Kultura jako podstawa życia społecznego.
KULTURA JAKO PODSTAWA ŻYCIA SPOŁECZNEGO
"Czymże bez ciebie bylibyśmy nie tylko my, ale czym byłoby w ogóle ludzkie życie? Tyś pozakładała miasta, ty rozproszonych ludzi powołałaś do życia społecznego, ty zespoliłaś ich między sobą najpierw przez wspólne osiedla, później przez małżeństwa, a wreszcie przez wspólnotę mowy i pisma. Tyś wynalazczynią praw, nauczycielką dobrych obyczajów i ładu."
Cyceron
Kultura jest jednym z najważniejszych czynników wpływających na powstanie i rozwój życia społecznego. Stanowi również wraz z obiektywnymi warunkami bytu danej zbiorowości oraz strukturą społeczną, istotny składnik danej grupy, wyznaczając jej odrębność od innych społeczności.
Pierwotnie termin cultura wiązał się z uprawą roli, bądź hodowlą zwierząt i oznaczał przekształcanie naturalnego stanu zjawisk przyrody w stan bardziej użyteczny i przydatny człowiekowi. Także obecnie w języku agronomii używa się wyrażeń takich jak: kultura rolna, kultura bakterii, bądź monokultura, co wiąże się bezpośrednio z pierwotnym znaczeniem tego słowa.
Po raz pierwszy w nowym znaczeniu termin ten został użyty przez Cycerona, który w dziele Disputationes Tusculanae użył sformułowania cultura animi (dosłownie: uprawa umysłu) w celu określenia pierwszej w literaturze koncepcji filozofii. Od tego czasu termin "kultura" zaczęto wiązać z czynnościami ludzkimi mającymi na celu doskonalenie, pielęgnowanie czy kształcenie.
Nowoczesne zastosowanie pojęcia kultury pojawiło się po raz pierwszy w 1688 roku, użyte przez Samuela Pufendorfa w pracy De iure naturae et gentium, gdzie zamieścił on słowa takie jak: cultura czy cultura animi na oznaczenie wszelkich wynalazków wprowadzonych przez człowieka (takich jak instytucje społeczne, ubranie, język, moralność kierowaną przez rozum i obyczaje).
W ciągu wieków słowo to było coraz częściej używane przez filozofów, a potem także uczonych zajmujących się naukami społecznymi. Rezultatem tego procesu stała się jego wieloznaczność. W związku z tym można powiedzieć że „Nie ma nic bardziej nieokreślonego niż słowo kultura” (J.G.Herder)
Gatunek ludzki jako jedyny ze wszystkich gatunków na Ziemi zdołał wytworzyć kulturę. W tym sensie nie jest ona przeciwieństwem natury, lecz stanowi jej konieczny rezultat. Dzięki rozwoju na drodze ewolucji człowiek osiągnął taki poziom, który pozwolił mu w sposób świadomy przeobrażać świat rzeczywisty znajdujący się wokół niego. Dlatego nazywa się często "zwierzęciem tworzącym kulturę". Jednak izolowana jednostka ludzka nie jest w stanie wytworzyć samodzielnie kultury, do tego potrzeba zbiorowości ludzkiej, przekazującej swe doświadczenia z pokolenia na pokolenie. Nawet najbardziej inteligentny człowiek, lecz pozbawiony kontaktów z dotychczasowym dziedzictwem jakiejś zbiorowości ludzkiej, nie będzie w stanie wytworzyć jakiejkolwiek złożonej "całości kulturowej" jedynie w oparciu o swe umiejętności i dostępne mu zasoby naturalne.
Mimo, że kultura jest atrybutem człowieka nie jest ona jednolita i w różnych okresach historycznych, jak również w różnych obszarach geograficznych wytwory ludzkie, systemy norm i wartości, były i są od siebie odbiegające w dużym stopniu. Przedstawiciele nauk społecznych starają się klasyfikować pewne typy kultur czy też opisywać szczególne przypadki istniejących obecnie lub w przeszłości, nadając im nazwy specyficzne ze względu na miejsce, czas bądź ogólny typ opisywanej kultury. Każda ma charakter czasowy i przestrzenny. Jest systemem, a więc ma własną wewnętrzną logikę, a także mechanizmem adaptacyjnym człowieka-pośrednikiem między człowiekiem, a środowiskiem, które ten zamieszkuje.
Kulturą jest wszystkim, czego uczymy się w trakcie życia społecznego i co jest przekazywane poprzez pokolenia. Składa się ona z dwóch głównych komponentów: kultury materialnej i niematerialnej.
Kulturą materialną nazywamy wszystkie dotykalne, konkretne wytwory społeczeństwa. Stanowią ją:
- odkrycia archeologiczne ( gliniane dzbany, biżuteria, broń
- różne obiekty ( telewizory, samoloty, ubrania, drapacze chmur)
Kultura materialna jest przekazywana kolejnym pokoleniom, niekiedy wytwory kultury materialnej są modernizowane ( samoloty, wanny) lecz nie zmieniają podstawowej struktury.
Kultura niematerialna to wytwory duchowe społeczeństwa przekazywane przez pokolenia. Stanowią ją:
- wiedza (odnosi się do zbioru takich pojęć, które oparte są na wnioskach pochodzących z doświadczenia empirycznego)
- przekonania (są poglądami nie popartymi odpowiedzialną wiedzą empiryczną, która umożliwiła by uznanie ich za prawdziwe)
- wartości (są abstrakcyjnymi pojęciami mówiącymi o tym co społeczeństwo uważa za dobre, słuszne, pożądane)
- normy (to struktura przepisów i regulacji społecznych nakazujących odpowiednie zachowanie)
- zwyczaje (to rutynowe czynności życia codziennego)
- obyczaje (to normy uważane za najistotniejsze dla funkcjonowania życia społecznego jako wartości)
- tabu (to obyczaje, które określają czego nie powinno się robić)
- prawa (to normy ustanowione i wymuszone przez władzę polityczną społeczeństwa)
- symbole (są stworzonymi przedstawieniami- słowa, gesty, przedmioty, obrazy, które zyskuje znacznie dzięki umowie społecznej)
- język (jest społecznie wytworzonym zbiorem znaczących symboli i najważniejszym aspektem kultury)
- gesty (mające społecznie uzgodnione znaczenie- ciałem, jego częścią taką jak twarz i ręce)
Kultura sama w sobie ma ogromny wpływ na życie społeczne:
- socjalizuje czyli uczy człowieka dostosować się do kultury
- ustanawia kryteria wartości
- uczy reakcji na określone sytuacje. Mechanizm ustalania pewnych modeli tworzy ideały, do
których człowiek dąży.
- stwarza modele instytucji społecznych: rodzina, partie polityczne.
Kultura osobista jednostki to ogół jej osobistych wzorców postępowania, jej metod działania, wytworów jej działalności, jej idei i myśli często nie znanych innym osobom. Kultura zbiorowości natomiast, to ogół wytworów, wartości i sposobów zachowania się, przyjętych przez zbiorowość i będących wyznacznikiem postępowania uznanego za obowiązkowe, przekazywanych z pokolenia na pokolenie. Kultura osobista musi mieścić się w ramach kultury zbiorowości, jednak pewne typowe tylko dla danej jednostki zachowania nie będą wchodzić w skład kultury zbiorowości.
Subkultury młodzieżowe
Jednocześnie jak różnią się kultury różnych społeczeństw tak mogą się różnić grupy w tym samym społeczeństwie. Grupy te nazywamy subkulturami lub kontrkulturami. Subkultury to systemy kulturowe odrębne od uznanych w danym społeczeństwie nie szkodzące innym, kontrkultury to systemy kulturowe odrębne i sprzeczne z ogólnie przyjętymi wartościami (hipisi w USA a latach 60).Pojęcie "podkultura" w literaturze naukowej stosowane jest od niedawna. Ryszard Dyonizak scharakteryzował subkulturę w sposób następujący: "Gdy wiele jednostek ma podobne problemy i gdy na gruncie wspólnych zainteresowań i dążeń powstają dość trwałe więzi między rówieśnikami, którzy tworzą im tylko odpowiadające i ich tylko obowiązujące normy, wartości i wzory, to pewna całość tych norm, wartości i wzorów stanowi podkulturę określonej zbiorowości." (Dyonizak 1965, s.12).
Uczestnictwo w subkulturach jest zazwyczaj rezultatem niezaspokojenia obiektywnych potrzeb młodzieży i stanowi bardzo często próbę zwrócenia na siebie uwagi. Wynika ono też z cech osobowości charakterystycznych dla wieku młodzieńczego. Cechy te mają podłoże biologiczne, ale są też uwarunkowane czynnikami społecznymi i kulturowymi, a także błędami procesu wychowawczego. Wszelkie dziwne i niezrozumiałe zachowania służą rozładowaniu agresji i frustracji, która młodym daje się szczególnie we znaki. "Geneza poszczególnych podkultur jest podobna, a różnice ideologii to w gruncie rzeczy odbicie różnic wynikających z czasu i miejsca, w którym młodzi żyją." (Słomińska 1986, s.21-30)
Najbardziej popularne obecnie grupy subkulturowe w Polsce to:
- anarchiści, którzy wyrażają sprzeciw wobec wszelkiej przemocy tak w stosunku do ludzi jak i do zwierząt. Przemoc upatrują we wszelkich formach władzy i instytucjach strzegących porządku społecznego,
- punk propagujący kult młodości, muzyki, wartość dnia codziennego, wyrażający sprzeciw wobec zabijania, wobec społeczeństwa konsumpcyjnego, jego wartościom i etyce,
- rastafarianie – ruch bardzo podobny do anarchistów; na plan pierwszy wysuwają pacyfizm, cenią życie bez agresji, przemocy i jakichkolwiek konfliktów. Ich cechą charakterystyczną są ubrania w kolorach zielono-żółto-czerwonym (barwy narodowe Etiopii) i czasami dredy,
- skinheads – grupa propagująca narodowy nacjonalizm, walkę o zachowanie białej rasy i całkowite oddanie dla ojczyzny,
- sataniści – czciciele szatana, ciemności i wszelkiego zła (na Zachodzie ma znamiona sekty, ruchu kulturowego; w Polsce – cechy subkultury),
- szalikowcy – fanatyczni kibice sportowi, którzy demonstrują swoje sympatie klubowe wspólnie śpiewając, skandując okrzyki i wykonując jednocześnie gesty na meczach
Struktura i funkcjonowanie subkultur i ich charakterystyczne cechy.
We współczesnym świecie można także wyróżnić różnego rodzaju kultury wiążące się z szybkim, obejmującym cały niemal glob ziemski postępem technicznym. Są to m.in.
Kultura masowa
Przyczyną jej powstania był bardzo szybki rozwój techniki, automatyzacja pracy, zmniejszenia popytu na pracę fizyczną, która zastąpiona została działalnością maszyn. Można postawić tezę, że dzisiejsza postać kultury, to wytwór i cecha zindustrializowanego społeczeństwa . Ma ona postać produktu przygotowywanego wyłącznie w postaci, którą będzie można sprzedać. Zdaniem Gustawa Friedmana ,,kultura masowa jest to ogół dóbr konsumpcyjnych oddanych do dyspozycji szerokiej publiczności za pomocą środków masowej komunikacji w warunkach cywilizacji technicznej”. Sytuacja zdominowania przez kulturę masową doprowadziła do dehumanizacji i alienacji pracy, co spowodowało kryzys osobowości jednostki, o czym pisał już K. Marks. Poprzez niekorzystną sytuację, jaka panuje obecnie, ludzie zatracili swoje naturalne cechy, jakimi są: wolna wola, zachowania prospołeczne, twórczość. Kontynuatorzy wątku alienacji rozciągnęli go poza pracę, także (między innymi) na kulturę. Kryzys osobowości, będący efektem alienacji pracy, doprowadził do powstania pewnej próżni, którą współcześnie skutecznie wypełnia kultura masowa, oferując własne substytucyjne wzorce.
Współcześnie model amerykański kultury masowej jest najbardziej charakterystycznym przykładem powstania kultury masowej. Wielość kultur lokalnych, osadzonych w zaistniałych warunkach historycznych oraz ekonomicznych nie doprowadziła do stworzenia narodowej kultury amerykańskiej. Bardziej istotna była konieczność dostosowania się do szybko zmieniających się warunków i zadbania o zabezpieczenie materialnej strony życia Amerykanów. Sytuacja taka ma miejsce także i dziś, czego skutkiem jest zdominowanie przez kulturę masową życia codziennego i odsunięcie na dalszy, mniej istotny plan kultury ,,wysokiej”.
Uznając fakt dominacji kultury masowej w społeczeństwie industrialnym, opartym w głównej mierze na dystrybucji i spożyciu, nie można ograniczać ,,duchowego życia narodu” wyłącznie do życia w sferze konsumpcji, zadowolenia się powielanymi imitacjami. Kultura narodowa cechuje się wieloma poziomami, gdzie obok masowej istnieje na najwyższym poziomie kultura oryginalna, cechująca się najwyższymi wartościami artystycznymi. Zawiera ona bardzo bogatą awangardową, niebanalną myśl przewodnią, równie dostępną jak treść kultury masowej, jest jednak trudnym w odbiorze i zrozumieniu przesłaniem. Natomiast kultura masowa, będąc niższym poziomem kultury narodowej, nie jest tak elitarna, wysublimowana, a przez to niezrozumiana. Ma ona charakter bardziej demokratyczny, egalitarny ale i naśladowczy. Jest ona systemem imitacji bezwartościowych artystycznie lub wykonanych profesjonalnie oddalonych od rzeczywistych problemów życia, wykreowanych na potrzeby rynku. Dzięki wysokorozwiniętym środkom masowej komunikacji tworzy ona świat iluzji oddziałując na świadomość ludzi.
W tak pojmowanej kulturze można dokonać podziału kultury uwzględniając kryterium estetyczne:
- kicz – nośnik wartości pochodzących z reprodukcji, uproszczenia, wulgaryzacji;
- kultura wysoko-profesjonalna – dzieła o dużej wartości, stworzone dzięki talentowi twórcy ale nie wykraczające poza konwencję.
Ilościowa definicja kultury masowej, rozszerzona do całości kultury, tzn. sportu, turystyki, popularnej nauki, została sformułowana przez Antoninę Kłoskowską. Autorka nie klasyfikuje tej kultury jednoznacznie jako produktu społeczeństwa kapitalistycznego; wyprowadza ją z wielu przyczyn historycznych np. powszechna oświata, wzrost ilości wolnego czasu, rozpad małych grup lokalnych, rozluźnienie więzi społecznych.
Kultura medialna
Dotychczas kultura opierała się przede wszystkim na przekazie słownym. Kultura medialna jest natomiast oparta na przekazie audiowizualnym (obrazie i dźwięku) które przede wszystkim oddziałują na sferę emocjonalną odbiorcy. Na rozwój tej kultury wpłynął niewątpliwie szybki rozwój środków masowego przekazu- radio, telewizja czy Internet. Człowiek nie jest już tak bardzo jak kiedyś zainteresowany wszechświatem lecz jego wpływem na własną egzystencję.
Na rozwój kultury i kształt jaki ona przybiera ma niewątpliwie ogromny wpływ globalizacja. Termin ten ma co najmniej 3 znaczenia:
a) odnosi się do procesu umiędzynarodowienia stosunków społecznych,
b) oznacza nową fazę modernizacji i rozwoju kapitalizmu z naciskiem na stosunki międzynarodowe,
c) określa nowe tendencje w rozwoju kultury.
Źródłem globalizacji jest dominacja rozwiniętej gospodarki Zachodu nad resztą świata. Prowadzi ona do ujednolicenia obrazu świata, jest rodzajem transformacji gospodarki wolnorynkowej. Ogromną rolę w procesie globalizacji ma postęp techniczny w zakresie mediów elektronicznych (Internet, telewizja, telefonia komórkowa), dzięki czemu tworzy się globalna wspólnota a odległości miedzy krajami i ludźmi niemalże znikają. Ujemną stroną tego procesu jest zanik kultury narodowej odrębności między nimi, a rozpowszechnianie się uniwersalnej kultury masowej.
Kultura jest zatem nieodłącznym, i poniekąd warunkującym jego istnienie, elementem społeczeństwa, przenikającym wszystkie jego płaszczyzny. Wywiera ogromny wpływ na ewolucje, choć sama w sobie jest pojęciem nieco abstrakcyjnym, trudnym do precyzyjnego zdefiniowania. Od samych urodzin po ostatnie dni życia ma wpływ na osobowość jednostki, późniejszą jej działalność w otaczających ją społecznościach i ostatecznie na stan i wygląd ogólnej struktury społecznej. A co możemy uznać zatem za czynnik kulturotwórczy?? Oczywiście społeczeństwo... Jesteśmy więc kształtowani przez coś co sami tworzymy i co nas charakteryzuje, przez coś co trwale i nierozerwalnie zakorzenione jest w naszym życiu, życiu społecznym i dlatego kulturę możemy mianować podstawowym czynnikiem to życie kreującym.