Demokracja ateńska.

Początki demokracji sięgają aż starożytnych Aten. To właśnie w tym greckim polis narodziła się tak zwana "demokracja idealna". Jak do tego doszło? Zacznijmy może od ogólnej historii Aten, jednego z głównych greckich polis, położonego we wschodnio-południowej Grecji kontynentalnej. Na początki rządy w Atenach sprawowali, tak jak i w innych polis, królowie, później do władzy doszła arystokracja. Przeciw rządom najbogatszej grupie społecznej wystąpiła, jak zwykle to bywa, najbiedniejsza, która cierpiała najbardziej. Bowiem przez lata nieurodzaju rolnicy i chłopi zaciągali pożyczki u bogatych, by przetrwać ciężkie lata. Nie mając jednak z czego oddać, stawali się poddanymi ludzi, u których byli zadłużeni. Spowodowało to niezadowolenie wśród obywateli. Pierwszym z głównych reformatorów był SOLON, który postanowił, że pożyczki nie mogą być udzielane pod zastaw drugiego człowieka. Poza wymienioną zmianą, Solon dokonał także reformy ustroju państwa. Lud ateński podzielił na cztery grupy. Przynależność do każdej z nich stwierdzana była na podstawie wielkości majątku, a nie urodzenia, dzięki czemu można było w razie wzbogacenia się przeskoczyć stopień wyżej w społecznej hierarchii. Jednakże dostęp do urzędów został odebrany
najbiedniejszej grupie. Wszyscy natomiast mieli prawo uczestniczyć w zgromadzeniu ludowym.

Kolejnym reformatorem w drodze ku demokracji był Klejstenes (reformy z lat 508/507 p.n.e.), zwolennik ludu prostego i biednego nad arystokrację. Pragnąc ograniczyć znaczenie i władzę arystokracji, Klejstenes wprowadził podział na 10 okręgów wyborczych. Każdy okręg wyborczy zajmował taki sam (pod względem powierzchni) obszar wybrzeża, teren górski i równiny centralnej. Mieszkańcy każdego z nich mieli za zadanie utworzyć jednego z dziesięciu oddziałów hoplitów. Z każdego okręgu, do którego przynależeli członkowie wszystkich grup społecznych, wybierano jednakową liczbę przedstawicieli do rady, której podstawowym zadaniem było wykonywanie uchwał zgromadzenia. System ten zagwarantował Ateńczykom równe prawa polityczne, niezależne od ich stanu majątkowego czy pochodzenia. Klejstenes wprowadził także ostracyzm. Konstytucja nadana Atenom przez Klejstenesa, nie spełniała jeszcze wszystkich wymogów demokracji doskonałej, bowiem spore wpływy zachował Areopag - ostoja ateńskiej oligarchii. Biedniejsi obywatele nie mogli piastować niektórych urzędów, ani też aktywnie uczestniczyć w życiu politycznym, bo większość czasu musieli poświęcać na pracę zawodową.

Ostatnim i najważniejszym reformatorem demokratycznym był Perykles przez wielu uważany także za "ojca demokracji". Żył w V wieku przed naszą erą. Uważany jest za kuzyna Klejstenesa, kolejnego członka rodu Alkmeonidów. Był on wielokrotnym strategiem i jednym z wybitniejszych wodzów ateńskich. Stał się protektorem i przyjacielem wielu uczonych i artystów, uczynił Ateny ośrodkiem kulturowym. To właśnie w czasach Peryklesa tworzyli w Atenach Ajschylos, Sofokles, Eurypides, Sokrates, Fidiasz, Herodot i inni. Perykles zmarł podczas trwającej na początku wojny peloponeskiej zarazy w 429 roku p.n.e. Jego przeciwnikiem politycznym był Tukidydes, syn Melezjasza (wygnany w 443 p.n.e Biografię Peryklesa napisał Plutarch, również Tukidydes poświęcił mu wiele miejsca w swoim dziele Wojna peloponeska.
Poniżej opisane są Ateny demokratyczne, które stworzył Perykles. Jak w każdym państwie demokratycznym, do głosu dopuszczeni byli tylko obywatele, a w przypadku Aten byli to wolni mężczyźni powyżej osiemnastego roku życia, którego rodzice byli Ateńczykami. Obywatele też służyli w wojsku i oprawiali ziemie. Mieli oni takie same prawa. Wpłaty na rzecz państwa zależały od majątku obywateli. Jednym z najważniejszych obowiązków obywateli to obowiązki wojskowe, finansowe, łożenie na państwo i udział w świętach religijnych państwa. Obywatel tracił swoje prawa gdy nie dbał o groby zmarłych lub o starych rodziców. W V wieku p.n.e. 30 tysięcy z 200 tysięcy było obywatelami. Podstawowymi organami władzy było Zgromadzenie Ludowe i Rada Pięciuset. Sprawy sporne rozstrzygał sąd przysięgłych zwany heliają. W Zgromadzeniu Ludowym uczestniczą tylko obywatele. Spotykają się minimum dziesięć razy do roku na Agorze. Agora był to plac z rynkiem w centrum miasta, główny ośrodek życia politycznego i handlowego. Obrady trwają od rana do wieczoru. Obywatele podczas tych obrad decydują o wojnie i pokoju, ustalają prawa, wybierają i kontrolują urzędników i dowódców (strategów), wybierają sędziów na okres jednego roku, decydują o budowie świątyń, budowli publicznych, ustalają podatki. Urzędnicy byli wybierani na rok, podobnie jak sędziowie. Ich praca, o czym już wspomniałam, podlegała kontroli Zgromadzenia. Poza tym lud mógł oceniać urzędników. Tych, których uznano za zagrażającym demokracji skazywano na 10-letnią banicję (tzw. sąd skorupkowy - ostracyzm). Ostracyzm miał zapobiec nawrotowi tyranii. Rada Pięciuset, jak sama nazwa wskazuje, złożona była z 500 obywateli wyłonionych w drodze losowania na okres jednego roku. Działała na równi ze Zgromadzeniem Ludowym. Rada proponuje ustawy, kieruje urzędnikami, przygotowuje obrady i wciela w życie uchwały Zgromadzenia.
A tak sam Perykles mówił o stworzonym przez siebie ustroju państwowym: "Nasz ustrój polityczny nie jest naśladownictwem obcych praw, a my sami raczej jesteśmy wzorem dla innych niż inni dla nas. Nazywa się ten ustrój demokracją, ponieważ opiera się na większości obywateli, a nie na mniejszości. W sporach prywatnych każdy obywatel jest równy w obliczu prawa; jeśli zaś chodzi o znaczenie, to jednostkę ceni się nie ze względu na jej przynależność do pewnej grupy, lecz ze względu na talent osobisty, którym się wyróżnia; nikomu też, kto jest zdolny służyć ojczyźnie, ubóstwo albo nieznane pochodzenie nie przeszkadza w osiągnięciu zaszczytów. W naszym życiu państwowym kierujemy się zasadą wolności. W życiu prywatnym nie wglądamy z podejrzliwą ciekawością w zachowanie się naszych współobywateli, nie odnosimy się z niechęcią do sąsiada, jeśli zajmie się tym, co sprawia mu przyjemność, i nie rzucamy w jego stronę owych pogardliwych spojrzeń, które wprawdzie nie wyrządzają szkody, ale ranią. Kierując się wyrozumiałością w życiu prywatnym, szanujemy prawa w życiu publicznym; jesteśmy posłuszni każdoczesnej władzy i prawom, zwłaszcza tym niepisanym, które bronią pokrzywdzonych i których przekroczenie przynosi powszechną hańbę. Myśmy też stworzyli najwięcej sposobności do wypoczynku po pracy, urządzając przez cały rok igrzyska i uroczystości religijne oraz pięknie zdobiąc nasze prywatne mieszkania, których urok codzienny rozprasza troski. Z powodu zaś wielkości miasta zwozi się tu towary z całej ziemi; możemy tedy na równi rozkoszować się wytworami obcych narodów, co i naszymi własnymi."

Demokracja ateńska miała charakter demokracji bezpośredniej: lud czyli obywatele obecni na Zgromadzeniu tworzyli prawo, wybierali (w większości przypadków wybór zastąpiono losowaniem) urzędników i poddawali ich stałemu nadzorowi. Nie znano pojęcia przedstawicielstwa - delegowania przedstawicieli do decydowania w imieniu ludu. Istotną gwarancją rzeczywistej demokracji - rządów całego ludu (pełnoprawnych obywateli) były:
zasada wolności przemówień,
zasada równości w zajmowaniu urzędów,
dostępności do urzędów,
zasada równości wszystkich wobec prawa.
Naczelnymi zasadami ateńskiej demokracji były:
wolność, czyli życie obywateli wedle własnego upodobania, w granicach prawa,
równość obywateli wobec prawa i w dostępie do udziału we władzy,
harmonia,
zgoda (jednomyślność) rozumiana jako poddanie interesów jednostkowych doboru całej społeczności,
praworządność, czyli podległość obywateli prawom, które sami ustanawiali i mogli zmieniać.