Wartości, wzory i normy zachowań

WARTOŚCI, WZORY I NORMY ZACHOWAŃ

WARTOŚĆ I WZÓR KULTURY

Należy zwrócić uwagę na pewną charakterystyczną cechę wszelkich rozważań o wartościach: są one zazwyczaj z konieczności bardzo ogólne, a nawet abstrakcyjne, występują, zwłaszcza gdy mówimy o wartościach nadrzędnych, dobrach kultury niedostępnych bezpośredniemu doświadczeniu. W tym bowiem bezpośrednim doświadczeniu mamy do czynienia z rzeczami, znakami i zachowaniami oraz ich kompleksami, a wartości ujawniają się jedynie w pewnym ich porządku, hierarchii, wyborze w kryteriach i przeżyciach. Najbardziej przekonywujące w codziennej praktyce ludzi są doświadczenia z zakresu wartości ekonomicznych, bezpośrednich transakcji wymiennych, gdzie rzecz porównuje się z rzeczą czy rzeczy z sumą znaków obiegowych, czy pieniądzem.

WARTOŚĆ to dowolny przedmiot materialny lub idealny, ?w stosunku do którego jednostki lub zbiorowości przyjmują postawę szacunku, przypisują mu ważną rolę w swoim życiu i dążeniu do jego osiągnięcia, odczuwają jako przymus?. (wg J.Szczepański).
Do tak szeroko rozumianej kategorii wartości może należeć zarówno mieszkanie jak i zdrowie, samochód, wolność, miłość; zarówno dochód jak szacunek otoczenia; zarówno ojczyzna jak zgrabna figura i ładna cera. Te przykładowe wartości uwydatniają ich ogromne zróżnicowanie pod względem ważności. Waga wartości ojczyzny i ładnej cery różni się tak bardzo, że nawet samo ich zestawienie może być uznane za szokującą ekstrawagancje a nawet za świętokradztwo. Dlatego też mówimy że wartości tworzą hierarchię.
W różnych zbiorowościach może obowiązywać dążenie do realizacji różnych wartości. Mówimy wówczas że zbiorowości te mają ?Różne systemy wartości?. Systemy owe mogą się różnić nie tylko pod względem zespołu tworzących je wartości, ale również sposobu ich zhierarchizowania. Systemy i hierarchie wartości różnych zbiorowości ludzkich są jednym z przedmiotów zainteresowania oraz badania zarówno antropologów jak i socjologów.
Niezależnie od wagi wartości można wśród nich wyróżnić wartości uznawane, odczuwane oraz realizowane.
Wartości uznawane to takie, o których człowiek wie, że powinny być dla niego atrakcyjne i że powinien je cenić. W przypadku wartości uznawanych człowiek, akceptując je i dążąc do ich realizacji, może odczuwać pewien przymus zewnętrzny.
Wartości odczuwane to takie, które został głęboko wchłonięte i stały się częścią wewnętrznego świata człowieka, a dążenie do ich osiągnięcia odczuwane jest przez niego jako własna, nagląca potrzeba. Są to wartości zinternalizowane.
Ten sam przedmiot może być dla jednego człowieka wartością uznawaną, dla drugiego zaś odczuwaną. Pozbawiony słuchu człowiek może uznawać wartość muzyki i żywiąc przekonanie, że należy bywać na koncertach wykupuje karnet i systematycznie uczęszcza do filharmonii chociaż nudzi się tam śmiertelnie. Dla człowieka muzykalnego, który lubi muzykę klasyczną koncert jest wartością odczuwalną i dlatego staje się bywalcem filharmonii.
Wartościami realizowanymi mogą być zarówno wartości odczuwane, jaki i uznawane. Jednakże nie wszystkie wartości, których odczuwanie i uznawanie ludzie deklarują, są przez nich realizowane w praktyce życia codziennego. Nie jedno przewidywanie zachowań ludzi oparte na zdeklarowanych przez nich podczas badań wartościach zawiodło całkowicie.
Realizacja wartości odczuwanych przychodzi nam łatwiej, natomiast częściej realizujemy uznawane. Częściej robimy coś ze względu na to, że tak wypada, czy tez ze względu na to, że uważamy to za nasz obowiązek, niż dlatego, że mamy taką ochotę. Niekiedy zresztą robimy coś nawet wbrew ochocie. Oznacza to, że zrezygnowaliśmy z realizacji wartości odczuwanej na rzecz realizacji wartości uznawanej.
Konieczność takich wyborów pojawia się bardzo często. Mówimy wówczas, że mamy do czynienia z konfliktem wartości.
Rozstrzygnięcie takiego konfliktu przychodzi na ogół bez trudu. Kiedy konflikt występuje między wartościami o nie jednakowej wadze, wybór przedstawia się nam jako tak oczywisty, że nawet możemy nie zauważyć konfliktu. Jednak np. w momencie kiedy wychodzimy do kina, matka z którą sami mieszkamy, dostaje ataku serca, bez chwili zastanowienia zostajemy w domu i zajmujemy się zapewnieniem jej opieki lekarskiej, zapominając o filmie, który chcieliśmy obejrzeć.
Kiedy indziej jednak konflikty wartości są znacznie poważniejsze, a niekiedy wręcz dramatyczne. Poważną decyzja jest np. wybór między poświęceniem czasu życiu zawodowemu a rodzinnemu. Często staja przed nim pracujące zawodowo kobiety. Dramatycznych wyborów musi niekiedy dokonywać lekarz, kiedy np. odbierając poród staje w obliczu tego rodzaju komplikacji, że można uratować życia matki kosztem, życia dziecka, albo życie dziecka kosztem, życia matki. W dodatku wyboru należy dokonywać natychmiast gdyż inaczej umrą oboje. W odniesieniu do tego przypadku można powiedzieć, że od takich wyborów bieleje włos.

Typy wartości:
? Wartości autoteliczne ? autonomiczne, naczelne, centralne, zajmujące najważniejsze miejsce w hierarchii wartości, realizacja tych wartości jest dobrem samym w sobie
? Wartości instrumentalne ? podrzędne o niższym znaczeniu, są elementem pomocniczym w osiąganiu wartości najwyższych mają one charakter wykonawczy, służą w wykonywaniu celów wyższych;
? Wartości odczuwane ? wywodzą się z indywidualnych skłonności człowieka i są związane z emocjami, odczuwaniem ich atrakcyjności;
? Wartości uznawane ? mają genezę społeczna, są związane z przekonaniami określającymi ich obiektywne znaczenie w otoczeniu społecznym;
? Wartości zinternalizowane- rzeczywiście uznawane, są to poprzez które jednostka określa siebie samą, są to jej wartości;
? Wartości deklarowane

Rodzaje wartości:
? Wartości allocentryczne ? ulokowane na zewnątrz Ja
- wartości socjocentryczne (bezpieczeństwo narodowe, ochrona środowiska)
-wartości interpersonalne (bezpieczeństwo rodziny, lojalność)
? Wartości egocentryczne ? związane z dobrem Ja
- wartości intelektualne(ciekawość, mądrość, sława)
- wartości etyczne (dobro, wiara, pobożność)
- wartości emocjonalne (empatia miłość)
- wartości estetyczne (piękno, sztuka)
- wartości prestiżowe (status społeczny, autorytet)
- wartości perfekcjonistyczne (kreatywność, ambicja)
- wartości zachowawcze (zdrowi, życie)
? Wartości konsumpcyjne
- wartości hedonistyczne (radość życia)
- wartości materialne (dobrobyt materialny, stabilizacja finansowa)

WZÓR KULTUROWY ? określa każdą prawidłowość, normę, powtarzającą się formę, w jakiej pojawiają się i funkcjonują rzeczy, znaki zachowania oraz ich kompleksy, dobra kompleksowe. Na obszarze wydzielane w nauce jako obszar kultury materialnej będą to wzory narzędzi, budownictwa, ozdób, odzieży, przedmiotów kultu, zabawy, nauki.
Dla analizy zjawisk społecznych podstawowe znaczenie mieć będą wzory zachowań, normy prawidłowości, reguły, zasady regulujące używanie rzeczy, posługiwanie się nimi i ich wymianę, używanie znaków, formy współdziałania między ludźmi, formy konfliktów między ludzkich.
Zespoły wzorów określają społeczne role człowieka i funkcjonowanie każdej grupy ludzkiej.
Wzory możemy traktować jako realizację, materializację wartości; wartość istnieje więc realnie w formie wzoru.

Wzory te mogą być konkurencyjne, a nawet uznawane przez ludzi za wzajemnie się wykluczające, sprzeczne.
Wzór kulturowy może od razu realizować więcej niż jedną wartość, np. wzór rzeczy, której przypisujemy zarówno wartość użytkową, instrumentalną jak i wartość samą w sobie, estetyczną.
W każdej dziedzinie życia, zwłaszcza w dziedzinie zachowań, pojawiły się najrozmaitsze często sprzeczne ze sobą wzory. Dla przykładu: wydaje się nam naturalne, gdy stwierdzamy, iż istnieją wzory żałoby po zmarłym różne w przejawach, ale wszystkie wyrażające żal i obawę po utracie członka społeczności. Niektóre z tych wzorów, jak np. obyczaje pogrzebowe, utrzymują się od tysięcy lat w podobnych formach. Tymczasem są dowody, iż istniały grupy, w których śmierć ich członka wywoływała ogólną radość, bo sądzono, iż bogowie wyzwolili go z ciężarów życia, i w których opłakiwano nowo narodzonych, gdyż uważani, że czekają ich liczne udręki i cierpienia.
Wzory mogą być zarówno idealne jak i realne.
Wzór idealny postępowania czy odczuwania to wzór, który mówi jak postępować lub co odczuwać, a przynajmniej jakim odczuciom dawać wyraz w określonych okolicznościach. W takim rozumieniu wzorem odczuwania jest uczucie smutku na pogrzebie, a radości na weselu.
Wzory idealne pełnią podobną rolę w stosunku do naszych zachowań jak wzorzec metra do narzędzi mierniczych. Wzory te niektórzy badacze nazywają modelami.
Wzór realny postępowania czy odczuwania to widoczne regularności zachowań członków pewnej zbiorowości. Wzory realne nie określają, jak się należy zachowywać, ale ujawniają jak się ludzie zachowują. Takim zauważalnym wzorem zachowania jest np. późne kończenie dnia w Madrycie na którego ulicach długo w nocy toczy się bujne życie , w przeciwieństwie do Wiednia, który pustoszeje i zasypia przed godziną jedenastą. Oczywiście, nikogo w Madrycie nie obowiązuje późne kładzenie się spać, podobnie jak nic nie przeszkadza by każdy kto tylko zechce spacerował po ulicach Wiednia nawet do świtu.
Wzory realne mogą być jawne bądź ukryte.
Wzór jawny to taki, z którego istnienia członkowie danej zbiorowości zdają sobie sprawę i potrafią go opisać badaczowi. Nikt w Polsce nie ma wątpliwości, że na Boże Narodzenie ubieramy choinkę, a na kolacje wigilijną smażymy karpia. Są to jawne wzory naszej kultury.
Wzór ukryty to taki, który realizujemy nie mając pojęcia, że zachowujemy się zgodnie z nim. Jest to wzór, z którego istnienia nie zdają sobie sprawy uczestnicy danej kultury, natomiast dostrzega go badacz. Znane są przypadki, kiedy antropolodzy stwierdzili, że rzeczywiste zachowania ludzi przebiegają wedle zupełnie innych wzorów niż te o których dowiadywali się z rozmów z ludźmi.
Może też tak się zdarzyć, że wzór idealny jest wzorem jawnym jakiegoś zachowania, natomiast wzór ukryty jest wzorem realnym, zgodnie z którym ludzie rzeczywiście się zachowują.
Przyswojenie wzorów zachowania może być niej lub bardziej dogłębne. W jednym przypadku człowiek może zachowywać się zgodnie z nimi, ale odczuwać je jako coś narzuconego z zewnątrz i krępującego, a nawet uciążliwego. W innych natomiast może je przyswoić tak głęboko, że staną się jego ?drugą naturą?, a ich realizowanie jest odczuwane jako zaspokajanie wewnętrznej potrzeby. W tym drugim przypadku mówimy, że wzory kulturowe zostały zinternalizowane.

MECHANIZMY SPOŁECZNEGO ODDZIAŁYWANIA WZOROW OSOBOWYCH

Mechanizmy społecznego oddziaływania wzorów osobowych od dawna przykuwają uwagę badaczy. Niejednokrotnie usiłowano znaleźć jeden taki zasadniczy mechanizm, którego poznanie i zrozumienie stanowiłoby klucz do zagadnienia.
Pewne istotne społecznie i kulturalnie wzory osobowe, przede wszystkim bohaterskie, nie nadają się do kodyfikacji, są ściśle zindywidualizowane, nie można od nikogo wymagać ich realizacji , realizacja ta następuje często w sytuacjach krańcowych. Dlatego też, obok wzorów skodyfikowanych, w różny zresztą sposób, powszechnie są w użyciu wzory osobowe, których nosicielem jest postać realna lub mityczna. Ludzie i grupy starający się o upowszechnienie określonych wartości usiłują osiągana swe cele wzywając do naśladownictwa tej postaci jako wzoru.

NAŚLADOWNICTWO WYBITNYCH POSTACI

Naśladownictwo może objąć zarówno osoby, z którymi jednostka wchodzi w kontakt bezpośredni, jak i te, które zna tylko pośrednio. Postacie fikcyjne, wytwory wyobraźni artystycznej, poczynając od postaci mistycznych, często spełniają rolę naśladowanych wzorów osobowych.
Do naśladownictwa wzorów osobowych wzywają zwykle i ci, którzy występują w imieniu świeckiego dobra wspólnego, przede wszystkim ojczyzny.
Mechanizm naśladownictwa obejmuje zresztą także wzory w społecznym odczuciu mniej cenne czy nawet ujemne. Człowiek, dla którego wzorem jest znany hulaka i awanturnik czy wręcz przestępca, zdobywający w swym środowisku sławę i demonstrujący swą pogardę dla uznawanych wartości, stara się naśladować postać ucieleśniającą, w jego oczach wartości, do których sam aspiruje. Wychowawcy wiedzą dobrze, jak groźne jest dla młodego człowieka zapatrzenie się w taki ujemny wzór, którego nieraz dostarcza najbliższe środowisko.
W świetle danych, jakimi dysponują dziś nauki społeczne, mechanizm oddziaływania wzorów osobowych jest zawsze złożony, nie da się ująć w jedną, prostą formułę, zwłaszcza w tych społeczeństwach i grupach, gdzie współistnieją konkurujące ze sobą wzory, nieraz odwołujące się do Tyc samych wartości. Rzeczywiste oddziaływanie wzorów jest zwykle wypadową wielu czynników: intensywności zabiegów wychowawczych, nacisku opinii społecznej, atrakcyjności wzoru, istnienia wzorów konkurencyjnych, wreszcie indywidualnych cech osobowości, która wzór akceptuje, modyfikuje lub odrzuca.
Wzory sposobów odczuwania, reagowania myślenia wartości i wyrastające z nich normy, a także sankcje skłaniające do ich postrzegania uznawane są za treść kultury.

NORMY - reguły działania postępowania, które w określonym społeczeństwie domagają się powiązania i maja szansę przyjęcia, czyli internalizacji. Są więc one wypowiedziami powinnościowymi (trzeba, należy się , powinno się, musi), zawierającymi wskazania mniej lub bardziej ogólne co do sposobów zachowania się w określonych sytuacjach przedstawiając to, co wolno, i to, czego nie wolno, czyli formułują nakazy powinnościowe.
?Norma to w potocznym mniemaniu jakaś reguła, jakiś przepis?. Normy są to prawidła reguły, wedle których grupa żyje. Normy wyrastają z wartości. Wiążą się z poczuciem powinności. Wiele norm przyswajają sobie ludzie spontanicznie w procesie wzajemnego obcowania. Normy określają moralność, obyczaje, zwyczaje.
Treściowo mogą się do pewnego stopnia pokrywać z jawnymi wzorami kultury. Różnią się jednak, że od nich wyraźniejszym związkiem z poczuciem powinności a także tym że są wyraźniej słownie artykułowane. Właściwa danej kulturze konfiguracja norm i wartości bywa określana jako ład aksjonormatywny.
Nomy moralne wskazują , ja człowiek powinien postępować wobec innych ludzi i wobec samego siebie. Czynności z nimi zgodne są prawidłowe, niezgodne zaś mają znamię nieprawidłowości. Jedne z nic mają formę zaleceń negatywnych, czyli zakazu, a więc zabraniają pewnych czynów, inne formę zaleceń pozytywnych, czyli zakazu, a więc zobowiązują do określonych działań.
Normy różnią się pomiędzy sobą znaczeniem, sposobami sformułowania, adresatem, ale przede wszystkim charakteryzują się zróżnicowaną siłą powinności. Jedne z nich kategorycznie coś nakazują, zawierają duży stopień powinności. Nie podporządkowanie się im prowadzi do nagany i potępienia. Normy kategoryczne nakładają na człowieka zobowiązania od których nie może się uchylić. Przybierają postać wzorów normatywnych zinstytucjonizowanych. Wg. Parsonsa są to wzory norm które orzekają co w danym społeczeństwie uważa się za właściwe, prawnie uzasadnione, lub oczekiwane sposoby działania bądź normy stosunków społecznych.
W wychowaniu moralnym kładzie się duży nacisk na reguły obowiązku, czyli na normy zinstytucjonizowane mające często charakter prohibicyjny. One przede wszystkim kształtują życie społeczne ludzi. W praktyce często chwalimy ludzi za spełnienie obowiązku. W trudnych sytuacjach człowiek jest skłonny odstąpić od tego co nakazuje obowiązek.
W życiu moralnym ważna role odgrywają również normy fakultatywne będące przedmiotem wolnego wyboru ludzkiego. Wprowadzają niezbędny element życzliwości na co dzień przekraczające ścisłe granice obowiązku.
Normy moralne należą do nom aksjologicznych gdyż nakazują pewien pożądany sposób zachowania się, który jest oceniany jako pozytywny lub negatywny.
Normy moralne wykazują wiele podobieństw do norm społecznych w ogóle.
Rodzaje systemów normatywnych. Zachowanie dnia codziennego jednostek są kształtowane wg określonych zespołów norm i modeli zachowań.

Wyróżnia się 5 typów kodeksów:
1) kodeks religijny ? odwołuje się do sankcji nadprzyrodzonej lub ponad społecznej postaci pierwotnego lęku przed duchem bądź przed gniewem Bożym bądź kary pośmiertnej itp.,
2) kodeks moralny ? ustanawia wzory postępowania, które są uzasadnione bezpośrednio w ramach ludzkiej interpretacji dobra i zła, a więc obejmuje całość wyobrażeń o tym co jest dobre a co złe,
3) kodeks prawny ? opiera się na aktach ustawodawczych władzy państwowej i odwołuje się najczęściej do sankcji zewnętrznych stosowanych niekiedy w formie przymusu fizycznego,
4) kodeks zwyczajowy ? kształtuje się w danym środowisku poprzez nawyki określonego postępowania, dysponuje sankcjami nieformalnych presji społecznych, które przejawiają się w formie powszechnej aprobaty lub dezaprobaty w stosunku dorachowania się członka grupy,
5) kodeks stylu, mody ? obejmuje normy niewymagające aprobaty tradycji. Podlegają one jednak sankcji opinii publicznej. Moda jest obyczajem przejściowym charakteryzującym się zmiennością i elastycznością.

SANKCJE to zarówno kary jak i nagrody. Każda zbiorowość ma własny system kar i nagród, za pomocą których zachęca do pewnych zachowań uważanych za pożądane i zniechęca do innych, niepożądanych. Kary i nagrody mogą mieć charakter formalny i nieformalny.
Sankcje formalne, to takie które są określane przez przepisy lub kodeksy karne.(kara więzienna, i nadawany za zasługi order).
Sankcje nieformalne to w przypadku kary wyśmianie czy ostracyzm towarzyski, w przypadku zaś nagrody pochwala bądź oznaki szacunku.

FUNKCJONOWANIE NORM MORALNYCH W SPOŁECZEŃSTWIE

Istnienie i funkcjonowanie danej normy w społeczeństwie może się opierać na jakiejś formie przymusu zewnętrznego. Aby względnie trwały nakaz adresowany do całego społeczeństwa lub tylko do poszczególnych jego członków stal się normą muszą być spełnione pewne warunki:
a) autorytet źródła normy ? normy są obowiązując jeżeli opierają się na specjalnym autorytecie,
b) powszechna zgoda na to, że nakaz pewnej treści kierowany do wszystkich lub do niektórych tylko członków społeczeństwa jest nakazem właściwym.
c) Istnienie aparatu przymusu gotowego poprzez nakaz danej treści mniej lub bardziej surowymi sankcjami,

Ze względu na zasięg akceptacji w społeczeństwie wyróżnia się:
a) normy mające rangę ?oczywistości kulturowej (wiążące 80% i więcej członków społeczeństwa)
b) normy silnie akceptowane (60-79%)
c) normy labilne (40 ? 59%
d) normy prawie nie akceptowane (2 -39)
e) nory nie akceptowane, których niewypełnienie jest traktowane w społeczeństwie jako tzw. oczywistość negatywna (poniżej 20%).

Rodzaje norm społecznych:
? Formalne ? zasady sformułowane w postaci pisanych regulaminów lub przepisów
? Nieformalne ? nie spisane normy, obowiązujące zwyczajowo w ramach danej grupy lub społeczeństwa
? Prawne ? zasady zachowania się oparte na przepisach. W przeciwieństwie do innych norm są one ustanowione lub uznane za obowiązujące przez państwo. Ich nieprzestrzeganie jest sankcjonowane przez instytucje państwowe.
? Religijne ? w przeciwieństwie do nor prawnych, obowiązujących wszystkich członków danej zbiorowości, mają one ograniczony zasięg i dotyczą tylko osób danego wyznania.
? Moralne (etyczne) ? maja on charakter absolutny, co oznacza bezwzględny nakaz lub zakaz określonego zachowania. Nie dotyczą tylko postępowania jednostki ale mogą dotyczyć całych grup społecznych.
? Obyczajowe ? nawyki zachowania się , rytuały czy sposobu ubierania się uznane w danej zbiorowości. Normy te to reguły postępowania ludzi, które kształtowały się w ich świadomości pod wpływem nawyku, w wyniku wielokrotnego powtarzania w określonych okolicznościach tych samych zachowań (np. całowanie kobiety w rękę). Normy obyczajowe nie oceniają zachowań ani ich nie wartościują. Określają raczej co wypada lub czego nie wypada robić Obyczaje kształtują się we wszystkich sferach życia. Najczęściej mają zasięg lokalny.
? Zwyczajowe ? nawyki, rodzaje zachowania charakterystyczne albo dla całego społeczeństwa albo dla jakichś grup społecznych.

NORMY A ZACHOWANIA
Z zagadnieniem norm moralnych wiąże się problem wpływu postępowania niezgodnego z normami na uznawanie tych norm oraz wpływu norm a postępowanie ludzi. Socjologowie obserwują tendencję do zbieżności między zachowaniami a postawami człowieka obrazującą niestanne jego wysiłki, aby postępowanie nie odbiegało od przyjętych i zaakceptowanych norm.
Badania współzależności norm i zachowań opierają się najczęściej na wypowiedziach badanych osób, znacznie rzadziej na obserwacji w życiu codziennym. Ogólnie zależności zachowań i nom przedstawić w potrójny sposób:
A) normy jako modyfikator zachowań
B) zachowania jako modyfikator norm
C) korelacja norm i zachowań.
Kontakt z osobami naruszającymi normy prowadzi do liberalizacji, a nawet do zaniku wymagań jakie jednostka stawia sobie samej w zakresie zachowań moralnych. Nie zawsze i nie na każdego te kontakt wywiera wpływ destrukcyjny. Groźba zmian regresywnych w poziomie moralnym jest tym większa im:
a) niższy jest poziom rozwoju moralnego jednostki
b) częściej spotyka się ona z przypadkiem łamania norm
c) silniej związana jest z ludźmi naruszającymi normy ? emocjonalnie lub wskutek zależności służbowej od danej osoby.
W badaniach eksperymentalnych nad determinantami zachowań dewiacyjnych zależy co najmniej od trzech czynników:
a) siły pobudzenia do zachowania dewiacyjnego
b) siły moralnej samokontroli
c) poczucia niewykrywalności wykroczenia.