Średniowiecze - charakterystyka epoki.
Nazwa epoki - pochodzi z łaciny (media aetas, medium aevum) i oznacza „wiek średni”. Została ona nadana przez papieża Giovanniego de Bussisjako w XV wieku, jako określenie epoki oddzielającej starożytność od renesansu. Jednocześnie średniowiecze uznano za okres upadku kultury antycznej, a więc nazwa „wiek średni” dotyczy także oceny średniowiecza jako czasów upadku kultury wysokiej. Jednoznacznie negatywna ocena panowała aż do XIX wieku.
Periodyzacja – średniowiecze trwało w Europie od V do XV w. Jego ramy czasowe wyznaczają wydarzenia:
W Europie:
Początek:
313r. – zgoda na wyznawanie chrześcijaństwa udzielona przez Konstantyna Wielkiego
476r. – upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego
Koniec:
1450 r. – wynalezienie druku przez Johanesa Gutenberga
1453 r. – upadek Konstantynopola
1492 r. – okrycie Ameryki w przez Krzysztofa Kolumba
W Polsce:
Początek:
966 r. – przyjęcie chrztu przez Mieszka I
Koniec:
1474 r. – w Polsce ukazuje się pierwszy druk
Rola Kościoła chrześcijańskiego - W okresie wczesnego średniowiecza powstało państwo kościelne, które w zdyscyplinowany sposób dbało o władzę. Mimo to wielokrotnie dochodziło do waśni, ponieważ władcy państw chcieli uniezależnić się od władzy kościelnej. W końcu w 1054 roku doszło do rozłamu tzw. wielkiej schizmy, która zapoczątkowała rozłam między prawosławnym Wschodem i łacińskim Zachodem. I choć był to rozłam wewnętrzny, to jednak znaczenie osłabiło to pozycje kościoła. Spośród wszystkich zakonów kościoła chrześcijańskiego największą władzę uzyskali benedyktyni i to właśnie oni mieli największy wpływ na kształtowanie kultury. Oni byli w przeważającej mierze autorami ksiąg, tłumaczeń, opracowań. Pod koniec XIII wieku pojawiły się także tzw. zakony żebracze – franciszkanie i dominikanie, których ideologią było życie w ubóstwie i krzewienie radosnej wiary. Zakony te zyskały olbrzymią popularność wśród wiernych.
Nie da się przecenić roli duchowieństwa w kształtowaniu kultury średniowiecznej, tak jak nie da się zauważyć całkowitej dominacji wiary nad całością zjawisk kulturowych. Chrześcijaństwo było nie tylko czynnikiem, który spajał kulturę całego łacińskiego świata w Europie, ale również dał podwaliny pod naukowe zainteresowanie wiarą. Powstawały coraz to nowe naukowe opracowania Pisma Świętego, przekłady, a studia teologiczne były w hierarchii uczelnianej najważniejsze i wyznaczały prestiż uczelni.
Filozofia – średniowieczna myśl filozoficzna także była podporządkowana tematyce religijnej. Najwybitniejszymi przedstawicielami byli teologowie. Jednak pojawiały się próby adaptowania dorobku filozofii antycznej na potrzeby chrześcijaństwa. Do głównych nurtów należą:
Augustynizm – twórca tej koncepcji był św. Augustyn (354-430), biskup Hippony. Najważniejsze jego dzieło to „Wyznania”. Założeniem filozofii Augustyna była hierarchia bytów, na której człowiek znajdował się między zwierzętami a aniołami, czyli pomiędzy bytami wyższymi a niższymi. To umiejscowienie sprawia, iż jesteśmy rozdarci między cielesnością a duchowością, czyli pomiędzy dobrem i złem. Refleksja, do której człowiek jest zdolny, ma dopomóc w poznaniu swej duszy i istoty Boga, a wartość człowieka określają jego przymioty wewnętrzne.
Tomizm – filozofia oparta na podglądach św. Tomasza z Akwinu (1225-1274), który przystosował filozofię Arystotelesa do realiów chrześcijańskich. Jego podstawą był racjonalizm i przekonanie, że wiedza ma swoje źródło w doświadczeniu. Św. Tomasz mówił, iż niektóre prawdy wiary co prawda przekraczają możliwości ludzkiego zrozumienia, ale istnienie Boga można wyjaśnić rozumowo, więc wyjawił on dowody na istnienie Boga. Najbardziej cenione cechy to umiejętność walki z pokusami oraz roztropność, dzięki której przestrzegamy praw i wypełniamy obowiązki, przypisane nam z racji określonej hierarchii na drabinie bytów.
Franciszkanizm – oparty na prostej i radosnej wierze program, głoszący miłosierdzie jako podstawowy przekaz ewangelicki, nawołujący do ubóstwa i braterstwa. Inspiratorem tej koncepcji był św. Franciszek z Asyżu (1225-1274), założyciel zakonu franciszkanów, który zrezygnował ze swego bogactwa, aby wieść życie wędrownego kaznodziei. Najważniejsze dzieło napisane w duchu franciszkańskim to Kwiatki świętego Franciszka z Asyżu, zawierające zbiór legend opowiadających o życiu świętego Franciszka i jego towarzyszy.
Scholastyka - udowadnianie prawd Biblii, polegające na wnioskowaniu na podstawie badań argumentów za i przeciw metodą Arystotelesowską. Metoda scholastyczna opierała się na ściśle ustalonej procedurze, co zresztą stało się przyczyną jej upadku. Zakładała ona, że prawdy wiary są niepodważalne i rozumowo nie można ich wyjaśnić. Starano się połączyć antyczny dorobek filozoficzny z naukami kościoła, najwybitniejszym teologiem, który zaadaptował filozofię Arystotelesa na potrzeby myśli chrześcijańskiej był św. Tomasz z Akwinu. Dziś scholastyka oznacza jałowe dociekania, udowadnianie racji, poprzez odwoływanie się do autorytetów, ze szkodą dla twórczego myślenia.
Cechy literatury średniowiecznej:
* Anonimowość - większość utworów nie była podpisywana, miało to na celu ukrycie się autora za dziełem, a przez te wyeksponowanie jego wartości dydaktycznych, moralnych czy teologicznych.
* Dydaktyzm – fabuła podporządkowana była roli wychowawczej, miała rozpowszechniać przede wszystkim wzorce moralne. Najczęściej jednak podejmowała tematy religijne (teocentryzm)
* Dwujęzyczność – literatura pisana była tylko po łacinie, która była uniwersalna (tzn. znano ją we wszystkich krajach), ponieważ języki narodowe uważane były za niedoskonałe. Nie mogły zatem traktować o sprawach ważnych (np. teologicznych). U schyłku średniowiecza w miarę kształtowania się języków ojczystych, zaczęło rozwijać się piśmiennictwo rodzime.
* Rękopiśmienność – przed wynalezieniem druku książki przepisywane były przez mnichów, którzy często zaznaczali na egzemplarzach swoje uwagi, dokonywali zmian itd. Dlatego średniowieczne utwory często występują w wielu wersjach.
* Alegoryczność – pod motywami postaciami czy obrazami, ukryte były pewne domyślne treści; nie wszystko powiedziane zostało wprost.
Główne gatunki literatury średniowiecznej:
* Kronika – dotyczą dziejów jakiegoś narodu np. „Kronika Galla Anonima”
* Chanson de gest – opiewają bohaterskie czyny wybitnych postaci, np. „Pieśń o Rolandzie”
* Hagiografia – opowiadają żywoty świętych, np. „Legenda o świętym Aleksym”
* Misterium – przedstawia żywoty świętych lub opowieści Biblijne
* Moralitet – ukazywały walkę dobra ze złem za pomocą alegorii
* Apokryf – niespotykane w Piśmie Świętym historie z życia Jezusa i świętej rodziny
Główne tematy literatury średniowiecza:
* Religijne - „Bogurodzica”, „Lament świętokrzyski”, „Kazania świętokrzyskie”
* Filozoficzne - „Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią”
* Świeckie – „Wiersz Słoty o zachowaniu się przy stole”, Satyra na leniwych chłopów”
* Historiozoficzne – „Kronika polska” Galla Anonima, „Kronika” Wincentego Kadłubka, „Historia Polski” Jana Długosza
Charakterystyka wybranych utworów literatury europejskiej:
„Pieśń o Rolandzie” jest to francuski epos rycerski, pochodzący z XI wieku, jej autorem jest być może Turoel. Początkowo był pisany wierszem i jako pieśń była śpiewana na rycerskich dworach przez trubadurów, czyli wędrownych grajków. „Pieśń o Rolandzie” jest reprezentantem gatunku zwanego chanson de geste, czyli pieśniach opiewających wielkie czyny znanych postaci. Roland jest bohaterem doskonałym, nie posiadającym wad, postępującym jedynie wedle rycerskiego kodeku, do którego należała: pokora wobec Boga, obrona ojczyzny oraz honorować.
„Kwiatki świętego Franciszka” to anonimowe dzieło, które należy do hagiografii, czyli utworów opisujących życie świętych. Zostało przełożone z łaciny na włoski w XIV wieku, a na polski w 1910 przez Staffa. Treścią utworu są opowieści o życiu św. Franciszka, relacjonowane przez jednego z jego uczniów. „Kwiatki” stoją w wyraźnej opozycji do „Legendy o św. Aleksym”, która propaguje umartwianie się oraz cierpienia, natomiast filozofia św. Franciszka jest zgoła odmienna. Św. Franciszek opracował koncepcję wiary radosnej – Bóg to nie jest srogi, karzący i zagniewany Stwórca, który nakazuje jedynie umartwianie się. Franciszek zaproponował radość z wiary, pokazał, iż z wiary może płynąć szczęście, a największą wartością jest miłość do bliźniego i przyrody.
„Boska komedia” Dantego została zainspirowana tematem śmierci i życiem pozagrobowym. Akcja toczy się w nocy w Wielkiego Czwartku na Wielki Piątek, więc obejmuje najważniejsze dni liturgii chrześcijańskiej. Pojawia się tu kluczowa postać ukochanej Dantego, Beatrycze, która ukazana jest jako Anioł. Miłość, jaką do niej żywi jest nieskalana cielesnością, a poprzez miłość do kobiety, Dante dochodzi do miłości do Boga. Nawiązanie do Boga pojawia się już w samym tytule utworu.
Średniowieczne prace musiały być anonimowe. Jednak Dante nie tylko się podpisał, ale jeszcze w tytule zawarł swego rodzaju profanację: łączenie przymiotnika „boska” z lekkim rodzajem literackim, jakim jest „komedia” nie mieściło się w ówczesnych ramach. Był to zabieg, który sugerował szczęśliwe zakończenie, miał dodać optymizmu tym, którzy czytali owe dantejskie sceny z piekła. Ponadto „boska” ma jeszcze jedną funkcję – sugeruje, że sprawy, które będą poruszane są boskiej natury, a więc są ważne. System kar jest oparty o filozofię św. Tomasza, a hierarchia zaczerpnięta ze średniowiecznej teologii doktorów Kościoła. Dante sięgał także po apokryficzne opowiastki, głownie te dotyczące zaświatów i eschatologii.
Stylistyka i mistrzostwo słowa wprowadzają niesamowite nastroje, w zależności od części – jeśli jest to piekło to towarzyszy nam przerażenie i niepokój, jeśli niebo to niebiańskie poczucie spełnienia. „Boska komedia” jest moim zdaniem taka wyjątkowa, dlatego, że potrafiła w pełni wyczerpać dorobek literacki poprzedników, a jednocześnie wnosząc nową myśl, która potem inspirowała przez wieki następnych twórców. Celem utworu było ostrzeżenie ludzi, aby przestrzegali prawd wiary, ponieważ może i spotkać taki sam los, jak ludzi w pierwszej części wędrówki – piekle.
„Wielki testament” Francoisa Villona – utwór napisany około 1461 roku tuż przed śmiercią autora, jest niejako rozliczeniem z hulaszczego żucia, jakie Villon prowadził. „Wielki testament” pokazuje podziały społeczne, jakie funkcjonowały w średniowiecznej Francji oraz demoralizację i upadek obyczajów, z którą się społeczeństwo borykało wskutek wojny 100 letniej. Dodatkowo pokazuje nieuchronność od śmierci, która przyjdzie do każdego, bez względu na status społeczny czy pochodzenia.
Architektura średniowiecza – w okresie średniowiecza dominowały dwa nurty, jednak w obu dominowała tematyka religijna
Styl romański – kościoły i zakony budowane w XI-XII wieku z charakterystycznymi grubymi murami i małymi oknami, spełniały również funkcje obronne (otaczano je dodatkowo murami i fosami). Budowle w tym stylu to geometryczne bryły, o prostych, surowych kształtach, zaprojektowanych na planie krzyża. Ponurość architektoniczną równoważono bogatymi zdobieniami i płaskorzeźbami umieszczanymi na kolumnach lub bramach wejściowych (portalach). Do stylu romańskiego należą przede wszystkim francuskie kościoły w Tours, Piotiers, Tuluzie. W Polsce nurt ten reprezentują katedry w Gnieźnie, Krakowie i innych najstarszych miastach polski, a także klasztor w Tyńcu.
Styl gotycki – Powstał ok. 1140 we Francji i charakteryzował się strzelistością budowli, wysokimi, smukłymi ścianami, dużymi oknami, w których znajdowały się kolorowe witraże. Dla dodania większej lekkości i wysokości umieszczano bogate ornamenty na kolumnach, łukach i sklepieniach krzyżowo-żebrowych. Nurt ten objął architekturę świecką (kamienice, ratusze, mury, sukiennice, szkoły) oraz sakralną (przede wszystkim katedry). Najbardziej znane katedry w tym stylu to: katedra Notre-Dame w Paryżu, czy Palazzo Pisani w Wenecji. W Polsce mamy wybitne arcydzieła w Krakowie: ołtarz Wita Stwosza w Kościele Mariackim, jak i sam Kościół, Katedra na Wawelu, dziedziniec Collegium Maius i starówka w Krakowie, ale także w Toruniu, Gdańsku, Wrocławiu.
Malarstwo epoki – przedstawiało najczęściej treści umowne (alegoryczne lub symboliczne), dotyczące wiary, portretowało postaci świętych bądź obrazowało wydarzenia zaczerpnięte z Biblii. Popularne były np. nierealistyczne, płaskie postaci świętych przedstawione z surowymi minami malowane jako miniatury na rękopisach (polskim przykładem mogą być miniatury na Kodeksie pułtuskim). Jako nieodłączny aspekt architektoniczny rozwijało się również malarstwo ścienne w tych samych nurtach.
Styl romański – najczęściej pokrywało sklepienia w bazylikach, charakterystyczna jest kolorystyka ograniczająca się do żółci, czerwieni, zieleni i błękitów.
Styl gotycki – pierwszym twórcą był Giotto di Bondonem, który jest autorem fresków w kościele Marii Panny dell’Arena w Padwie oraz scen z życia św. Franciszka w Kościele w Asyżu. W nurcie gotyckim pojawiają się czasem także krajobrazy czy elementy makabryczne, jak sceny tortur. Najbardziej znane dzieła to „Sąd ostateczny” Hieronima Boscha, „Sąd ostateczny” Hansa Memling.
Rzeźba – miejsce rzeźby było ściśle powiązane z architekturą. Znajdowała się ona zazwyczaj na portalach, na głowicach kolumn, zdobiła filary. Spełniała funkcję ilustrowania wydarzeń biblijnych, prezentacji świętych, zawsze w zhierarchizowanej kolejności.
Romańskie zdobienia portalu kościoła św. Wincentego we Wrocławiu, a także Drzwi Gnieźnieńskie ilustrujące życie i śmierć św. Wojciecha. Cechowała je wyrazistość formy, tematyka dotyczyła głównie Starego Testamentu.
Gotyckie arcydzieło jednego z najwybitniejszych twórców średniowiecza - Wita Stwosza, czyli Ołtarz Mariacki w Krakowie. Inspiracje czerpane były zarówno ze Starego, jak i Nowego Testamentu.
Muzyka – w okresie średniowiecza istotną rolę odgrywała także muzyka. Utwory poetyckie, także religijne przeznaczone były do śpiewania. Uroczystościom sakralnym, a także świeckim towarzyszyła zawrze muzyka. Pieśni liryczne, miłosne, powieści epickie, ballady były stałym elementem repertuaru bardów i trubadurów, pieśniarzy ulicznych. Jako pierwszy śpiewany wiersz polski uznaje się „Bogurodzicę”. Muzyka ta uzależniona była od formy liturgii chrześcijańskiej. Jako pierwszy powstał jednogłosowy chorał gregoriański, którego następstwem był polifoniczne organum. Jednogłosowe pieśni śpiewali także trubadurzy. Istotną rolę odgrywał rytm, a także melodia. Najważniejszym dziełem, które zawiera melodie na cały rok liturgiczny w Kościele Rzymskokatolickim jest Chorał Gregoriański. Za najwybitniejszych twórców średniowiecznej muzyki uznaje się św. Izydora z Sewilli, Alkuina, Gwido z Arezzo, natomiast na obszarze Polski tworzyli: Żołtarz Jezusów Ładysława z Gielniowa, Mikołaja z Radomia.
Parenetyczne wzorce osobowe - aby wierni dążyli do doskonałości literatura i sztuka zaprezentowała tzw. parenetyczne (wychowawcze) wzorce osobowe: ascety, rycerza i władcy. Ideały te miały ze sobą wiele cech wspólnych, przede wszystkim obowiązkowo wpisana była w nie wiara i pełna pokora wobec spraw Boga i Kościoła.
Asceta - przykładem ascety jest św. Aleksy, tytułowy bohater „Legenda o św. Aleksym”, który swoją egzystencję całkowicie podporządkował Bogu, pozbawiając się majętnego życia na łonie rodziny, zdecydował się na samotnię i ubóstwo. Uważając swoje ciało za siedlisko zła, cały czas je chłostał i biczował. Mimo, iż Aleksy pochodził z wpływowego książęcego rodu, a za żonę poślubił księżniczkę, wybrał życie pustelnika, z dala od dobrobytu i szczęścia rodzinnego. Ponieważ złożył wieczysty ślub czystości, wyprosił w noc poślubną u małżonki pozwolenie na ucieczkę z domu, zostawiając ją samą. Przez wiele lat tułał się samotnie, żebrał i wszystko złe, czego doświadczył ofiarowywał Bogu. Przez 16 lat pędził życie żebraka we własnym domu, do którego powrócił zupełnie zmieniony – jako stary, brudny i zniszczony przybłęda. Nie rozpoznano go. Życie w ojczystym domu nie było łatwe – poniżano go i znęcano się nad nim. Doznawał wielu upokorzeń. Gdy zmarł, dzwony w mieście zaczęły dzwonić, mimo iż nie dotknęła ich ręka ludzka.
Aleksy przed śmiercią napisał list, w którym opisał całe swoje życie. Niestety domownicy żadnymi sposobami nie mogli go odebrać żebrakowi. Dopiero, gdy przyszła pani domu, żona Aleksego, list sam wypadł z ręki nieboszczyka. Również później działy się cudowne rzeczy za sprawą ciała Aleksego – jego zapach uzdrawiał chorych. „Legenda o św. Aleksym” pokazuje ascezę jako rzecz heroiczną, godną do naśladowania. Aleksy poświęcił swe życie Bogu, znosił upokorzenia oraz niedostatek. Sensem jego bytu stało się kontemplowanie spraw wiary i poskromienie zachcianek, a najważniejszą cechą została pokora.
Rycerz - wzór wszelkich cnót, przede wszystkim jednak musiał być głęboko wierzący w Boga. Ale jednocześnie spadał na niego dodatkowy obowiązek – musiał bronić kraju przed wrogiem, a więc musi być także waleczny, honorowy, lojalny i pełen poświęceń wobec swojego króla, który był uważany za namiestnika boskiego. Gotowy oddać życie za kraj lub wiarę chrześcijańską. W literaturze najpopularniejszym przedstawicielem był Roland („Pieśń o Rolandzie”). Roland to prawdziwy obrońca ojczyzny, męstwo nie opuściło go nawet w obliczu śmierci. Jego najświętszym obowiązkiem była walka za wolność kraju oraz lojalność wobec króla do końca swych dni. I ten swój obowiązek wypełnił.
Każdą bitwę rozpoczynał modlitwą, ponieważ był głęboko wierzący i wiedział, że jedynie z pomocą Boga uda mu się zwyciężyć. Honor i odwaga to największe wartości. Przestrzegał kodeksu rycerskiego, brzydził się wszelkimi przejawami jego łamania. Największą hańbą była ucieczka z pola walki lub dostanie się do niewoli przeciwnika. Dlatego wolał zginąć, niż się poddać. Wierzył, że przelewanie krwi za ojczyznę pomoże po śmierci dostać się do nieba, ponieważ grzechem nie było zabijanie, ale hańba lub przegrana. Roland w przeciwieństwie do innych średniowiecznych rycerzy nie posiadał wybranki serca. Jego jedyną miłością była Francja.
Idealny władca - został wykreowany przez Galla Anonima w jego „Kronice”. Gall kładzie nacisk nie na daty, ale na wydarzenia, które służą jako pretekst do opisania dobrych cech królów. Opisywane są fantastyczne opowieści z wojen, polowań i wydarzeń politycznych, w których rzekomo nasi królowie brali udział. Jednak natężenie cudów, jakie spotykały władców Polski jest niewiarygodne. Dlatego nie możemy traktować tego działa jako dokumentu historycznego, a jedynie jako ciekawą opowieść o wyobrażeniu ówczesnych rodaków. Bo niewątpliwie „Kronika” została napisana tak, aby naród mógł być dumny ze swoich panujących, którzy nie tylko są waleczni, i odważni jak nikt w państwie, ale też sprawiedliwi, szczodrzy, a jednocześnie surowi dla zbrodniarzy.
Stosunek średniowiecza do antyku
Stosunek średniowiecznych do antyku był bardzo różnorodny. Wbrew obiegowej opinii, nie przekreślili oni całej antycznego dorobku, tak więc spotykane są nawiązania do spuścizny antycznej i próby jej adaptacji. Stąd np. 3 odmiany neoplatonizmu: neoplatonizm sformułowany przez twórcę augustynizmu, św. Augustyna odczytywany z pism, których autorem był Pseudo-Dionizy sformułowany przez Boecjusza, który rozwinął się w XII szkole chartryjskiej.
Od XII w. kultura średniowiecza zaczęła się znacznie zmieniać. Wpłynęły na to dyskusje o roli i potędze rozumu. Pod wpływem augustynizmu zaczęto rozstrzygać problemy wiary za pomocą logicznych zasad. Stosowano tzw. metodę scholastyczną, czyli udowadnianie prawd Biblii, polegające na wnioskowaniu na podstawie badań argumentów za i przeciw metodą Arystotelesowską. Metoda scholastyczna opierała się na ściśle ustalonej procedurze, co zresztą stało się przyczyną jej upadku. Zakładała ona, że prawdy wiary są niepodważalne i rozumowo nie można ich wyjaśnić. Starano się połączyć antyczny dorobek filozoficzny z naukami kościoła, najwybitniejszym teologiem, który zaadaptował filozofię Arystotelesa na potrzeby myśli chrześcijańskiej był św. Tomasz z Akwinu. Dziś scholastyka oznacza jałowe dociekania, udowadnianie racji, poprzez odwoływanie się do autorytetów, ze szkodą dla twórczego myślenia.
Próby przystosowania myśli antycznej do wymogów średniowiecznych odnajdujemy także w filozofii św. Tomasza z Akwinu. Tomizm łączył filozofię Arystotelesa i realia chrześcijańskie. Jego podstawą był racjonalizm i przekonanie, że wiedza ma swoje źródło w doświadczeniu.
Św. Tomasz mówił, iż niektóre prawdy wiary, co prawda przekraczają możliwości ludzkiego zrozumienia, ale istnienie Boga można wyjaśnić rozumowo, więc wyjawił on dowody na istnienie Boga. Najbardziej cenione przez tomistów cechy to umiejętność walki z pokusami oraz roztropność, dzięki której przestrzegamy praw i wypełniamy obowiązki, przypisane nam z racji określonej hierarchii na drabinie bytów. Filozofia średniowieczna interesowała się metafizyką. Toczyły się dyskusje o dowodach na istnienie Boga, o uniwersalia, a także podejmowano zagadnienia o różnicy bytu i egzystencji.
Na kształt średniowiecznej nauki największy wpływ mieli zakonnicy jako najbardziej wykształcona warstwa społeczna, ponieważ to oni mieli dostęp do ksiąg. Sami je również spisywali w klasztornych skryptoriach. Po jakimś czasie zaczęły też powstawać specjalistyczne warsztaty kopistyczne. Część ksiąg powstało na uniwersytetach i dworach. Księgi to były zazwyczaj kodeksy spisywane na pergaminie, a od XII wieku także na papierze, który trafił do Europy dzięki pośrednictwu Arabów. Średniowieczne księgi to prawdziwe arcydzieła: miejsca otaczające tekst były przyzdabiane ornamentami, iluminacjami lub miniaturami. W spisywaniu ksiąg specjalizowali się zwłaszcza benedyktyni. Do dziś znane jest powiedzenie: „benedyktyńska robota”, które oznacza pracę misterną, piękną, wymagającą wielkiej cierpliwości i wprawy. Książki, które zostały wydrukowane pierwszymi metodami drukarskimi (do XV wieku) nazywają się inkunabułami.
Krytyka średniowiecza
Okres dziesięciu wieków nazwano „średnimi”, co miało oznaczać swoistą mizerność literatury, kultury i polityki. Wpłynęło na to wiele czynników: powstanie i rozwój feudalizmu, który przyczynił się to podziału ludzi na klasy. Ponadto średniowiecze zaprzepaściło dorobek kultury starożytnej. Co prawda, średniowieczni też korzystali z ksiąg Arystotelesa, Platona czy innych twórców antycznych, zresztą nie tylko filozofów, ale podczas tych dziesięciu wieków wiele wspaniałych dzieł antycznych zaginęło (np. „Księga o śmiechu” Arystotelesa), wiele zostało zniszczonych w pożarach, które w epoce „miecza i krzyża” były zjawiskiem częstym. Był to czas dominacji Kościoła, który niepiśmienny lud straszył surowym i gniewnym Bogiem. Oprócz tego cała Europa była zdominowana przez kulturę greko-łacińską. Panował tzw. uniwersalizm, czyli spójność kulturowa, polityczna, filozoficzna, religijna i mentalna w Europie, która bazując na łacinie jako, języku uniwersalnym, była jak jedno wielkie państwo. Analfabetyzm był na skale masową, jedynymi osobami mającymi dostęp do ksiąg byli zakonnicy.
Niepiśmienni ludzie byli zastraszani przez wykształcony kler, który grzmiał z ambony o gniewie Bożym, jeśli nie będą wykonywać poleceń Kościoła. Polecenia te dotyczyły zazwyczaj płacenia podatków, danin. Kwitł handel odpustami i relikwiami, na tej płaszczyźnie dochodziło do wielkich nadużyć, czemu wreszcie w renesansie chciał położyć kres Marcin Luter. Zdzierano z ludzi ubogich, a bogacili się bogacze. Ludzie żyli w skrajnej nędzy. Na początku Państwa Polskiego, po kryjomu uprawiano także praktyki i obrzędy pogańskie. Za co palono również na stosie. Zresztą to nie jedyny przejaw okrucieństwa, popularną metodą wymuszania zeznań, często fałszywych były tortury. Kościół miał pełną władzę, wpływał na kulturę, sztukę politykę, bo nawet świeccy władcy kraju byli uzależnieni od kleru. Była to zatem epoka zacofania i ciemnoty, co jest poglądem powszechny, ale jak widać – uzasadnionym.