System wychowawczy Platona

„Fizyczną zręczność i posłuszeństwo prawom w postępowaniu można siłą wymusić, ale sztuki wolne i nauki żadnej z takiego sposobu nie wyniosą korzyści”
Platon



Jednymi z najważniejszych zagadnień myśli filozoficznej V i IV w. p.n.e. były zagadnienia etyczne i pedagogiczne. W tamtych czasach filozofia nie była tylko czystą spekulacją ale stanowiła jedność myślenia i praktyki życiowej. Tak pojęta filozofia skierowana jest przede wszystkim na człowieka, na jego możliwości i granice, które wyznaczają kształt jego egzystencji. Problem właściwego wychowania był szeroko dyskutowany zwłaszcza w kręgu sofistów, którzy jako pierwsi ogłosili światu, że arete można się nauczyć. Z kręgów tych wywodził się Sokrates, syn kamieniarza i położnej, który, jak wielu sądzi, dokonał rewolucji w pojmowaniu tych wartości, które świadczą o naszym człowieczeństwie. Można Sokratesa przesadnie chwalić, jak czynił to Platon, lub przesadnie ganić jak to czynił Nietzsche. Jednak nie ulega wątpliwości, że działalność i filozofia Sokratesa są stałym punktem odniesienia dla każdego, kto podejmuje namysł nad wartościami oraz rozwojem duchowym jednostki.
Arete jest pojęciem swoiście greckim i niełatwo znaleźć jego odpowiednik we współczesnym języku. Zwykle tłumaczy się je jako cnotę, dzielność. W okresie działalności Sokratesa i jego następców arete będzie określać wartość etyczną, społeczną i życiową człowieka przy czym to właśnie filozoficzna mądrość będzie stanowić wartość o najwyższym znaczeniu.
Sokrates był człowiekiem mocno zaangażowanym w sprawy własnego państwa. Jego misja wychowawcza była zarazem misją polityczną . Nie bez znaczenia jest fakt, że Sokrates swego czasu sam czynnie brał udział w polityce, i że paru jego uczniów odgrywało pierwszorzędne role w światku politycznym Aten.
Sokrates swoją postawą i swoim życiem dowiódł słuszności idei, dla której się poświęcił. Była to idea człowieka harmonijnie ukształtowanego, który nie zaniedbuje żadnego wymiaru swojego człowieczeństwa. I choć zawsze przeczył jakoby był nauczycielem dzielności, jego praktyka życiowa była dla innych przykładem właściwego postępowania.

Najważniejszym myślicielem, na którego wywarł wpływ Sokrates był oczywiście Platon. I to właśnie on najważniejsze elementy sokratejskiej pajdeji rozwinął i wzniósł na wyżyny.
Platon (V/IV w. p.n.e.) nawiązał do koncepcji człowieka Sokratesa, której jądrem było utożsamienie natury człowieka z jego duszą (psyche) i uznanie, iż istotą i celem duszy jest rozumność, pozwalająca jej osiągnąć cnotę, czyli dzielność etyczną (arete). Sokratesa polityka nie interesowała w wymiarze praktycznym i teoretycznym, niemniej uważał on, iż jego działalność pedagogiczna: dyskutowanie ze słuchaczami na tematy etyczne, ma także znaczenie polityczne, gdyż zrozumienie czym jest cnota, prawidłowe uformowanie pojęć etycznych oraz uzyskanie wiedzy etycznej pozwala człowiekowi postępować właściwie jako człowiekowi i obywatelowi. Platon uważał problematykę polityczną za jeden z głównych wątków w filozofii, a także czynił bezskuteczne starania o wprowadzenie w życie swych koncepcji politycznych.
Według Platona dusza ludzka dzieli się na trzy części: rozumną (logistikon), oraz zajmujące niższe miejsca w hierarchii części: impulsywną (thymoeides) i zmysłową (lub pożądliwą) (epithymetikon). Każda z części duszy winna osiągnąć pełnię (doskonałość), czyli odpowiednią cnotę: mądrość (sophia), męstwo (odwagę) (andreia) i opanowanie (sophrosyne). Osiągnięcie tych cnót owocuje czwartą cnotą - sprawiedliwością (dikaiosyne). Wszystkie cztery cnoty określane są mianem kardynalnych, czyli głównych. W ujęciu Platona sprawiedliwość jest cechą zarówno ludzi, którzy dzięki mądrości osiągnęli wszystkie cnoty, jak i państwa (wspólnoty politycznej). Tak jak sprawiedliwość pozwala żyć pojedynczemu człowiekowi szczęśliwie, tak sprawiedliwość realizowana w skali polis na celu miała trwałość i szczęście.
W zależności od wykazywanych uzdolnień ludzie są wychowywani i kształceni (zasady i system wychowania przyszłych obywateli nazywano w Grecji pajdeja) tak, by stać się członkami odpowiedniej warstwy i przysłużyć się realizacji wspólnego dobra. Ci, którzy wykazują się zamiłowaniem do rozwijania w sobie mądrości i osiągną najwyższy stopień wiedzy pełnią w państwie rolę filozofów-władców (w tym także kobiety), czuwających nad właściwym ukształtowaniem przyszłych obywateli i osiągnięciem trwałości polis. Wykazujący się odwagą stają się strażnikami państwa (zarówno mężczyźni, jak i kobiety). Cechujący się opanowaniem wchodzą do warstwy wytwórców, mają prawo do prywatnej własności i zakładania własnych rodzin, które nie przysługuje filozofom i strażnikom. Dzieci w tych dwóch warstwach odbierane są matkom i wychowywane wspólnie. Traktowane są jako potomstwo wszystkich członków tych warstw. Ten rodzaj wychowania przygotowuje nowych członków elity politycznej polis.
Poglądy pedagogiczne Platona tworzyły pierwszy w dziejach pedagogiki europejskiej zwarty i konsekwentny system wychowawczy, świadomy celów, jakim chce służyć. Platon dzielił wychowanie człowieka na szereg okresów i opracował szczegółowy program wychowania i wykształcenia dla każdego z etapów.
Dzieci małe, w wieku przedszkolnym, szkolnym itp. powinny chodzić do państwowych instytucji wychowawczych, ponieważ dzieci są własnością państwa i podlegają państwowemu przymusowi wychowawczemu.
Ustalony system wychowawczy obowiązuje wszystkich i nikt nie może się od niego uchylić. Ma to doprowadzić do tego, że wszyscy obywatele będą myśleć, zachowywać się i mówić według ustalonego szablonu. Niedopuszczalny jest krytycyzm i tolerancja w sprawach religijnych. Dziewczęta mają otrzymywać takie samo wychowanie jak chłopcy. Dla dzieci w wieku przedszkolnym Platon obmyślił bajki, zabawki, zabawy i gry ruchowe. Sformułował wiele trafnych spostrzeżeń na temat wykształcenia intelektualnego oraz docenił potrzebę studiowania nauk. Gardził niewolnikami i tymi, których określał mianem ,,producentów”. System ten, był odbiciem ideologii społeczeństwa o ustroju niewolniczym, charakteryzujący się klasowością i metafizycznymi założeniami.
Platoński program kształcenia twierdził, iż o wychowaniu dziecka należy myśleć już przed jego narodzeniem. Dbać o jego stan fizyczny zapewniając matce potrzebny ruch i nie narażając jej na stres. Po narodzinach dzieckiem opiekuje się matka, która jak najdłużej ma karmić noworodka własną piersią. To są podstawy systemu wychowawczego Platona, które zalecane i stosowane są po dziś dzień.
Wspólne wychowanie obu płci trwa do szóstego roku życia.
Do lat dziesięciu największą wagę przykłada Platon do rozwoju duchowego i fizycznego. Realizuje te zamiary poprzez ćwiczenia ruchowe, moralne i etyczne. W tym okresie można rozpoznać predyspozycje dziecka, co do tego, kim będzie w przyszłości. Ujawnia się to przy pomocy zabaw, poezji i muzyki, które kształtują, uzdalniają i oczywiście pokazują, czym wychowanek interesuje się najbardziej.
10 – 13 lat to czas, w którym zaczyna się nauka – pisanie i czytanie. Po trzynastym roku życia rozpoczyna się kształcenie literackie. Młody człowiek odrzuca pismo, które według Platona utrudnia rozwój duchowy. Literatura dociera do uczniów ocenzurowana, gdyż niepedagogiczne treści znajdujące się tam mogłyby niekorzystnie wpłynąć na młodego człowieka. Rozwój duchowy zapewnia religia, z której usunięto zapisy przedstawiające boga jako mściwego oraz wizje kary w podziemiach.
Platon kładzie również nacisk na muzykę i plastykę, które budzą w człowieku zmysł estetyki i kształtują charakter („proste formy archaicznej melodii i rytmu”). Uczy także liczenia nie zapuszczając się w teorię.
Jest zwolennikiem kary cielesnej lecz tylko za zniewagę starców i przekraczanie praw.
Wiek 18 – 20 lat przeznaczony jest na ćwiczenia gimnastyczne. Mają one zahartować ciało i ducha, co ma prowadzić do ich harmonijnego funkcjonowania. Można powiedzieć, że w tych latach Platon eliminuje najsłabsze charaktery, które mogłyby w państwie źle funkcjonować. Jest zdania, iż osoby, które nie wytrzymają tego treningu nie dadzą rady rządzić bądź bronić państwa.
Dwadzieścia lat to rok decydujący o przynależności człowieka do danej grupy społecznej. Garstka tylko będzie kształcić się dalej piętnaście lat na rządców. Czekać ich będą nauki ścisłe. Platon pragnął państwa świeckiego, którym nie będą kierować ludzie bogobojni lecz ci, którym także zależeć będzie na szczęściu polis i jego mieszkańców.
Przyszli filozofowie uczyli się nauk ścisłych przeważnie w teorii. Kończąc ten dział uczeń miał trzydzieści lat i stał przed najważniejsza nauką – filozofią, która trwać miała pięć lat.
Po tym czasie przyszli rzadcy na piętnaście lat przechodzili do życia praktycznego w wojsku i na urzędach, po to by w wieku pięćdziesięciu lat byli w stanie mądrze rządzić państwem.

Na dzieje wychowania decydujący wpływ mają przemiany w poglądach społeczeństwa. Niewątpliwie nie kto inny, jak Grecy przekazali potomności wiele ponadczasowych i nieprzemijających prawd.
Sofiści i Sokrates, a zwłaszcza Platon i Arystoteles, zajęli pierwszy plan epoki zarówno w oczach sobie współczesnych, jak i potomności. Był to okres niezwykłej różnorodności intelektualnej, oraz przemiany umysłów. Wiedza weszła na drogę szybkiego postępu i utworzył się jej zasób trudny do objęcia przez jeden umysł. Szkolnictwo greckie stało się pierwowzorem dla wieków następnych. Większość charakterystycznych cech europejskiego wychowania szkolnego późniejszych stuleci wywodzi się z tego okresu. Kultura grecka długo rozwijała się w prawie zupełnym odosobnieniu i niezależności od wpływów obcych.