Demokracja ateńska

”Nasz ustrój polityczny nie jest naśladownictwem obcych praw, a my sami raczej jesteśmy wzorem dla innych niż inni dla nas”
Perykles

Demokracja ateńska była formą demokratycznego rządu w państwie-mieście Ateny leżącym w Greckiej Attyce. Zazwyczaj uważa się że trwała od początków VI do połowy IV wieku p.n.e.. W V wieku populacja Aten liczyła około 300 tys. ludzi. Ateny są przykładem pierwszej i najważniejszej w czasach starożytnych demokracji.

Podstawą demokracji ateńskiej były rządy większości. Zgromadzenie wszystkich obywateli płci męskiej brało udział w głosowaniu (demokracja bezpośrednia). Wybrani urzędnicy podejmowali decyzje - starożytni nie uważali takiego systemu za demokrację, lecz oligarchię. Demokracja znaczyła (i dla niektórych wciąż znaczy) równość w podejmowaniu decyzji, nie wybór osób mających takie zadanie (demokracja pośrednia). Istniało kilka przepisów i ograniczeń dotyczących władzy zgromadzenia, z wartym odnotowania Graphe Paranomon (także ustalonym przez zgromadzenie), które nie pozwalało na przyjęcie prawa sprzecznego z innym.

Przeciwnicy tej wczesnej demokracji nazywali ją ochlokracją (gr. ochlos - tłum).

Głosowanie odbywało się w miejscach publicznych, czasem przez fizyczny podział ("Wszyscy którzy są za, idą na lewo"), a czasem na piśmie. Głosować mogli tylko dorośli mężczyźni. Kobiety, dzieci oraz obcokrajowcy nie mieli prawa głosu.

Społeczeństwo

Ateny są tym państwem greckim, gdzie najpełniej, drogą przemian, ukształtował się ustrój demokratyczny. W okresie archaicznym Ateny były rządzone przez królów. Później stały się państwem o ustroju arystokratycznym, w którym bogate rody eupatrydów skupiały w swoich rękach i ziemię i władzę.

W następstwie wielkiej kolonizacji w VIII i VII w. p.n.e. rozwinął się tu handel morski. Morze stało się przestrzenią, która nie oddzielała, lecz łączyła państwo ateńskie ze światem. W Atenach rozbudowano porty i konstruowano statki. Zwiększyła się liczba kupców i rzemieślników. Rozwijała się produkcja ceramiczna ze względu na znajdujące się w Attyce złoża glinki. Obok garncarzy, cieśli i stolarzy pracowali w Atenach także brązownicy i złotnicy. W górach Laurion znajdowały się kopalnie srebra i ołowiu przynoszące państwu pokaźne dochody. Górnicy wydobywali marmur i granit w kamieniołomach, a hutnicy produkowali broń i przedmioty codziennego użytku.

Kształtowanie się ustroju demokratycznego.

Rosło jednak niezadowolenie z rządów arystokracji, gdyż nie chciała ona dzielić się władzą z innymi grupami. Szczególnie ciężkie było położenie drobnych rolników, którzy uzależniali się ekonomicznie od arystokratów i popadali w niewolę za długi. Konflikty na tym tle i samowolę arystokratycznych urzędników próbował rozładować prawodawca DRAKON. Zastąpił on prawo zwyczajowe spisanym prawem karnym w 621 r. p.n.e. Te „drakońskie prawa” były niezwykle surowe i bezwzględne, Np. za kradzież jarzyn, podobnie jak za ciężkie przestępstwo, groziła taka sama kara-kara śmierci.

Rozjemcą nabrzmiałych konfliktów społecznych stał się w 594r. p.n.e. SOLON. Dokonał on tzw. Strząśnięcia długów przez ich umorzenie oraz zniesienia za nie niewoli. Próbował ponadto ograniczyć wpływy arystokracji rodowej przez podział wolnych obywateli na 4 klasy majątkowe. Obywatele posiadający majątek wchodzili w skład Zgromadzenia Ludowego, dla którego wnioski przygotowywała Rada Czterystu licząca po 100 członków z każdej klasy. Sąd przysięgłych miał rozpatrywać odwołania od decyzji urzędników zwanych archontami.

Dopiero jednak reformy Klejstenesa- archonta z lat 508-507 p.n.e. przyczyniły się do szerszego dostępu do władzy innych grup ludności. Klejstenes wprowadził podział ludności na 10 okręgów o charakterze terytorialnym. W ten sposób rodowe związki krwi zostały zastąpione więziami terytorialnymi, a utworzona w ten sposób gmina (demos) obejmowała wszystkich obywateli zamieszkujących dane terytorium. Skład Rady Czterystu rozszerzony został do 500 członków. Rada Pięciuset była organem wykonawczym Zgromadzenia.

Na straży ustroju demokratycznego w Atenach został ostracyzm, czyli sąd skorupkowy. Każdy z członków Zgromadzenia corocznie wypisywał na glinianej skorupie imię obywatela, którego działalność uważał za niebezpieczną dla równości demokratycznej. Obywatel taki, nie tracąc swych praw i majątku, musi opuścić Ateny na 10 lat.

Przełomowe znaczenie dla losów demokracji ateńskiej miały wojny z Persami w V w. p.n.e. Związana z nimi jest pamięć o legendarnych bohaterstwie obrońców Hellady: spartańskim królu Leonidasie oraz ateńskim archoncie Temistoklesie. W tradycji historyczno-literackiej po czasy współczesne przetrwała legenda sławiąca bohaterstwo żołnierza greckiego wysłanego do Aten z wieścią o zwycięstwie pod Maratonem, który przebiegł w pełnej zbroi ponad 42km, by oznajmić o zwycięstwie, po czym padł martwy z wyczerpania.

W 480r. p.n.e. król perski Kserkses ruszył ponownie z silną armią przeciw Hellenom, pragnąć zająć środkową Grecję. Tu jego wojska napotkały opór Spartan w wąskim przesmyku pod Termopilami. Obrońcy nie mieli szans na zwycięstwo. Ich król Leonidas próbował powstrzymać napór Persów, ale poległ wraz z 300 Spartanami pod Termopilami. Na grobie Leonidasa i jego żołnierzy wyryto napis: „Przechodniu, powiedz Sparcie. Że leżymy tutaj, posłuszni jej prawom”.

Dla Aten, które poniosły główny ciężar w wojnach z Persami na morzu, nastał czas ożywienia gospodarczego, świetności w kulturze i hegemonii w polityce (Związek Morski). W samych Atenach nastąpiło utrwalenie ustroju demokratycznego. Przez wprowadzenie płatności urzędów oraz opłacanie uczestnictwa w Zgromadzeniu Ludowych zwiększył się udział w rządach niezamożnych Ateńczyków. Najważniejszym organem władzy stało się Zgromadzenie Ludowe, które podejmowało wiążące uchwały przy uczestnictwie przynajmniej 6000 obywateli na ogólną ich liczbę 40 000. Druga instytucja demokracji ateńskiej- Rada Pięciuset funkcjonowała w następujący sposób: 50 radnych zwanych prytanami sprawowało władzę przez jedną dziesiątą część roku. Urzędnicy prytanowie wykonywali uchwały Zgromadzenia, czuwali nas budową okrętów i wojskiem oraz powoływali komisje sprawdzające pracę urzędników.

Charakterystyczną cechą demokracji ateńskiej była kolegialność urzędów, czyli zespołowe wykonywanie obowiązków. W Atenach byli następujący urzędnicy: sądowi, podatkowi, policyjni i wojskowi, zwani strategami. W razie niepowodzenia wojennego mogli oni być ukarani przez Zgromadzenie nawet śmiercią. Ale też poprzez urząd stratego można było wywierać znaczący wpływ na lud, jak czynił to wybitny polityk ateński Perykles, który sprawował władzę stratego aż 16 razy. Okres ten zasłużył sobie w oczach greckiego historyka na opinię rządów najlepszego obywatela. Demokracja w Atenach miała jednak poważne ograniczenia. Praw obywatelskich pozbawieni byli cudzoziemcy zwani metojkami oraz rzesza niewolników. Bezpośredniego dostępu do urzędów oraz praw obywatelskich nie miały kobiety- Atenki.