarę przemocy. Nie powinien dziwić nauczyciela fakt, że ofiara wycofuje się nagle z tego, co mówiła wcześniej, że broni sprawcę. Należy uświadomić jej wówczas, że poprawa sytuacji w rodzinie to kwestia przejściowa, problem sam nie zniknie.
Źródeł przemocy może być wiele: biologiczne, czyli cechy charakteru, temperament, psychologiczne - własne emocje, frustracje, pozbawienie potrzeb oraz środowiskowe, zwane też kulturowymi. Jedną z przyczyn może być mechanizm błędnego koła - zanim dana osoba stanie się sprawcą przemocy, zazwyczaj przechodzi drogę albo swojej ofiary, albo świadka we własnym domu rodzinnym. W psychologii określa się to jako "zachowanie społecznie wyuczone".
W literaturze, zwłaszcza feministycznej, znajdziemy inne wyjaśnienie przemocy wobec kobiet i dzieci. Podkreśla się tam, że kobiety z reguły zajmowały podrzędną pozycję w społeczeństwie. W tym ujęciu celem przemocy stosowanej przez mężczyzn jest kontrolowanie pozostałych członków rodziny. Wskazuje się np. obowiązujący już w Egipcie patriarchalny model rodziny, w której to mąż kieruje życiem żony i dzieci, podejmuje wszystkie decyzje, ogranicza jej swobodę, decyduje, jak ma spędzać czas i z kim. W Anglii jeszcze do XIX wieku obowiązywała reguła zwana prawem kciuka, według to której mąż nie mógł bić żony kijem grubszym od jego kciuka. W niektórych więc społeczeństwach karanie fizyczne żony traktowano jako coś naturalnego, a celem takiej kary było wychowanie żony. (M. Pelowska)
K. Browne i M. Herbert proponują wyjaśnienia przemocy domowej na gruncie socjologii i psychologii. Z perspektywy socjologicznej przemoc jest wynikiem społecznego stresu, który oddziałuje na rodzinę. Niektóre czynniki, takie jak: niskie zarobki, bezrobocie, złe warunki mieszkaniowe, izolacja i trudne warunki pracy mogą być przyczyną frustracji i stresu, które w rezultacie mogą prowadzić do przemocy. Z badań nad tym zjawiskiem wynika jednak, że przemoc nie dotyczy wyłącznie rodzin o trudnej sytuacji materialnej.
Inna koncepcja bardziej skomplikowana uwzględnia interakcje między sprawcą i ofiarą, analizowane w ramach struktury rodziny i struktury społeczeństwa. Zgodnie z tą koncepcją przemoc domowa to przemoc reaktywna, w której zewnętrzne przyczyny agresji znajdują warunki do odegrania tylko w rodzinie, ponieważ relacje rodzinne są mniej formalne, a stosowanie przemocy wobec członków rodziny pociąga za sobą mniej sankcji.
Tak rozumiana "funkcja" przemocy domowej pozwala sprawcy na tzw. "odpłatę". Sprawca zatem stosuje przemoc, by zwrócić uwagę na siebie, manipuluje otoczeniem i wymusza zaspokojenie własnych potrzeb, poszukuje zemsty za krzywdy doznawane obecnie, jak i w przeszłości czy dostosowuje się do norm kulturowych i oczekiwań.
Psychologiczne wyjaśnienia przemocy w rodzinie koncentrują się zarówno na cechach indywidualnych jednostki jak i na interakcjach: interpersonalnych oraz człowiek - środowisko. Pojawiły się tu koncepcje psychobiologiczne i psychodynamiczne, zgodnie z którymi przemoc jest cechą wrodzoną, więc sprawca ma pewne predyspozycje do agresywnego zachowania. W badaniach skoncentrowanych na interakcjach rozpatrywano zarówno społeczne relacje między ludźmi, jak i środowisko, w którym one zachodzą. W wyjaśnieniach psychologicznych widać zatem wyraźne odejście od prób rozpatrywania przemocy w kategoriach indywidualnej patologii. Browne i Herbert proponują wieloczynnikowy model przemocy w rodzinie, który zakłada, że czynniki stresujące i wpływ środowiska zależą od relacji interpersonalnych w rodzinie. Wynika z tego, że pozytywne, pełne uczucia relacje rodzinne działają jak bufor chroniący przed wewnętrznym i zewnętrznym stresem. Zapobieganie, leczenie i opanowanie przemocy w rodzinie musi się więc koncentrować właśnie na relacjach w rodzinie.
Symptomy przemocy
Z doświadczenia wiem, jak trudno jest pomóc ofierze przemocy Od kilkunastu lat jestem nauczycielką w jednej z bytomskich szkół i w swojej pracy wiele razy spotkałam się z rodzinami, w których występował ten problem. Nauczyciel musi być dobrym obserwatorem i słuchaczem, bo tylko wówczas dostrzeże, iż wobec ucznia stosowana jest przemoc.
Najczęściej wymieniane symptomy przemocy to:
1. ślady pobicia, lęk przed rozbieraniem się na lekcję wychowania fizycznego,
2. lęk przed nagłym dotykiem,
3. niestosowny strój do pogody,
4. lęk przed powrotem do domu (uczniowie dopytują, czy są jeszcze jakieś zajęcia),
5. nadmierna agresywność lub przeciwnie - apatyczność,
6. okłamywanie,
7. zaburzenia mowy wynikające ze zbytniego napięcia (czasami niechęć do wypowiadania się),
8. dolegliwości psychosomatyczne (mdłości, bóle głowy, niekontrolowane potrzeby fizjologiczne),
9. brak poczucia pewności siebie (strach przed osobami dorosłymi),
10. wycofanie się z życia klasy - depresja,
11. zachowania autodestrukcyjne i destrukcyjne( samobójstwa, agresja wobec innych),
12. nadmierne podporządkowanie dorosłym ( pozornie się na wszystko zgadzają, ale czasem nie wiedzą czego dotyczy rozmowa, bo pragną ją tylko szybko skończyć),
13. lęk przed porażką,
14. zaburzony rozwój fizyczny (niedowaga, zaburzenia wzrostu),
15. zaniedbany wygląd,
16. nieadekwatna do wieku znajomość ze strony dziecka budowy narządów rodnych,
17. pseudodojrzałość,
18. wzmożona pobudliwość ruchowa i zaburzona koncentracja.
Nie wymieniłam tutaj objawów świadczących o przemocy seksualnej, ponieważ nauczyciel nie będzie w stanie ich dostrzec, to leży w gestii lekarza. Oczywiście zaobserwowane u ucznia pojedyncze objawy nie zawsze świadczą, że jest wobec niego stosowana przemoc. Nauczyciel powinien wówczas zbadać sytuację dziecka, a zwłaszcza relacje: rodzice - dziecko. Łatwo jest nauczycielowi dostrzec symptomy przemocy fizycznej, zaniedbanie fizyczne, dużo trudniej rozpoznać przemoc psychiczną czy zaniedbanie psychiczne, o ile nie wiążą się z pozostałymi formami przemocy.
Czasami z rozmowy z rodzicem nauczyciel może wiele wywnioskować na temat tego, jak dziecko jest traktowane w domu. Są jednak opiekunowie, którzy niechętnie mówią o swoich problemach wychowawczych, wiadomości na temat postępów dziecka przyjmują chłodno, nie okazując emocji. Stwierdzenie wówczas, jakie relacje panują w danej rodzinie, jest wręcz niemożliwe, jeśli nie zapytamy o nie wprost. Znajomość sytuacji rodzinnej jest dla wychowawcy bardzo istotna. Można pomóc uczniowi rozwiązać jego problemy tylko wówczas, gdy pozna się ich przyczyny. Często są one uwarunkowane sytuacją rodzinną dziecka.
W wielu przypadkach trzeba pomóc nie tylko uczniowi, ale całej rodzinie, bo to ona jest źródłem niepowodzeń szkolnych dziecka. Uczeń, który nie ma w domu odpowiednich warunków do nauki, czuje się zagrożony, niekochany, nierozumiany, niechętnie się uczy. Czasami agresja wobec rówieśników czy wagary to wołanie dziecka o pomoc. W ten sposób pragnie powiedzieć: "Jestem, istnieję, dlaczego się mną nie zajmujecie, dlaczego mnie nie kochacie?"
Pomagając rodzinie z problemem przemocy, nie wystarczą tylko dobre chęci, potrzebna jest również wiedza, jak pomagać. Pomóc musimy nie tylko dziecku, ale całej rodzinie, dlatego przedstawiony przeze mnie poniżej plan pomocy dotyczy sposobu postępowania z osobą dorosłą, wobec której również stosowana jest przemoc.
Plan pomocy
1. Rozpoznajemy sieć wsparcia ofiary i sprawcy (określenie jakie wsparcie może zapewnić ofierze rodzina, przyjaciele, znajomi),
2. Zaznajamiamy się z instytucjami działających na rzecz przeciw działania przemocy w rodzinie w miejscowości, gdzie mieszkamy. Do takich instytucji należą np.:
o Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie - Zespół Pracy Socjalnej
o Centrum Pomocy Osobom Uzależnionym od Alkoholu i ich Rodzinie Ośrodek Terapii (uzależnienia, przemoc w rodzinie, hotel dla ofiar),
o Stowarzyszenie Psychologów Praktyków,
o Poradnia Zdrowia Psychicznego i Poradnia Uzależnień, które oferują pomoc psychologiczną (terapie indywidualne i grupowe).

Pomoc prawną można uzyskać w:
o Miejskim Ośrodku Pomocy Rodzinie
o Centrum Pomocy Osobom Uzależnionym i ich Rodzinie
o Prokuraturze Rejonowej (prokurator rodzinny)
o Sądzie Rejonowym (Wydział Rodzinno-Opiekuńczy; kuratorzy dla dorosłych i dla dzieci)

Pomoc interwencyjna:
o Najbliższy Komisariat Policji
o Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie (Zespół Pracy Socjalnej)
o Centrum Pomocy Osobom Uzależnionym od Alkoholu i ich Rodzinie

Pomoc socjalną można otrzymać w:
o Terenowym Punkcie Miejskiego Ośrodka Pomocy Rodzinie
3. Ustalamy czynniki zniewalające i wyzwalające ofiarę (czy potrafi sobie i dzieciom zapewnić bezpieczeństwo, np. opracować drogę ucieczki z domu w razie przemocy, itp.)
4. Ustalamy wraz z ofiarą kolejność podejmowanych działań (czy pomoc instytucjonalna, czy psychologiczna, ustalenie krok po kroku działań ofiary wraz z możliwościami pomocy własnej).
Na zakończenie chciałabym podzielić się jeszcze jednym spostrzeżeniem. Istotne jest uświadomienie ofierze późniejszych skutków długotrwałej przemocy wobec niej i innych członków rodziny, głównie dzieci. Pierwszym zatem krokiem nauczyciela jako osoby wspomagającej ofiarę przemocy jest uzmysłowienie jej, że bierność nie rozwiąże problemu, a następstwa mogą być groźne.



BIBLIOGRAFIA
1. K. Browne i M. Herbert, Zapobieganie przemocy w rodzinie, Warszawa 1999
2. J. Grochulska, Agresja u dzieci, Warszawa 1993 Przemoc w rodzinie i w szkole pod red. V. Kwiatkowskiej-Darul, materiały z sesji naukowej, Toruń 2001
3. A. Lipowska-Teutsch, Rodzina a przemoc, Warszawa 1995
4. J. Mellibruda, R. Durda, H. Sasal, O przemocy domowej. Poradnik dla lekarza pediatry, Warszawa 1998