Europa - charakterystyka kontynentu

Co to jest Europa?

Europa jest to część świata na półkuli pn., stanowi wraz z Azją kontynent zw. Eurazją. Od pn. i pd. otaczają Europę O. Arktyczny i morza poboczne O. Atlantyckiego: Północne, Norweskie, Barentsa oraz morza śródlądowe: Bałtyckie i Śródziemne (z morzami: Liguryjskim, Tyrreńskim, Adriatyckim, Jońskim, Egejskim, Czarnym i Azowskim); od zach. otwarty O. Atlantycki. Od Afryki Europę oddzielają cieśn.: Sycylijska i Gibraltarska, od Azji Mniejszej — Bosfor i Dardanele oraz morze Marmara. Granica z Azją jest umowna, najczęściej prowadzi się ją wzdłuż wsch. podnóża Uralu, doliną Emby do M. Kaspijskiego i Obniżeniem Kumsko-Manyckim.

Warunki naturalne.

Ukształtowanie poziome. Europa jest najbardziej rozczłonkowaną częścią świata. Półwyspy stanowią ok. 25% pow., wyspy — 7,3%; największe półwyspy: Skandynawski, Bałkański, Apeniński, Iberyjski, Jutlandzki; wyspy: W. Brytania, Irlandia, Islandia, Spitsbergen, Nowa Ziemia, Ziemia Franciszka Józefa, Kreta, Sycylia, Sardynia, Korsyka. Linia brzegowa silnie rozwinięta, dł. ok. 38 tys. km. Wybrzeża Europy Północnej w wyniku transgresji morza na obszary o rzeźbie glacjalnej — fiordowe lub skjerowe; wynurzają się z szybkością 2–8 mm na rok; pd.-zach. wybrzeże M. Bałtyckiego obniża się ok. 1 mm na rok, pd.-wsch. — jest wyrównywane działalnością fal i prądów mor.; pd. wybrzeża M. Północnego ukształtowały się wskutek wdzierania się morza na obniżającą się równinę nadmor.; wybrzeża atlantyckie są na ogół skaliste, niszczone przez abrazję morską. Podniesienie się oceanu w holocenie spowodowało przekształcenie się ujściowych odcinków dolin rzecznych w estuaria (Tamizy, Sekwany, Loary, Garonny) lub w riasy (wybrzeża Irlandii, Płw. Bretońskiego i Płw. Iberyjskiego). Na poszczególnych odcinkach wybrzeża M. Śródziemnego występują typy zarówno akumulacyjne, jak i abrazyjne; specyficzny typ (dalmatyński) ma pn.-zach. wybrzeże Płw. Bałkańskiego. W ujściach rzek do mórz pobocznych i zamkniętych (bezodpływowych) powstały delty (największe Wołgi i Dunaju). Europa jest otoczona pasem szelfu o zmiennej szer. — do 1000 km (na pn.-zach.); zapadliskowe M. Śródziemne jest głębokie już w pobliżu brzegów.

Ukształtowanie pionowe.

Europa jest częścią świata o b. urozmaiconym ukształtowaniu powierzchni, ale przeważnie nizinną; średnia wys. wynosi 292 m; najwyższy szczyt — Mont Blanc (4807 m), najniższy punkt — na wybrzeżu M. Kaspijskiego (28 m p.p.m.). Ponad 70% pow. leży poniżej 300 m, tylko 6% powyżej 1000 m. Stosunkowo wąski pas nizin ciągnie się wzdłuż wybrzeży Francji, Belgii i Holandii, rozszerza się ku wsch., przechodząc w Niz. Środkowoeuropejską (na terytorium Niemiec i Polski) i Niz. Wschodnioeuropejską (prawie cała wsch. część Europy). Formy terenu nizin Środkowoeuropejskiej i Wschodnioeuropejskiej są związane ze zlodowaceniami plejstoceńskimi, które kilkakrotnie objęły znaczną część Europy (maks. 3,5 mln km2), pozostawiając zmiennej miąższości osady lodowcowe (moreny), lodowcowo-rzeczne, lodowcowo-jeziorne i międzylodowcowe (interglacjalne). Ośrodki zlodowaceń znajdowały się na pn., a spływające stamtąd lodowce pokryły prawie całe W. Brytyjskie (z wyjątkiem pd. części), M. Północne po ujście Renu, oparły się o Średniogórze Niemieckie, Sudety i Karpaty Zach., objęły górne dorzecza Dniepru, Donu i Wołgi oraz dorzecza Dwiny i Peczory. Ostatnie zlodowacenie (zakończyło się przed 10 tys. lat) miało mniejszy zasięg; lodowiec skand. dotarł do Płw. Jutlandzkiego, objął dorzecza dolnej i środk. Odry, dolnej Wisły, dorzecza Niemna, Dźwiny i dolnej Dwiny. Poza zasięgiem ostatniego zlodowacenia procesy peryglacjalne (zachodzące na zamarzniętym podłożu) w znacznym stopniu zatarły formy związane ze starszymi zlodowaceniami, natomiast w zasięgu ostatniego zlodowacenia występują dobrze zachowane wzgórza moren czołowych, kemów i ozów, liczne zagłębienia bezodpływowe oraz jeziora, powstałe po wytopieniu się martwego lodu (pojezierza Południowobałtyckie i Wschodniobałtyckie). Na Płw. Skandynawskim występuje obszar przeważającej egzaracji lodowcowej, skąd został wyniesiony przez lodowiec materiał skalny, osadzony dalej na pd.; przeważają tam formy wyżłobione w starych skałach podłoża. Obszary nizinne znajdują się również po wewn. stronie łuku Alp (Niz. Padańska) i wewnątrz łuku Karpat (Kotlina Panońska). Depresje w Europie zajmują ok. 143 tys. km2, największe: Niz. Nadkaspijska leżąca w znacznej części p.p.m. (stanowi odsłonięte w holocenie dno morza) i w pn.-zach. Holandii. Wyżyny i średniej wysokości góry rozciągają się w 3 strefach; w pn. strefie silnie przekształcone przez zlodowacenia G. Skandynawskie oraz góry pn. Szkocji; na wsch. Ural (i Mugodżary); strefy zach. i środk.: Meseta Iberyjska, Masyw Centr., Ardeny, Reńskie G. Łupkowe, Wogezy, Schwarzwald, Harz, Masyw Czeski, G. Świętokrzyskie, Wyż. Wołyńsko-Podolska. Na pd. od pasa średnich gór i wyżyn ciągnie się system młodych sfałdowanych i wypiętrzonych w trzeciorzędzie gór (alpidów); otaczają je od pn. i pd. zapadliska przedgórskie oraz starsze masywy włączone w obręb fałdowań alp. (G. Kantabryjskie, Pireneje oraz G. Betyckie). Centralne miejsce wśród alpidów zajmują Alpy, ciągnące się od M. Śródziemnego łukiem wygiętym ku zach. i pn. po Kotlinę Wiedeńską, ich przedłużeniem są Karpaty i od przełomu Dunaju — Bałkany. Odgałęzienia pd. stanowią G. Dynarskie, góry Albanii i Pindos (na Płw. Bałkańskim) oraz Apeniny (tworzące oś Płw. Apenińskiego); do Alpidów należą również G. Krymskie. Po wewn. stronie Apenin występują czynne współcześnie wulkany: Wezuwiusz, Stromboli, Etna (na Sycylii), również na odległej o 1000 km od stałego lądu Islandii (Hekla); wygasłe wulkany trzeciorzędowe znajdują się m.in. w Masywie Centr., Apeninach, Karpatach. Najwyższe góry Europy, zwł. Alpy i Apeniny, częściowo Pireneje, Karpaty i góry Płw. Bałkańskiego (Riła, Pirin) noszą ślady rzeźby glacjalnej (alp.); specyficzne formy rzeźby (kras) są związane z występowaniem wapieni i in. skał węglanowych w G. Dynarskich.

Budowa geologiczna.

Najstarszą częścią Europy jest Europa Wschodnia, stanowiąca platformę prekambryjską (wschodnioeur.); podłoże jej jest zbud. z prekambryjskich skał metamorficznych i magmowych (głębinowych i wylewnych), intensywnie sfałdowanych podczas orogenez prekambryjskich, a następnie zdenudowanych; na podłożu leży pokrywa skał osadowych (pokrywa platformowa) wieku od najwyższego prekambru do kenozoiku. Skały podłoża odsłaniają się jako tarcze: ukr. i bałtycka. Na obniżonych częściach podłoża prekambryjskiego (syneklizach i zapadliskach) pokrywa osadowa (platformowa) osiąga grub. 5–10 km, a niekiedy nawet ponad 20 km; na kopułowatych nabrzmieniach podłoża, zw. anteklizami lub wyniesieniami, pokrywa jest cienka. Ważniejsze syneklizy: moskiewska, nadbałtycka, permska, ważniejsze zapadliska: nadkaspijskie i peczorskie, ważniejszy rów: dnieprowsko-doniecki; ważniejsze wyniesienia: kursko-woroneskie, wołgo-uralskie, mazursko-białoruskie. W zach. i środk. części Europy ostatnie ruchy górotwórcze odbywały się w paleozoiku; wynikiem ich było powstanie łańcuchów kaledonidów i hercynidów; od wsch. ogranicza Europę hercyński łańcuch Uralu. Łańcuchy kaledonidów i hercynidów są w przeważającej części zdenudowane i przeważnie przykryte pokrywą osadowych skał dewońsko-kenozoicznych (na kaledonidach) lub permsko-kenozoicznych (na hercynidach), tworząc platformę paleozoiczną, wśród której wyróżniają się niecki: pol.-niem., anglo-paryska i akwitańska. Spod pokrywy osadowej (platformowej) wyłaniają się izolowane części zdenudowanych łańcuchów kaledońskich i hercyńskich: Sudety, G. Świętokrzyskie, Masyw Czeski, Rudawy, Harz, Reńskie G. Łupkowe, Ardeny, Masyw Centr., Masyw Armorykański, Meseta Iberyjska, Dobrudża. Europa Południowa należy do strefy alpidów; tworzą ją najmłodsze góry: Betyckie, Pireneje, Alpy, Karpaty, Apeniny, Dynarskie, Bałkany, Pindos. W osiowych strefach tych gór często występują masywy prekambryjskie, kaledońskie i hercyńskie. Strefa alpidów jest zbud. gł. ze skał mezozoicznych i trzeciorzędowych, które ostatecznie zostały sfałdowane w trzeciorzędzie (w miocenie). Góry te charakteryzuje budowa fałdowo-płaszczowinowa i łuskowa. Wypiętrzaniu alpidów towarzyszyło powstanie zapadlisk przedgórskich i śródgórskich, np. zapadlisko przedalp., przedkarpackie, panońskie. Z orogenezą alp. był związany silny wulkanizm, czynny do dziś. Główne bogactwa naturalne: węgiel kam., brun., ropa naft., gaz ziemny, rudy żelaza, metali nieżel. (cynku i ołowiu, miedzi, bizmutu, kobaltu i niklu, rtęci, wolframu, srebra, cyny) oraz siarka, boksyty, sól kam., sole potasowo-magnezowe.

Klimat

Europa leży w strefie przeważającej cyrkulacji z zachodu. Napływ mor. mas powietrza znad O. Atlantyckiego i łagodzący wpływ ciepłego Prądu Zatokowego, a także znaczne rozczłonkowanie lądu powodują, że klimat Europy (zwł. w części zach.) jest łagodniejszy niż klimat innych kontynentów, leżących w tej samej szer. geograficznej. Dzięki równoleżnikowemu przebiegowi większości łańcuchów górskich, masy powietrza mor. docierają daleko w głąb lądu. Prawie cała Europa leży w strefie klimatów umiarkowanych, tylko pd. półwyspy Europy znajdują się w zasięgu strefy podzwrotnikowej (klimat śródziemnomor.), a pn. krańce mają klimat subpolarny. Temperatura w miesiącach letnich maleje z pd. ku pn. (w lipcu od 26–28 do 8–10C; w zimie silniej zaznacza się łagodzący wpływ powietrza mor. i występuje większe zróżnicowanie temperatur między zach. i wsch. (średnia temp. w styczniu ok. 10C na pd.-zach., poniżej –15C na pn.-wsch.); amplituda roczna temp. wzrasta od ok. 8C na zach. do 32–35C na wschodzie. Większa część obszaru Europy otrzymuje w ciągu roku 500–800 mm opadów; na obszarach górskich (zwł. na stokach zach.) opady przekraczają 2000 mm (lokalnie do 4000 mm i więcej); najwyższa roczna suma opadów w miejscowości Crkvice w G. Dynarskich wynosi ok. 5000 mm. Opady występują w ciągu całego roku; w zach. części wyższe sumy przypadają na miesiące zimowe, w środk. i wsch. — na letnie, tylko w klimacie śródziemnomor. zaznacza się wyraźniejszy okres suchy (lato) i deszczowy (jesień, zima). Klimat obszarów górskich cechuje wzrost opadów i pionowa strefowość.

Stosunki wodne.

Europa należy do zlewiska O. Atlantyckiego, ale ponad 1/5 pow. zajmują obszary bez odpływu do oceanu (należące do zamkniętego zlewiska kaspijskiego); gł. dział wodny przebiega zgodnie z osią lądu, od Cieśn. Gibraltarskiej w kierunku pn.-wsch.; największymi rzekami pn.-zach. skłonu są: Peczora, Ren, Łaba i Wisła, pd.-wsch. — Wołga, Dunaj, Dniepr i Don; najwięcej wody w ciągu roku odprowadzają: Dunaj (ok. 277 km3), Wołga (255), Peczora (129), Dwina (101), Ren (62) i Dniepr (53); całkowity odpływ roczny wynosi 2576 km3 (co odpowiada 265-milimetrowej warstwie wody); na zlewisko atlantycko-ark. przypada 1661 km3 (64%), na śródziemnomor. i kaspijskie 915 km3. Bilans wodny całej Europy przedstawia się następująco: opady 630 mm, odpływ 265 mm, parowanie 365 mm, współczynnik odpływu 0,42 (w pn.-zach. części 0,86, w pd. — 0,30, we wsch. — 0,38). Większe rzeki (Dunaj, Ren) mają ustrój hydrolog. złożony, różny na poszczególnych odcinkach; na rzekach o zasilaniu lodowcowym (w Alpach) wysokie stany przypadają na miesiące letnie (topnienie lodowców), a niskie na miesiące zimowe; odwrotny rytm stanów wody wykazują rzeki o ustroju śródziemnomor. (b. niskie stany wody latem — w porze suchej, a wysokie zimą); rzeki wsch. części Europy mają ustroje: deszczowo-śnieżny, śnieżno-deszczowy lub śnieżny kontynent. (wysokie stany na wiosnę i niskie latem oraz zimą); na rzekach płynących ku pn. (Odra, Wisła) wysokie stany wiosenne są powodowane zatorami lodowymi. Zlodzenie pojawia się od Łaby na wschód (od paru tygodni do 5 mies.). Ponieważ gł. dział wodny nie przebiega najwyższymi wzniesieniami, lecz schodzi w obniżenia i przecina równiny, powstała możliwość łączenia dorzeczy żegl. kanałami, zwł. we wsch. części Europy; w zach. części Europy stworzono jednolity system dróg wodnych od Francji po Polskę; 1993 połączono Ren z Dunajem (Kanał Ren–Men–Dunaj). Łączna powierzchnia jezior w Europie wynosi ok. 170 tys. km2 (1,7% pow.); najwięcej jezior znajduje się na obszarach ostatniego zlodowacenia; w pn. Szkocji, Norwegii, Szwecji, Finlandii i Karelii są to jeziora tektoniczno-egzaracyjne (których misy są wyżłobione w odpornym podłożu skalnym), w pn. części Niz. Wschodnioeuropejskiej i na Pojezierzach Bałtyckich — rynnowe i morenowe; w wysokich górach liczne niewielkie jeziora cyrkowe, u podnóża Alp również duże jeziora egzaracyjno-morenowe (Genewskie, Bodeńskie, Garda, Maggiore). W Masywie Centr., górach Eifel (Reńskie G. Łupkowe) i na Płw. Apenińskim występują jeziora w kalderach i kraterach wygasłych wulkanów; na Płw. Bałkańskim — jeziora tektoniczno-krasowe (Szkoderskie, Ochrydzkie, Prespa); na pn.-zach. brzegach M. Czarnego — odcięte mierzejami limany, na pn. brzegach M. Adriatyckiego — laguny, a na pd. brzegach M. Bałtyckiego — słonawe zalewy (Szczeciński, Wiślany, Kuroński) i słodkowodne jeziora; odrębny typ tworzą jeziora deltowe. W Kotlinie Panońskiej występują płytkie reliktowe jez. Balaton i Nezyderskie; na Niz. Nadkaspijskiej — również jeziora słone (Baskunczak, Elton). Oprócz jezior naturalnych w Europie jest ponad 3800 jezior zaporowych (w tym ok. 500 o pojemności ponad 100 mln m3); największymi pod względem powierzchni są zbiorniki: Samarski, Rybiński i Wołgogradzki (kaskada Wołgi), Cymlański na Donie i Krzemieńczucki na Dnieprze; największą ilość wody gromadzą zbiorniki: Samarski (58 km3) i Wołgogradzki (33,5 km3). Wieczne śniegi i lodowce zajmują w Europie ponad 130 tys. km2 (1,3% pow.), z tego na Spitsbergenie 58 tys. km2, Nowej Ziemi 30 tys. km2 , Ziemi Franciszka Józefa 18 tys. km2 i na Islandii 13,5 tys. km2. Granica wiecznego śniegu na Ziemi Franciszka Józefa schodzi prawie do poziomu morza, na Spitsbergenie i Nowej Ziemi podnosi się do 400–600 m, w G. Skandynawskich od 700 m (na pn.) do 1800 m (na pd.); występują tu podobnie jak na Islandii zarówno powierzchniowe czapy lodowe, jak i lodowce dolinne pokrywające łącznie ok. 5000 km2. Po pn.-zach. stronie Alp granica wiecznego śniegu przebiega na wys. 2500 m, we wnętrzu gór i po ich pd. stronie na wys. 2700–3350 m; lodowce alp. (przeważnie dolinne) zajmują ok. 3600 km2 (największe: Aletsch, Mer de Glace, Pasterze). W Pirenejach lodowce pokrywają zaledwie 30 km2, a na Uralu 10 km2; w innych górach występują niewielkie płaty wiecznego, częściowo zlodowaciałego, śniegu (np. w Tatrach).
Świat roślinny. Europa leży w obrębie państwa roślinnego wokółbiegunowego pn. holarktycznego (Holarctis); daleką pn. zajmuje bezleśny obszar ark., z roślinnością typu tundrowego; dalej na pd. (szczególnie w Skandynawii) występuje strefa zarośli i widnych lasków brzozowych. Od pn. granicy po obszar śródziemnomor. i irano-turański na pd. rozciąga się silnie zróżnicowany obszar eurosyberyjski; jego prowincję pn. stanowi tajga, z bagnami i torfowiskami, która od pd. graniczy ze środkowoeur. prowincją lasów liściastych i mieszanych (pasma górskie — piętrowy układ roślinności); zach. część Europy (W. Brytyjskie i nadbrzeżny pas lądu od zach. Norwegii po zach. Hiszpanię) zajmuje prowincja atlantycka z lasami dębowo-brzozowymi i wrzosowiskami. Pontyjsko-panońska prowincja lasostepów i stepów czarnomor. obejmuje pd. Ukrainę, Podole i przez Niz. Węgierską sięga do Dolnej Austrii. Na Niz. Nadkaspijskiej stepy przechodzą w półpustynie i pustynie (przeważnie słone), tworząc obszar irano-turański, ciągnący się w głąb środk. Azji. Wybrzeża i wyspy M. Śródziemnego oraz Płw. Iberyjski zalicza się do obszaru śródziemnomor., z zimozielonymi, twardolistnymi zaroślami (makia) i szczątkowymi, zimozielonymi lasami (z dębami i sosną alp.). Naturalna roślinność Europy została w ogromnym stopniu przekształcona w wyniku gosp. działalności człowieka, zastąpiły ją pola uprawne, łąki, pastwiska i zbiorowiska ruderalne; jej najcenniejsze resztki są chronione w rezerwatach i parkach narodowych. Obszar śródziemnomor. (wraz ze śródziemnomor. krainami Afryki) jest ojczyzną niektórych gat. roślin uprawnych, np.: lnu, buraka, kapusty, grochu.

Świat zwierzęcy.

Powstała w wyniku przemian klim. czwartorzędu fauna obszaru Europy należy do paleark. krainy zoogeogr. (Palearktyka) i jest zróżnicowana zależnie od stref klim.-roślinnych. W strefie tundry występują: renifer, niedźwiedź biały, piesiec, lemingi, pardwa; w strefie tajgi: łoś, rosomak, głuszec, cietrzew, jarząbek; w strefie stepów — suhak, suseł, bobak, drop, dawniej też tarpan; w strefie lasów na pd. od tajgi — jeleń, sarna, dzik, żbik, żubr (dawniej też tur), popielica, koszatka, orzesznica. Obszar południowej Europy zamieszkują m.in.: daniel, muflon (pierwotnie Sardynię i Korsykę), ichneumon i cyweta (Hiszpania), szakal (Płw. Bałkański), magot — jedyna małpa w Europie (Gibraltar), ponadto z ptaków pochodzące z pd. czerwonaki i pelikany; liczne gady (np. gekony). Fauna gór Europy, zróżnicowana w poszczególnych piętrach, jest bogata w typowe gat. górskie, np.: kozica, koziorożec, świstak, orzeł przedni, pomurnik, salamandry. W związku z zagospodarowaniem olbrzymich obszarów Europy i znacznym zmniejszeniem lesistości, niektóre gat. wyginęły (np. tur), inne przetrwały tylko na obszarach trudno dostępnych; niektóre przystosowały się do warunków stworzonych przez człowieka, np. w środowisku zurbanizowanym: wróbel, dzierlatka, szpak, sierpówka, a nawet zyskały w nich lepsze możliwości rozwoju, np. liczne szkodniki spośród gryzoni i owadów.

Regiony fizycznogeograficzne.

W Europie wyróżnia się 4 obszary fizycznogeogr.: 1) Europa Północna — Płw. Skandynawski oraz wyspy na O. Arktycznym i w pn.-wsch. części O. Atlantyckiego; 2) Europa Wschodnia — zwarty blok kontynent. zamknięty od wsch. górami Ural; 3) Europa Południowa — półwyspy: Iberyjski, Apeniński i Bałkański wraz z wyspami; 4) Europa Zachodnia— silnie zwężony kraniec kontynentu do Wisły i W. Brytyjskie.

Ludność.

Liczba ludności Europy wynosi 717 mln (1992); stanowi to 13,3% ludności świata. Gęstość zaludnienia (bez Rosji) jest stosunkowo wysoka (97 osób na km2), ok. 2-krotnie przewyższa przeciętną świat. (do poł. lat 80. Europa była najgęściej zaludnioną częścią świata); największą gęstość zaludnienia (200–350 osób na km2) mają: Holandia, Belgia, W. Brytania i Niemcy, najmniejszą (3–15 osób na km2) Islandia, Rosja, Norwegia i Finlandia. 73% ludności Europy mieszka w miastach; ponad 35% populacji to mieszkańcy miast ponad 100-tysięcznych; 1992 na obszarze Europy było 59 miast, których zespoły liczyły powyżej 1 mln mieszk., największe: Paryż, Moskwa, Londyn, Stambuł, Petersburg. Źródłem utrzymania ludności są pozaroln. działy gospodarki; na pocz. lat 80. w krajach o gospodarce rynkowej 56% czynnych zawodowo było zatrudnionych w usługach, a 38% — w przemyśle, we wsch. krajach Europy odpowiednio — 39% i 44%. W ciągu I tysiącl. ery nowoż. liczba ludności Europy, choć wykazywała znaczne wahania, pozostawała na poziomie zbliżonym, ok. 35 mln (z terytorium Rosji 47 mln). W II tysiącl. nastąpił kilkunastokrotny wzrost zaludnienia, tempo wzrostu systematycznie powiększało się aż do pocz. XX w. Prawdziwy przełom (zw. eksplozją ludnościową) nastąpił 1750–1900, kiedy zaludnienie wzrosło o 170%; w ciągu następnych 90 lat przyrost demograf. wyniósł 70%, jednak jego tempo w końcu tego okresu zaczęło się wyraźnie zmniejszać. Przyczyną tak gwałtownego przyspieszenia wzrostu zaludnienia było duże obniżenie się umieralności i opóźniony w stosunku do tego procesu spadek rozrodczości, co spowodowało wzrost przyrostu naturalnego i mimo ogromnej emigracji (obecnie spośród osób pochodzenia eur. poza granicami Europy mieszka 30%) silne podwyższenie dynamiki demograficznej. W okresie od XVIII w. do końca lat 80. XX w. współczynnik urodzeń obniżył się od ok. 40–45‰ do 13–15‰, współczynnik zgonów od ok. 30–35‰ do 10–11‰ (wskutek radykalnej i trwałej poprawy wyżywienia, warunków sanitarnych i stanu zdrowia); przeciętne trwanie życia wydłużyło się od ok. 30 lat do 75 (licząc od narodzin). Jedną z ważnych konsekwencji spadku urodzeń i zgonów w Europie jest starzenie się ludności, wyrażające się w znacznym wzroście odsetka ludzi w wieku 60 lat i więcej. W krajach Europy Północnej i Europie Zachodniej w końcu lat 80. nastąpił dalszy spadek przyrostu naturalnego; w większości krajów Europy Wschodniej przyrost naturalny był znacznie wyższy. W 1991 tylko w 1 kraju (Ukraina) wzrost liczby ludności był ujemny, a w 3 (Niemcy, Włochy, Czechy) wahał się wokół zera. Najważniejsze cechy ludności Europy końca XX w. to: bliski zeru przyrost naturalny, stosunkowo długie przeciętne trwanie życia, mała ruchliwość terytorialna o charakterze trwałym (natomiast silny ruch turyst.), niewielki udział dzieci i młodzieży i stosunkowo duży ludzi starych w całej populacji, przewaga liczebna ludności mieszkającej w miastach i utrzymującej się z pracy poza rolnictwem. Według prognozy ONZ 2020–25 już w 13 krajach Europy liczba ludności będzie się zmniejszać; wg prognozy oprac. przez Kom. PAN „Polska 2000” na początku trzeciej dekady przyszłego stulecia można również oczekiwać ujemnego przyrostu ludności w Polsce.
Największe zespoły miejskie Europy

Języki.

Główną, najliczniejszą grupę językową w Europie stanowią języki rodziny indoeur.: słow., germ., bałtyckie, rom., celt., język orm. i gr.; występują także języki: ugrofiń. z rodziny uralskich, kaukaskie, baskijski w Pirenejach, języki tur. i tatar. z ligi ałtajskiej.

Archeologia.

Człowiek (Homo erectus) dotarł do Europy ok. 1,3–1,1 mln lat temu z Afryki przez Bliski Wschód. Wówczas i przez następne ponad milion lat surowcem do wyrobu narzędzi był kamień, stąd nazwa pierwszego okresu dziejów ludzkości epoka kamienia, a jej starszej części paleolit. Najwcześniejsze narzędzia dolnego paleolitu, tzw. otoczakowe, są znane gł. z południowej Europy (jaskinia Vallonet, Francja), następnie (kilkaset tys. lat temu) zastąpiły je pięściaki (kultura abwilska, aszelska, m.in. z budowlami szałasowymi — Lazaret i Terra Amata, Francja) oraz narzędzia odłupkowe (kultura klaktońska). Około 200 tys. lat temu pojawił się człowiek neandertalski, twórca kultur środk. paleolitu (kultura mustierska) charakteryzujących się rozwiniętymi technikami krzemieniarskimi i licznymi wyspecjalizowanymi narzędziami odłupkowymi (zgrzebła, noże, ostrza); po nim, na początku górnego paleolitu (ok. 40 tys. lat temu) — współcz. człowiek kopalny, wywodzący się z Bliskiego Wschodu, dotarł z nowym typem kultury (oryniackie kultury) na Bałkany, a później do środk. i zachodniej Europy. Udoskonalony oszczep i wynalazek łuku usprawniły łowiectwo, doprowadzając je do znacznej specjalizacji. Pojawiły się wysoce zorganizowane osady jedno- i wielosezonowe (np. Doln Vstonice na Morawach). Z tego okresu znane są przejawy sztuki — malowidła naskalne w jaskiniach Francji i pn. Hiszpanii, figurki kobiece (Wenus paleolityczna). Wyodrębniły się liczne kultury, m.in.: solutrejska, magdaleńskie, graweckie, w końcu tego okresu m.in. kultury azylska i świderska. Typowa dla paleolitu gospodarka przyswajająca była kontynuowana jeszcze po epoce plejstocenu w holoceńskim mezolicie (ok. poł. IX–V tysiącl. p.n.e.), charakteryzującym się rozwojem wysoce wyspecjalizowanego modelu kultury leśnej tak silnie przystosowanej do środowiska, że aż konserwatywnej. Oprócz łowiectwa traperskiego rozwijało się zbieractwo i rybołówstwo. Narzędzia kam. były bardzo zminiaturyzowane (geometryzacja kształtów).

Na przeł. VII i VI tysiącl. p.n.e. w pd.-wsch. Europie (Tesalia, wyspy M. Egejskiego, rejon M. Czarnego), pojawiły się ślady osadnictwa związanego z neolitem (stadium przedceram.), wykazujące wyraźne powiązania z ośr. gospodarki wytwórczej na Bliskim Wschodzie — początki chowu bydła, uprawy zbóż. Pod wpływem tych samych prądów kulturowych, ale i przy znacznym udziale miejscowych tradycji, na obszarze Grecji i wyspach M. Egejskiego weszły w użycie naczynia z wypalonej gliny. Dalszy etap to rozwój w Grecji następujących bezpośrednio po sobie kultur ceram. (m.in. Protosesklo i Sesklo kultura). W 2. poł. VI tysiącl. p.n.e. powstał na Bałkanach pierwszy neolityczny krąg kulturowy Starevo-Krs-Kremikowce pod wpływem oddziaływań kultury Protosesklo. Z kręgiem tym była genetycznie powiązana kultura ceramiki wstęgowej rytej. W zach. części basenu M. Śródziemnego (najprawdopodobniej od pocz. VI tysiącl.) rozwijał się krąg kultur z ceramiką impresso i cardium (ceramiki impresso kultura). Stał się on w późniejszych tysiącleciach podstawą formowania się wielu kultur neolitycznych na obszarze pd.-zach. i południowej Europy. Od IV tysiącl. postępowało znaczne zróżnicowanie i rozdrobnienie kulturowe w Europie. Na obszarze Niżu Środkowoeuropejskiego w poł. IV tysiącl. p.n.e. powstała kultura pucharów lejkowatych. W strefie leśnej Europy Wschodniej egzystowały grupy ludności mezolitycznej, które przejęły od społeczności neolitycznej tylko niektóre nowe elementy kulturowe (umiejętność wytwarzania naczyń glinianych, gładzenie kamienia, niekiedy stałe osadnictwo z trwałą zabudową).

W 1. poł. IV tysiącl. w Europie pojawiła się umiejętność wytopu miedzi oraz sporadycznie — złota. Rozwinęło się górnictwo krzemienne (kopalnie m.in. w dzisiejszej W. Brytanii, Francji; w Polsce — największa w Krzemionkach). Wpłynęło to na dalekosiężną wymianę surowców i wytworów (szlaki rzeczne, mor.). Z zach. po środkową Europę rozprzestrzenił się zwyczaj budowy grobów megalitycznych. W środkowej Europie rozwijała się kultura amfor kulistych, później znaczne przestrzenie kontynentu objął krąg kulturowy ceramiki sznurowej. Wędrówka plemion kultury pucharów dzwonowatych z Płw. Iberyjskiego poprzez całą Europę aż do Polski, w poszukiwaniu (prawdopodobnie) złóż miedzi i cyny, dała początek epoce brązu — w południowej Europie ok. 2000, w Polsce ok. 1800 p.n.e. Nowy surowiec, brąz, już od III tysiącl. rozprzestrzeniał się z rejonu kaukasko-anatolijskiego, zastępując ok. 2000–1800 kamień. Około 1700–1500 wyodrębniło się kilka większych centrów, m.in. w środkowej Europie— kultura unietycka. Od poł. III tysiącl. na Krecie i później w Grecji rozwijała się kultura egejska; na pocz. II tysiącl. przybyli Achajowie, tworząc własną kulturę — mykeńską. Na przeł. II i I tysiącl. plemiona Grecji i Macedonii weszły w okres historii pisanej. W innych rejonach kontynentu w XVI–XIII w. p.n.e. bytowały grupy pokrewnych sobie plemion, twórców kręgu kultur mogiłowych. Niewiele później utworzył się zespół kultur pól popielnicowych, w tym kultura łużycka przez niektórych uznawana za prasłowiańską. Około 1000 p.n.e. wyodrębniały się plemiona celt. (Nadrenia, zach. Francja) i germ. (pn.-zach. Niemcy, Skandynawia); na Bałkany dotarli Ilirowie i Dorowie, w Anatolii pojawiały się tzw. ludy morskie. W tym samym czasie z pd.-wsch. do Europy dotarł nowy surowiec — żelazo, rozpowszechniając się ok. poł. I tysiącl.; zmieniło to zupełnie dotychczasowe układy gosp., ukształtowało nowy system kulturowy.

W epoce żelaza obszary nad M. Czarnym zasiedlili Scytowie; kultura łużycka uległa całkowitym przeobrażeniom; w pn. i środk. Italii formuje się kultura Villanova, a w jej części zach.-środk., w okresie poprzedzającym kształtowanie się dziejów Rzymu, rozwijała się kultura Etrusków. W V–III w. p.n.e. Celtowie zajęli znaczne obszary zach. i środkowej Europy (lateńska kultura). Ich wysoko rozwinięta kultura, oddziałująca na sąsiadów (szczególnie na Germanów), ujednoliciła kulturę Europy i doprowadziła do powstania wielu organizmów plemiennych, stanowiących przejście do przyszłych organizmów wczesnopaństwowych. Wraz z powstaniem cesarstwa rzymskiego w Europie ukształtował się system graniczny (limes), oddzielający obszary imperium od terenów barbarzyńskich. Badania archeol. pozwoliły na bliższe poznanie rozplanowania i poziomu życia rzym. obozów legionowych usytuowanych wzdłuż limes. Stało się także możliwe prześledzenie szlaków przemieszczeń poszczególnych plemion barbarzyńskiej Europy oraz ich zasięgów terytorialnych, m.in. Alemanów, Bajuwarów, Gotów czy Longobardów.

Wraz z uderzeniem Hunów (375) na gockie plemiona zamieszkujące stepy nad M. Czarnym rozpoczął się w Europie okres wędrówek ludów. Plemiona Ostrogotów, Wizygotów, Longobardów i Wandalów przełamały granice cesarstwa i spowodowały upadek Rzymu. Na miejsce ludów, które wywędrowały ze środkowej Europy na pd., nasunęły się tutaj (V/VI w.) z obszaru dzisiejszej Ukrainy i Białorusi plemiona słow.; od przeł. VII i VIII w. ich kultura materialna jest uchwytna w materiałach wykopaliskowych od Dniepru po Łabę i od M. Bałtyckiego po M. Adriatyckie. Archeologia dostarczyła także niezbitych dowodów na potwierdzenie migracji Awarów (VI–VIII w.) i Węgrów (pocz. X w.) na obszar W. Niz. Węgierskiej oraz Bułgarów (VII/VIII w.) na Płw. Bałkański. Znaleziska archeol. dokumentują również kolejne etapy wędrówek i podbojów skand. wikingów (IX–X w.). Wykopaliska archeol. uzupełniły w istotny sposób informacje średniow. źródeł pisanych, m.in. dotyczących rozwoju rolnictwa, funkcjonowania miast, lokalnej i dalekosiężnej wymiany handlowej.

Dane geograficzne

Powierzchnia Europy: 10.521.324 km2, (5,96 mln km2 z wyspami, ale bez europejskiej części Rosji)
Rozciągłość równoleżnikowa: 5600 km (79 stopni)
Rozciągłość południkowa: 4200 km (35 stopni)
Długość wybrzeży: 38 tys. km
Średnia wysokość terenu: 340 m n.p.m.

Europejskie "NAJ"

- Największe miasta w Europie: Stambuł, Londyn, Paryż, Moskwa
- Najwyższy szczyt w Europie: Mont Blanc (4807 m n.p.m.)
- Najniższy punkt w Europie: na wybrzeżu Morza Kaspijskiego (28 m p.p.m.)
- Najdłuższa rzeka w Europie: Wołga 3530 km
- Największe jezioro w Europie: Ładoga 17700 km2
- Największa wyspa w Europie: Wielka Brytania, 229 990 km²
- Największa puszcza w Europie: Puszcza Białowieska (Białoruś i Polska)
- Najwyższy czynny wulkan w Europie: Etna (na Sycylii)
- Najwyższy wodospad w Europie: Gavarnie, 421 metrów
- Najdalej wysuniętymi krańcami Europy rozumianej jako część świata są:
o na północ - Wyspa Rudolfa w archipelagu Ziemia Franciszka Józefa
o na południe - wyspa Gavdos
o na wschód - Przylądek Flissingski na Nowej Ziemi
o na zachód - skały w pobliżu wyspy Flores na Azorach
- Najdalej wysuniętymi krańcami Europy kontynentalnej są:
o na północ - przylądek Nordkinn (Norwegia)
o na południe - przylądek Marroqu (Hiszpania)
o na wschód - ujście Bajdaraty do Zatoki Bajdarackiej (Rosja)
o na zachód - przylądek Roca (Portugalia)
- Największe obszarowo państwo w Europie: Rosja (nawet biorąc pod uwagę tylko jej europejską część)
- Najmniejsze państwo Europy (i świata): Watykan
- Największe zwierzę Europy: żubr (m.in. Białowieski Park Narodowy)
- Najwyżej położona linia kolejowa w Europie: Jungfraujoch (Szwajcaria), 3454 m n. p. m.
- Najbardziej stromy tor kolejowy w Europie: wspina się na Pilatus (Szwajcaria) na wys. 2070 m., zbudowany w 1889 r.
- Najdłuższy tunel kolejowy w Europie: Channel tunnel zwany także "Chunnel", podmorski tunel pod kanałem La Manche, łączący Anglię z Francją, 50,5 km
- Najstarsza kolej linowa w Europie: Vitznau - Rigi (Szwajcaria), czynna od 1871 r.
- Największa produkcja oliwy na świecie: Półwysep Iberyjski, 602 000 ton rocznie
- Największe wydobycie rtęci na świecie: Półwysep Iberyjski, 1497 ton rocznie
- Największe wydobycie węgla brunatnego na świecie: Niemcy, 207 000 000 ton rocznie
- Największa hodowla nierogacizny: Niemcy 24 800 000 sztuk
- Największa produkcja piwa w Europie: Niemcy, 113 428 000 hektolitrów
- Największa produkcja papieru w Europie: Niemcy, 15 900 000 ton
- Największa produkcja samochodów w Europie: Niemcy, 4 800 000 sztuk
- Wraz z Azją Europa tworzy Eurazję, stanowiąc jej 1/5 położoną najbardziej na zachód, będąc jednocześnie jej największym półwyspem.

Dane polityczne

Największą strukturą polityczną na terenie Europy jest Unia Europejska, którą tworzy 27 państw.

Prawie wszystkie kraje europejskie są członkami Rady Europy.
Wielkie regiony Europy
- Europa Zachodnia
- Europa Środkowa (zobacz też: Europa Środkowo-Wschodnia)
- Europa Wschodnia
- Europa Południowa
- Europa Północna (zobacz też: Skandynawia)