Warunki naturalne Europy i Azji i ich wpływ na osadnictwo
Tematy pracy kontrolnej :
Warunki naturalne Europy i Azji i ich wpływ na osadnictwo.
Ćwiczenia kontrolne :
1. Zaznacz na mapie konturowej punkty skrajne A, B, C, D, podaj ich nazwy i współrzędne geograficzne.
Oblicz rozciągłość południkową i równoleżnikową.
2. Na podstawie map klimatycznych napisz które regiony są :
a) najbardziej wilgotne
b) najbardziej suche
c) najcieplejsze
d) najchłodniejsze
Objaśnij przyczyny takiego zróżnicowania.
3. Na mapce zaznacz obszary bezodpływowe.
4. Na podstawie mapy hipsometrycznej opisz ukształtowanie powierzchni kontynentu, co zdecydowało o rzeźbie terenu.
Już od starożytności we wschodniej części Morza Śródziemnego przeciwstawiano ziemie położone na zachód od Morza Egejskiego, które nazywano Europą, lądowi leżącemu na wschodzie i nazywanemu Azją. O ile jednak pozostałe kontynenty są wyraźnie wyodrębnione, to Europa i Azja tworzą jeden wielki, ciągły obszar lądowy, czyli kontynent. Rozróżnienie Europy i Azji jest czysto umowne, choć ze względu na tradycję i “europocentryczny” punkt widzenia współczesnej nauki jest powszechnie stosowane, nawet w pracach fizyczno geograficznych, tzn. opartych o kryteria przyrodnicze, a nie historyczne. Kontynent obejmujący tradycyjną Europę i Azję, nazwano w drugiej połowie XIX w. Eurazją. Eurazja jest największym kontynentem globu ziemskiego, obejmującym około 54 mln km kwadratowych powierzchni, co stanowi przeszło 30 % wszystkich lądów Kontynent Eurazji odznacz się nie tylko dużą rozciągłością, lecz także masywnością mimo licznych półwyspów, mórz śródziemnych i przybrzeżnych oraz wielkich zatok, które go otaczają.
Europa, część świata, położona na półkuli północnej, o dużym rozczłonkowaniu, znacznym udziale w powierzchni półwyspów oraz wysp. Trzon kontynentu zajmuje obszar ok. 6,7 mln km2, półwyspy 2,7 mln km2, wyspy 0,7 mln km2. Łącznie obszar Europy zajmuje ok. 10 mln km2.
Większa część obszaru Europy znajduje się w strefie klimatu umiarkowanego. Sąsiedztwo kontynentu azjatyckiego i Oceanu Atlantyckiego na przeciwległych krańcach Europy, powoduje ścieranie się wpływów oceanicznych i kontynentalnych. Łagodząco na klimat zachodniej części Europy wpływa ciepły Prąd Zatokowy powodujący duże anomalie termiczne.
Charakterystyczną cechą Europy jest wielki rozwój miast, w których mieszka 73% ludności. W czterech krajach europejskich wskaźnik urbanizacji osiągnął poziom 90% bądź większy. Rozwój miast odbywa się poprzez procesy wchłaniania pobliskich miast i wsi, w wyniku których tworzą się wielkie aglomeracje bądź konurbacje, tj. zespoły miast ze sobą sąsiadujących, powiązane więzami produkcyjnymi i gospodarczymi.
Azja, leżąca na wschodniej półkuli, rozciąga się od kręgu polarnego niemal aż do równika i zajmuje większą część Eurazji. Największa część świata, tworzy z Europą kontynent Eurazji; powierzchnia (łącznie z Morzem Kaspijskim) 44,4 mln km2 (ok. 30% powierzchni lądowej Ziemi); umowną granicę z Europą stanowią (na długości ok. 3000 km) wschodnie przedgórza Uralu, rzeka Emba, brzeg Morza Kaspijskiego, Obniżenie Kumsko-Manyckie, Morze Czarne, cieśniny: Bosfor, Dardanele i Morze Egejskie. Tę część świata, posiadającą najwyższe góry na ziemi oraz największe zbiorniki wody śródlądowej, można podzielić pod względem geograficznym na pięć części:
1) centrum lądu otoczone wysokimi łańcuchami górskimi, rozciągającymi się we wszystkich kierunkach (Himalaje, Karakorum, Hindukusz, Pamir, Tienszan, Ałtaj)
2) część zachodnią (w tym góry Elburs, Taurus, Kaukaz), obejmującą terytoria Afganistanu, Iranu, północnego Iraku, Armenii i Turcji
3) nizinne obszary Turkiestanu oraz Syberię, rozciągającą się aż do Oceanu Arktycznego i obejmującą na północy znaczne obszary stale skute lodem; azjatycka część Rosji jest obszarem w znacznej części porośniętym tajgą
4) żyzne i gęsto zaludnione niziny i równiny Korei, Chin i Indochin oraz wyspy Japonii
5) południowe wyżyny terytoriów arabskich oraz żyzne równiny w dorzeczach Eufratu, Tygrysu, Indusu, Gangesu, i Brahmaputry
W Azji występują wszystkie strefy klimatyczne: od polarnego na skrajnej północy do równikowego na południowym wschodzie, na większości obszaru występuje jednak klimat wybitnie kontynentalny. Roczne opady wynoszą od 11000 mm na stokach Himalajów, w okolicach miejscowości Czerapuńdżi (największe opady na Ziemi), 5000 mm w górzystych rejonach Półwyspu Malajskiego, 1000 mm w południowej i południowo-wschodniej Azji do mniej niż 100 mm w kotlinach Azji Mniejszej. Średnie temperatury w lipcu wynoszą od 30 C w Azji Mniejszej do 10 C w północnej Azji, w styczniu od -10 C w środkowej Azji do -40 C w północno-wschodniej Syberii (w tym rejonie zmierzono najniższą temperaturę na półkuli północnej: -71 C).
Azja jest zamieszkiwana przez ok. 3,458 mld mieszkańców (1995), bardzo nierównomiernie rozmieszczonych. Południowo-wschodnie obszary Azji są zaludnione bardzo gęsto, natomiast północna Syberia, pustynie i wyższe partie gór są prawie niezamieszkane. Ludność zamieszkująca Azję posługuje się językami należącymi do kilkunastu rodzin językowych m.in chińsko-tybetańskiej, indoeuropejskiej i austronezyjskiej.
Zadanie 1.
Punkty skrajne :
1. Południowy kraniec Eurazji - Półwysep Malakka (Przylądek Buru) - leży pod równikiem. (1 stopień szerokości geogr. północnej)
2. Północny kraniec - Przylądek Czeluski (Półwysep Tajmur) oddalony od bieguna północnego 0 12 stopni.
3. Zachodni kraniec - Przylądek Dieżniewa (Półwysep Czukiecki) 170 stopni długości zachodniej.
Zadanie 2.
Na klimat Europy wywiera wpływ szereg czynników, wśród których ważne znaczenie ma położenie geograficzne kontynentu, odległość wnętrza kontynentu od mórz i oceanów i ukształtowanie pionowe. Z szerokością geograficzną związane jest nasłonecznienie powierzchni lądu, długość dnia i nocy, a pośrednio rozkład temperatur, charakter gleb i roślinności. Sąsiedztwo mórz i oceanów wywiera wpływ na kierunki wiatrów, temperatury powietrza i wilgotności. Na południowych krańcach Europy długość najdłuższego dnia letniego wynosi około 14h 30min., na krańcach północnych natomiast dzień polarny łącznie z okresem zmierzchu i świtu cywilnego trwa kilka miesięcy. Zróżnicowanie czasu trwania dnia i nocy ma wpływ na temperatury powietrza, wyparowywanie wilgoci oraz wegetację świata organicznego. Na klimat Europy zasadniczy wpływ wywierają masy powietrza, napływające zwłaszcza znad Atlantyku i masy powietrza kontynentalnego znad Azji. W związku z "ogrzewaniem" Europy przez Prąd Zatokowy, wysunięty najdalej na północ kontynentu, port w Murmańsku nie zamarza w ciągu roku. Wpływ oceanicznych mas powietrza zaznacza się wyraźnie w Europie Zachodniej zimą. Na wschodnich krańcach kontynentu przeważają z kolei wpływy kontynentalnego powietrza azjatyckiego. Przenikaniu na obszar Europy oceanicznych lub kontynentalnych mas powietrza sprzyja jej charakterystyczne ukształtowanie powierzchni, zwłaszcza brak wysokich gór o układzie południkowym. Klimat Europy stosunkowo łagodny w porównaniu z klimatami obszarów innych części świata leżących w tej samej szerokości geograficznej, silne rozczłonkowanie terenu oraz panująca cyrkulacja zachodnia (dzięki której masy powietrza morskiego docierają daleko na wschód). Prawie cała Europa leży w strefie klimatów umiarkowanych (na północy chłodnego, na południu ciepłego), tylko półwyspy Europy Południowej znajdują się w zasięgu strefy podzwrotnikowej (klimat śródziemnomorski), a krańce północne mają klimat subpolarny; temperatura w miesiącach letnich maleje z południa ku północy (w lipcu od 26-28 do 8-10C); w zimie występuje większe zróżnicowanie temperatur między zachodem i wschodem (w styczniu ok. 10C na południowym zachodzie, poniżej -15C na północnym wschodzie); większa część obszaru Europy otrzymuje w ciągu roku 500-800 mm opadu; w górach (zwłaszcza na stokach zachodnich) sumy roczne przekraczają 2000 mm (w miejscowości Crkvice nad Zatoką Kotorską ok. 5000 mm).
Obszarami najcieplejszymi w Europie w stosunku rocznym są :
Środkowa i południowa Hiszpania – w m-cu lipcu +28, w m-cu styczniu +15.
Grecka wyspa Kreta – w m-cu lipcu +26, w m-cu styczniu –16.
Norwegia – w m-cu styczniu –18.
Finlandia – w m-cu lipcu +9.
Obszarami wilgotnymi są :
Północna i południowa Irlandia, południowa Szwajcaria, północno-zachodnia Hiszpania, zachodnio-południowa Francja,
zachodnie Włochy, zachodnia Albania, środkowa Sardynia, północna Turcja, zachodnia Jugosławia.
Obszarami suchymi są :
środkowa Turcja, Europa zachodnia i południowo zachodnia, północna Rosja, zachodnia Rumunia.
Azja
Najcieplejszymi obszarami są :
przedewszystkim obszary południowej Azji, Indie, Afganistan, Syjam, Kambodża, Chiny, południowy Wietnam.
Najchłodniejszymi obszarami są :
północna i północno-wschodnia część Azji (Góry Wierchojańskie, Czerskiego, półwysep Tajmyw)
Wilgotnymi obszarami są :
południowo-wschodnia część kontynentu (Neapol, północne Indie, Pakistan, Birma, Chiny, Wietnam, Syjam.
Suchymi obszarami są :
północna i południowo-wschodnia część Azji, środkowy obszar teranu (teren górzysty), Afganistan, Północne Chiny.
Azja leży we wszystkich pasach klimatycznych półkuli północnej: równikowym na południowym-wschodzie, zwrotnikowym i podzwrotnikowym na południu, umiarkowanym oraz podbiegunowym na krańcach północnych; obszary południowej i południowo-wschodniej Azji mają klimat monsunowy z suchą zimą i opadami w lecie (ponad 1000 mm, w Ćerapundźi, w Indiach, najwyższe opady na Ziemi 11 000 mm rocznie); w południowo-zachodniej Azji poza śródziemnomorskimi wybrzeżami Azji Mniejszej występuje klimat suchy (opady roczne poniżej 250 mm, w kotlinach do 100 mm); wielkie łańcuchy górskie i wyżyny mają klimat chłodny i suchy; w środkowej Azji występuje klimat kontynentalny (łagodne lata i bardzo mroźne zimy), najostrzejszy w północno-wschodniej Syberii (w Ojmiakonie zanotowano najniższą temperaturę na półkuli północnej minus 70C); północne obszary Azji mają klimat subpolarny, na skrajnej północy polarny.
Zadanie 3.
Obszary bezodpływowe.
1. Rzeka Wołga i Ural wpadają do Morza Kaspijskiego.
2. Rzeka Syr-daria i Amudaria.
3. Obszar Tarymu.
4. Półwysep Arabski.
5. Wyżyna Irańska.
6. Tybet.
Zadanie 4.
Istnienie bloków kontynentalnych i zagłębień oceanicznych, tak charakterystycznych dla powierzchni litosfery, wiąże się z historią i jej kształtowania się przez w wewnętrzne procesy w bryle ziemskiej. W historii rozwoju kontynentu Eurazji i jej dzisiejszej strukturze nie trudno odczytać, w jaki sposób i kiedy początkowo izolowane bloki lądowe połączyły się ze sobą i jak różnice budowy geologicznej. Najstarszymi ośrodkami lądowymi dzisiejszej Eurazji jest 6 prekambryjskich bloków, zwanych tarczami, pokrytych częściowo seriami skał młodszych. Są to platformy : wschodnioeuropejska, syberyjska, koreańsko-chińska, sundajska, obejmuje Indochiny i Borneo (w środkowej części zapadająca pod powierzchnię morza), indyjska i arabska, która jest właściwie częścią platformy afrykańskiej. W orogenezie kaledońskiej powstały góry na północno - zachodnich peryferiach platformy wschodnioeuropejskiej, a szczątki tego łańcucha zachowały się w północnej części Wysp Brytyjskich i na Półwyspie Skandynawskim oraz miejscami w obrębie młodszych struktur fałdowych zachodniej części Europy. Struktury hercyńskie częściowo przeplatają się, ale w zasadzie otaczają je od strony zewnętrznej, stanowiąc dalszy etap w rozrastaniu się lodów, jak również w spajaniu poszczególnych bloków prekambryjskich ze sobą. Ostatni etap kształtowania się kontynentów euroazjatyckiego stanowiła orogeneza alpejska, dzieląca się z resztą na szereg faz. We wcześniejszych fazach które rozpoczęły się jeszcze w erze mezozoicznej, powstały struktury fałdowe północno-wschodniej Syberii (Góry Wierchońskie, Czerskiego, Sichote Aliń) Transhimalaje, pasma górskiej centralnej części Półwyspu Indochińskiego i półwyspu Malakka. W młodszych fazach, które miały miejsce w erze kezozoicznej, wykształcił się potężny, równoleżnikowy łańcuchów alpiódów, położony w strefie dzielącej bloki kontynentalne północne (europejski, syberyjski i chiński) od bloków kontynentalnych południowych (afrykańsko - arabskiego oraz indyjskiego), które we wcześniejszych etapach rozwoju Ziemi należały do hipotetycznego lądu, zwanego Godwaną. Wynikiem młodszych ruchów tektonicznych są współczesne stosunki hipsometryczne. Kontynent Eurazji cechuje się pod tym względem największymi kontrastami. Występują tu bowiem zarówno najwyższe góry na Ziemi, jak i najgłębsze depresje, najrozleglejsze wyżyny i wielkie niziny.