Płeć a zdolności poznawcze

DWIE PŁCIE, DWIE PÓŁKULE- JEDEN MÓZG
o różnicach w funkcjonowaniu i zdolnościach poznawczych kobiet i mężczyzn

PLAN PRACY

1. Wstęp
2. Wybrane różnice w zdolnościach poznawczych kobiet i mężczyzn:
- percepcja
- uwaga
- myślenie
- zdolności werbalne
- zdolności przestrzenne
- zdolności matematyczne
3. Różnice w budowie i funkcjonowaniu centralnego układu nerwowego
4. Uwarunkowania biologiczne, społeczne i ewolucyjne
5. Podsumowanie

LITERATURA

• Ciarkowska Wanda (1998), Płeć a funkcjonowanie poznawcze człowieka – zdolności werbalne i przestrzenne, w: Psychologia Wychowawcza, tom XLI
• Damasio Antonio (1999), Błąd Kartezjusza, Poznań: Dom Wydawniczy Rebis
• Grabowska Anna (1997), Płeć mózgu, w: Studia Psychologiczne, tom XXXVI
• Herman-Jeglińska Anna (1999), Różnice między kobietami a mężczyznami w zdolnościach poznawczych i organizacji funkcjonalnej mózgu: wpływ płci psychicznej, w: Przegląd Psychologiczny, tom 42
• Skubacz Jolanta, Nęcka Edward (1995), Eksperymentalna analiza zachowania dziewcząt i chłopców w warunkach wymagających selektywności i podzielności uwagi, w: Przegląd Psychologiczny, tom 38

„Człowiekowi nie jest dobrze pozostawać samemu. Uczynię dla niego pomoc jako jego uzupełnienie(...). I Bóg przystąpił do ukształtowania niewiasty...”
Rodzaju 2:18,22

Ona i on- dwie odrębne istoty, zawsze razem, połączeni gwałtownymi uczuciami, potrzebą współdziałania, ale zawsze w opozycji. Potoczna wiedza rozdziela świat kobiety i królestwo mężczyzny. Ona jest uczuciowa, wrażliwa, dobiera buty i torebki w odpowiednich kolorach, godzinami może plotkować przez telefon z przyjaciółką, nie umie dobrze zaparkować samochodu....On jest racjonalny, lubi piwo i grę w kręgle, zawsze planuje wydatki, nigdy się nie spóźnia, nie dba o drobiazgi. W przeciwieństwie do niej mówi tylko tyle, ile musi, nawet bez mapy wie gdzie się właśnie znajduje...
Czy ten obraz to tylko przestarzały stereotyp, stworzony na potrzeby dominacji jednej z płci? Czym naprawdę różnią się kobiety i mężczyźni w zakresie zdolności poznawczych? Co sprawia, że się różnią? I w końcu, co wynika z tych różnic dla codziennego życia człowieka?
Na te interesujące, przeważnie dla kobiet pytania chciałabym, choć częściowo odpowiedzieć w mojej pracy. Pragnę rozpocząć od opisu wyników rozmaitych badań, przeprowadzonych dla porównania uzdolnień poznawczych kobiet i mężczyzn.

Wybrane różnice w funkcjonowaniu poznawczym kobiet i mężczyzn

Pierwszym zagadnieniem, które omówię są procesy percepcji. Kobiety i mężczyźni różnią się pod względem odbioru bodźców poszczególnych modalności zmysłowych: smaku, powonienia, dotyku, słuchu i wzroku.
Przedstawicielki płci pięknej cechują się niższym progiem chemicznego i elektrycznego pobudzenia receptorów smakowych. Oznacza to, iż szybciej rozpoznają, lepiej identyfikują smaki i zapachy rozmaitych substancji niż mężczyźni. Ponadto przejawiają silniejsze reakcje fizjologiczne na bodźce akustyczne, a także lepiej słyszą dźwięki o wysokiej częstotliwości. Znacznie lepiej tolerują intensywne światło i szybciej adaptują się do ciemności (Skubacz J., Nęcka E. 1995). Ogólnie można powiedzieć, że panie są wrażliwsze na poziomie odbioru bodźców zmysłowych od panów. Ponadto kobiety uzyskują lepsze wyniki w testach percepcyjnych, wymagających szybkiej oceny podobieństwa przedmiotów czy zauważenia zmian w otoczeniu. Wyniki tych badań mogą tłumaczyć dlaczego, gdy mnie w zaśnięciu przeszkadza mruczenie kota, mój mąż albo jest zdziwiony, albo głęboko śpi.
Z kolei mężczyźni lepiej tolerują ból i hałas, odznaczają się wyższą ostrością wzroku, a także silniej zaznaczoną lateralizacją funkcji związanych z przetwarzaniem stymulacji wzrokowej, co może świadczyć o większej specjalizacji w tym zakresie (Skubacz J., Nęcka E. 1995).

Kolejnym zagadnieniem będą procesy uwagi. Płeć bowiem różnicuje ludzi ze względu na wymiar zależności bądź niezależności od pola w przetwarzaniu informacji. Kobiety częściej wykazują orientację pasywno-globalną, a mężczyźni aktywno-analityczną. Wspominam o tym tutaj, gdyż orientacja charakterystyczna dla kobiet wiąże się z mniejszym zakresem i tempem przetwarzania równoczesnego danych. Badania testem DIVA sugerują, że dziewczęta dysponują mniejszą całkowitą ilością zasobów uwagi.
Poza tym chłopcy i dziewczyny różnią się pod względem podatności na zmęczenie i intensywnością jego narastania. W innym tempie przebiega u nich też automatyzacja czynności, nabywanie wprawy. Można stwierdzić, że dziewczynki męczą się szybciej , ale u chłopców zmęczenie bardziej narasta w czasie. Jeśli chodzi o automatyzację prostych czynności, to proces ten nieco później pojawia się u płci żeńskiej, natomiast przyrost wprawy jest mniejszy u chłopców. Może to jednak być spowodowane szybkim narastaniem zmęczenia u osób badanych płci męskiej (Skubacz J., Nęcka E. 1995).
Na podstawie badań wykazane zostało, iż mężczyźni i kobiety różnią się pod względem uzyskiwanych wyników w zadaniach wymagających podzielności uwagi, ale podstawy tych różnic nie są do końca poznane. Może mieć to bowiem związek ze stosowanym przez daną osobę stylem przetwarzania, wielkością zasobów lub rozwojem specyficznych uzdolnień.

Jak już wspomniałam odmienność między płciami dotyczy także myślenia i preferowanych stylów poznawczych. Kobiety wykazują większą zależność od pola. Charakteryzuje je myślenie globalne. Budują swą wiedzę poprzez dostrzeganie związków między obiektami, myślą kontekstualnie i narracyjnie. Mężczyzn zaś w większym stopniu cechuje rozumowanie analityczne, które nie ogranicza się tylko do percepcji, ale obejmuje całość intelektualnego funkcjonowania ludzkiego. Myślą oni raczej formalnie i abstrakcyjnie, izolują przedmiot poznania od tła czy kontekstu.

Najwięcej danych dotyczących różnic między kobietami i mężczyznami w funkcjonowaniu poznawczym dostarczają rozmaite badania nad zdolnościami werbalnymi oraz przestrzennymi.
Najpierw zajmę się „domeną” pań czyli zdolnościami językowymi. Potocznie panuje `przekonanie, że kobiety mówią więcej i szybciej niż mężczyźni. Takie poglądy mają pewne odzwierciedlenie w obiektywnej rzeczywistości. Chłopcy dużo częściej mają problemy z jąkaniem niż dziewczęta. Ponadto przeciętnie pięć razy częściej cierpią na dysleksję, stanowią większość wśród chorych na afazję, mają większe trudności z rehabilitacją mowy. Oznacza to, iż pośród osób borykających się z zaburzeniami mowy, mężczyźni stanowią niepodważalną większość. Jeśli zaś chodzi o rozwój mówienia, dziewczynki szybciej nabywają umiejętności werbalnych, formułują dłuższe zdania, lepiej radzą sobie ze złożonymi konstrukcjami gramatycznymi. Wcześniej zaczynają używać m. in. strony biernej, imiesłowów... (Ciarkowska W. 1998). Przedstawicielki płci pięknej zyskują przewagę w zadaniach wymagających fluencji słownej, szybkości artykulacji, płynności wypowiedzi, oddziaływania na rozmówcę. Można przypuszczać, że gdy poprosimy koleżankę i kolegę o wymienienie jak największej ilości słów na literę ‘k’, to lepsze wyniki uzyska dziewczyna. Ciekawe, jak odnieść te dane do umiejętności rozwiązywania krzyżówek...

Nadszedł moment, by opisać mocne strony mężczyzn, jakimi są niewątpliwie uzdolnienia przestrzenne. Dotyczą one umysłowych reprezentacji i przekształceń przestrzennych. W testach mierzących wszystkie aspekty tych zdolności mężczyźni uzyskują lepsze wyniki niż kobiety. Największą przewagę panów widać w zadaniach wymagających rotacji umysłowej, np. obrót przedmiotu czy figury w myśli. Również lepiej wypadają , gdy chodzi o percepcję przestrzeni. Gdy polecimy panu i pani zaznaczyć poziom wody w przechylonym naczyniu, to prawdopodobnie kobieta nie wykona tego zadania poprawnie. Mężczyźni potrafią dokładniej określać pion, poziom i kierunki, ignorując informacje zakłócające. Uważa się, iż płeć męska wykazuje uzdolnienia we wszelkich czynnościach wymagających myślenia przestrzennego, np. w posługiwaniu się mapą, wymyślaniu konstrukcji, czy strategicznej grze w szachy (Ciarkowska W. 1998).
Podczas jazdy samochodem po nieznanej okolicy mężczyzna posługuje się mapą i chce wiedzieć czy ma jechać np. na wschód (strategia orientacyjna), zaś kobieta woli pytać przechodniów, przy którym sklepie skręcić w prawo (strategia sytuacyjna).

Przedstawiciele obu płci mają też inne uzdolnienia matematyczne. Na ogół kobiety są bardziej niezawodne w obliczeniach arytmetycznych. Jednakże im wyższy poziom myślenia matematycznego, tym lepsi są mężczyźni w porównaniu z płcią piękną. Mają bowiem większe zdolności do rozwiązywania teoretycznych problemów i abstrakcji. Biorąc pod uwagę wyżej wymienione zależności, łatwiej zrozumieć dlaczego studenci kierunków technicznych to przeważnie mężczyźni (Ciarkowska W. 1998). Porównanie liczebności kobiet i mężczyzn wśród osób o wybitnych zdolnościach matematycznych wykazuje, że na każdą panią przypada aż 13 panów! (Grabowska A. 1997)

Różnice w budowie i funkcjonowaniu centralnego układu nerwowego

Wiadomo już, iż osoby obu płci różnią się od siebie pod względem specyficznych uzdolnień poznawczych. Teraz więc należałoby zastanowić się, dlaczego tak się dzieje.
Jednym z czynników sprawczych jest budowa, a co za tym idzie sposób funkcjonowania mózgów kobiet i mężczyzn. Różnice wykryto zarówno w obrębie kory nowej, jak i starszych struktur podkorowych. Anatomiczną odmienność ustalono do tej pory w obrębie następujących struktur podkorowych: podwzgórza, ciała modzelowatego i hipokampa (Skubacz J., Nęcka E. 1995). Poza tym struktura planum temporale mieszcząca się w płacie skroniowym, która jest związana z funkcją mowy u większości mężczyzn bardziej asymetryczna. Dotyczy to również bruzdy Sylwiusza większej przeważnie po lewej stronie mózgowia. Ponadto struktury korowe związane z określonymi funkcjami poznawczymi są nieco inaczej rozmieszczone u mężczyzn i kobiet.
Kobiety cechuje mniejsza dominacja funkcjonalna mózgu, co oznacza, że ich półkule ściślej ze sobą współpracują. Poświadcza to fakt, iż niektóre części spoidła wielkiego, łączącego półkule mózgowe, są większe u pań i nie maleją z wiekiem, jak to się dzieje u mężczyzn. Poza tym w kojarzeniowej korze słuchowej, odgrywającej istotną rolę w procesach mowy kobiety mają gęściej „upakowane” neurony.


Większe spoidło wielkie pozwala kobiecemu mózgowi na lepszy przekaz informacji między półkulami.
Także dane kliniczne wskazują na odmienne działanie mózgów. U kobiet jednostronne zaburzenia określonych funkcji, spowodowane przez uszkodzenie jednej półkuli, częściej i szybciej mogą być rekompensowane przez drugą półkulę.

Jednakże od różnic anatomicznych ważniejsze wydaje się być odmienne funkcjonowanie. Wiadomo już, iż mózgi kobiet są mniej asymetryczne, półkule współpracują ze sobą przy wykonywaniu rozmaitych zadań. U mężczyzn przy regulacji procesów emocjonalnych częściej do głosu dochodzi tzw. mózg gadzi, to znaczy starsze części układu limbicznego związane z emocjami pierwotnymi np. agresją (ciało migdałowate). U kobiet natomiast pobudzone są wtedy młodsze struktury (zakręt obręczy), odpowiedzialne za ekspresję złożonych emocji za pomocą mimiki i gestów (Grabowska A. 1997).


Rysunek ten przedstawia lokalizację niektórych funkcji życiowych w poszczególnych obszarach kory mózgowej, które nie są identycznie rozmieszczone u kobiet i mężczyzn.(w załączniku)

Uwarunkowania biologiczne, społeczne i ewolucyjne

Przyczyn zarówno różnic w zdolnościach poznawczych, jak i w sposobie działania centralnego układu nerwowego szukać należy między innymi w łonie matki. Wpływ na kształtowanie mózgu w okresie płodowym mają bowiem w ogromnym stopniu hormony płciowe. Gdy płód ma ok. sześciu tygodni i oddziałują na niego męskie hormony, przede wszystkim testosteron, to nie tylko wykształcają się odpowiednie cechy płciowe, lecz także zmienia się jego mózg. Staje się wtedy bardziej asymetryczny. Jeśli hormony męskie nie będą oddziaływać na mózg w tym krytycznym okresie, rozwinie się „mózg kobiecy” niezależnie od rzeczywistej, uwarunkowanej genetycznie płci człowieka. Właśnie sposób funkcjonowania mózgu danej osoby, bez względu na płeć, nazwany jest płcią psychiczną (Grabowska A. 1997).

Wielu badaczy uważa jednak, że wpływ androgenów na mózg płodu nie jest jedyną przyczyną różnic międzypłciowych w omawianym tu zakresie. Część z nich wskazuje także na wpływ środowiska wychowawczego i trening społeczny oraz na aspekty ewolucyjne i związana z tym, specjalizację przedstawicieli każdej płci w określonych zadaniach oraz zachowaniach.
Zwraca się uwagę na to, że istnieją pewne stereotypy wychowania dziewcząt i chłopców, którym się poddajemy. Kształtują się tym samym sposoby zachowania i reagowania adekwatne do powszechnych wyobrażeń o rolach męskich i kobiecych. Chłopcom daje się strzelby i łuki, dlatego też potrafią lepiej rzucać do celu oraz są bardziej agresywni. Bawią się klockami, dzięki czemu rozwijają zdolności przestrzenne. Dziewczynki zaś otrzymują lalki, bawią się w dom i sklep, co skłania do współpracy z innymi dziećmi oraz wzmaga wrażliwość i chęć porozumienia.

Osoby wyjaśniające różnice między płciami zmianami ewolucyjnymi, przyjmują, że we wczesnych społecznościach mężczyźni polowali, a kobiety przebywały w obozie oraz zajmowały się przygotowywaniem pokarmu i wychowywaniem dzieci. By przetrwać, każda płeć musiała wyspecjalizować się w innych czynnościach. Mężczyźni musieli mieć dobrą orientację w kierunkach i przestrzeni, zaś kobiety miały zapamiętywać szczegóły z bliskiego otoczenia itp.

Odmienna charakterystyka płci ma oczywiście odbicie w zainteresowaniach i wybieranych zawodach. Kobiety wolą pracę z ludźmi, choćby zawód nauczyciela, pielęgniarki, lingwisty. Mężczyźni wybierają zawody techniczne, mechanikę, architekturę, matematykę...


Można powiedzieć, iż kobiety i mężczyźni mają odmienne mocne strony. Na podstawie przytoczonych powyżej danych można nakreślić typ funkcjonowania poznawczego, uznawany za typowy dla każdej płci. „Męski wzorzec” charakteryzuje się wysokimi zdolnościami matematycznymi oraz wzrokowo-przestrzennymi, wyraźną lateralizacją funkcji werbalnych i niewerbalnych w mózgu oraz większym prawdopodobieństwem wystąpienia leworęczności. „Wzorzec kobiecy” natomiast to duże zdolności językowe, mniejsza asymetria funkcjonalna półkul mózgowych w przetwarzaniu bodźców tak werbalnych, jak i wzrokowo-przestrzennych oraz większa siła preferencji prawej ręki i być może większe zdolności manualne (Herman-Jeglińska A. 1999).

Świadomość inności nie powinna nikogo złościć i powodować u każdej kobiety chęci zostania inżynierem, a u mężczyzny - byciem nauczycielem przedszkola. Powinna raczej pomóc w rozwijaniu swych specyficznych zdolności oraz korzystaniu z nich. Sądzę, że wiedza o tym, iż obie płcie inaczej myślą i odczuwają pomaga zrozumieć drugą płeć, czy bardziej osobiście - odmienność swego partnera.
Dane przytoczone w tej pracy nie oznaczają oczywiście, że każda kobieta gorzej czyta mapę niż mężczyzna, a każdy pan nie potrafi się dobrze wysłowić. Zależności te mają charakter statystyczny. Są też modyfikowane przez wpływ wielu czynników, między innymi ręczności, będącej skutkiem dominacji funkcjonalnej jednej półkuli, stosowanego stylu poznawczego, ilorazu inteligencji...

Podsumowując rozważania na temat odmiennego funkcjonowania poznawczego kobiet i mężczyzn można metaforycznie stwierdzić, iż są jak dwie strony monety. Choć nierozerwalnie złączeni ze sobą, to nigdy nie patrzą na ten sam świat.
cała praca w załączniku, przegląd badań