Minimalne wynagrodzenie
Minimalne wynagrodzenie w świetle ustawy z 10.10.2002[1]
Po raz pierwszy, ustalanie poziomu wynagrodzenia minimalnego pojawiło się w Polsce w 1956 r.[2] Stanowiło określenie minimalnej płacy za pracę jaka była gwarantowana przez państwo, jednak funkcja jaką pełniło ulegała na przestrzeni lat wielu modyfikacjom. Dziś, wraz z wprowadzeniem Ustawy o minimalnym wynagrodzeniu za pracę, pojawiło się wiele, nieznanych do tej pory elementów, a regulacja tej kwestii na poziomie ustawowym wypełnia wymogi Konstytucji z 1997 r.
Najniższe wynagrodzenie od początku stanowiło gwarantowany poziom całości lub części wynagrodzenia dla wszystkich zatrudnionych w pełnym wymiarze czasu pracy. W latach 1977-1981 publikowane w formie uchwały Rady Ministrów służyło głównie do budowania tabel stawek wynagrodzenia i było ustalane jako minimalna stawka wynagrodzenia zasadniczego w najniższej kategorii zaszeregowania. W latach 1982-1986 ustalano zarówno poziom najniższego wynagrodzenia jak i wysokość najniższej stawki wynagrodzenia zasadniczego w najniższej kategorii zaszeregowania[3]. Od lipca 1986 r[4]. do sierpnia 1990 r. wysokość najniższego wynagrodzenia stanowiła jednocześnie najniższą stawkę wynagrodzenia zasadniczego w najniższej kategorii zaszeregowania. Powodowało to, że każde podniesienie najniższego wynagrodzenia powodowało wzrost wynagrodzeń pracowników zarabiających więcej – wynikało to z faktu, iż służyło ono do budowy tabel stawek wynagrodzenia dla wszystkich pracowników. Ponieważ powodowało to, że prowadzenie własnej polityki płacowej przez przedsiębiorstwa było praktycznie niewykonalne, od 1 września 1990 r.[5] przyjęto jako zasadę ustalanie minimalnej płacy jako kwoty pełnego wynagrodzenia gwarantowanego pracownikom za pełny miesięczny wymiar czasu pracy, niezależnie od kwalifikacji i kategorii zaszeregowania oraz od ilości stosowanych u danego pracodawcy składników wynagrodzenia. Przy ustalaniu najniższego wynagrodzenia nie uwzględniano nagród jubileuszowych, odpraw emerytalno-rentowych, nagród z zakładowego funduszu nagród, nagród z zysku, wypłaty z nadwyżki budżetowej w spółdzielniach, a także wynagrodzenia za pracę w godzinach nadliczbowych. Konstytucja z 1997 roku [6] w ustępie 4 art. 65 przewiduje, że minimalną wysokość wynagrodzenia lub sposób jego ustalania określi ustawa. Do chwili wydania obecnej ustawy wymóg ten nie był spełniony, na co wskazywali m.in. posłowie w swoich interpelacjach [7] – art. 77 (4) Kodeksu Pracy przekazywał kompetencję do ustalenia najniższego wynagrodzenia Ministrowi Pracy i Polityki Socjalnej [8] w drodze rozporządzenia (zarządzenia z dniem wejścia w życie Konstytucji przestały być źródłem prawa powszechnie obowiązującego)[9].
Ustawa z 10 października 2002 roku jest przejawem dostosowywania prawa do przepisów Konstytucji. Warto jednak podkreślić, że nie jest to jedynie proste przeniesienie rozwiązań z dotychczasowych rozporządzeń Ministra Właściwego do Spraw Pracy na grunt ustawowy. Twórcy nowej regulacji w zasadniczy sposób zmienili podejście do zagadnienia wynagrodzenia minimalnego. Zrezygnowano ze stosowanej dotychczas praktyki określania jego wysokości na podstawie swobodnej decyzji organu państwowego, a zdecydowano się na ustalenie zasad zgodnie z którymi należy ustalać wynagrodzenie minimalne, jedynie pierwszą wysokość w ustawie kwotowo, i jest to 800 zł brutto, zgodnie z art. 4 ust. 1. Od 2004 roku jego wysokość będzie corocznie przedmiotem negocjacji Komisji Trójstronnej[10]. Punktem wyjścia tych negocjacji będzie propozycja Rady Ministrów dotycząca minimalnego wynagrodzenia w roku przyszłym przedstawiana do 15 czerwca każdego roku, razem z którą przedstawiony zostanie zestaw wskaźników statystycznych, które mają pomóc Komisji Trójstronnej w podjęciu decyzji, są to m.in. informacje o wskaźniku cen w roku poprzednim jak i prognozowanym na rok następny, ale też o warunkach gospodarczych państwa. Ostatecznym terminem uzgodnienia wysokości minimalnego wynagrodzenia na rok następny jest 15 lipca, co oznacza, że Komisja dysponuje przynajmniej 30 dniami (zależnie od tego, kiedy Rada Ministrów przedstawiła swoją propozycję) na wypracowanie kompromisu. Jeśli negocjacje zakończą się sukcesem, wysokość minimalnego wynagrodzenia podlega ogłoszeniu w „Monitorze Polskim” do 15 września, natomiast jeśli nie dojdzie do porozumienia, ustalenia dokonuje Rada Ministrów, która jednak pełnej dowolności w tym zakresie: po pierwsze zgodnie z art. 2 pkt. 5 ustawy, wysokość tak ustalonego wynagrodzenia minimalnego nie może być niższa od propozycji przedstawionej Komisji Trójstronnej, po drugie art. 5 ust. 1 ustawy, nakazuje, aby przeciętna wysokość minimalnego wynagrodzenia wzrastała w stopniu nie niższym niż prognozowany wskaźnik cen. W czasie prac nad projektem ustawy w Sejmie posłowie poddawali w wątpliwość możliwość wypracowania wspólnego stanowiska przez partnerów społecznych w ciągu jednego miesiąca, wydaje się jednak, że można zgodzić się ze zdaniem Krzysztofa Patera, podsekretarza stanu w Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej, że przy założeniu dobrej woli stron jest to możliwe. W świetle art. 5 ust. 1 powstaje pytanie, co prawda wciąż jeszcze dość teoretyczne, co stanie się w razie deflacji, a więc spadku wskaźnika cen poniżej 100%: z wykładni literalnej wynika, że ustawodawcy chodziło tylko o wzrost wynagrodzenia, a więc w omawianej sytuacji możliwe byłoby co najwyżej utrzymanie wysokości z poprzedniego roku. Warto jednak zwrócić uwagę na możliwość wykładni celowościowej, gdzie, w sytuacji długotrwałego wzrostu wartości pieniądza, możliwe byłoby także uwzględnienie możliwości obniżenia minimalnego wynagrodzenia na podstawie takiego zapisu ustawy. Ustawa przewiduje dwa terminy zmiany wysokości minimalnego wynagrodzenia, zależnie od prognozowanego na następny rok wskaźnika cen, i tak jeśli wyniesie on co najmniej 105%, ustalono dwa terminy: od 1 stycznia i od 1 lipca, natomiast gdy będzie on niższy niż 105 %, został ustalony jeden termin – od 1 stycznia. Ponieważ wskaźniki te są tylko przewidywaniami, w art. 5 ust. 2 przewidziano zastosowanie wskaźnika weryfikacyjnego w przypadku różnicy między prognozowanym, a rzeczywistym wskaźnikiem cen (stanowi on iloraz wskaźników z roku poprzedniego: wskaźnika cen i prognozowanego wskaźnika cen). Takie rozwiązanie zapewnia realny wzrost (ale, jak wynikałoby z wykładni literalnej, także zmniejszenie) minimalnego wynagrodzenia w sytuacji, gdy przewidywania okazały się błędne.
Tak jak w poprzednim stanie prawnym, wysokość wynagrodzenia pracownika zatrudnionego w pełnym miesięcznym wymiarze czasu pracy nie może być niższa od wysokości minimalnego wynagrodzenia. Jednak ustawa z 10 października 2002 roku wprowadziła tu istotne novum: przejściowo (do końca 2005 roku), wynagrodzenie pracownika w okresie jego pierwszych dwóch lat pracy, może wynosić 80% minimalnego wynagrodzenia w pierwszym, i 90% w drugim roku pracy. Pracownicy, którzy na mocy tych przepisów otrzymają niższe od minimalnego wynagrodzenie, będą traktowani przy nabywaniu uprawnień do zasiłku dla bezrobotnych tak jak otrzymujący minimalne wynagrodzenie (podobnie w odniesieniu do emerytury i renty). Rozwiązanie to, niewątpliwie słuszne ze względu na potrzebę ochrony praw pracowników, powoduje jednak konieczność przeznaczenia z budżetu państwa środków na pokrycie dodatkowych wydatków – wpływy z tytułu podatku dochodowego w przypadku tych pracowników będą do 20% niższe, jednocześnie państwo zapewniać będzie świadczenia na niezmienionym poziomie. Warto podkreślić, że rozwiązanie to dotyczy nie tylko absolwentów (na co często wskazywano w czasie prac sejmowych) ale także innych osób rozpoczynających pracę. Co interesujące, projekt rządowy przewidywał nawet, że regulacja ta nie będzie miała zastosowania do absolwentów szkół wyższych, co zostało jednak zmienione na etapie prac w komisji. Staż pracy ustala się tu na podstawie okresu opłacania składki na ubezpieczenie społeczne lub zaopatrzenie emerytalne (poza okresami zatrudnienia na podstawie umowy o pracę w celu przygotowania zawodowego). Możliwa jest zatem sytuacja, w której osoba, która faktycznie nigdy nie wykonywała pracy zarobkowej, ma zagwarantowane przez ustawę otrzymywanie pełnego minimalnego wynagrodzenia. Dotyczy to sytuacji dobrowolnego ubezpieczenia, które możliwe jest, zgodnie z Ustawą o systemie ubezpieczeń społecznych z 13 października 1998 r.[11], w przypadku kilku kategorii osób, w tym np. studentów. Są to osoby, które w po zakończeniu edukacji staną się absolwentami, a więc grupą, do której w głównej mierze miało być kierowane to rozwiązanie. Kluczowym argumentem na rzecz wprowadzenia możliwości wypłacania niepełnego minimalnego wynagrodzenia, przedstawianym przez sprawozdawcę Komisji Polityki Społecznej i Rodziny Sejmu, poseł Annę Bańkowską, była zachęta dla pracodawców do zatrudniania osób wchodzących na rynek pracy (a więc niedoświadczonych i wymagających pewnego przystosowania do rygorów pracy). Ponieważ potencjalny pracownik nie może wyrazić zgody na otrzymywanie niższego wynagrodzenia (nawet, gdy faktycznie nie posiada on doświadczenia zawodowego), a co za tym idzie, możliwe jest, że trudniej mu będzie znaleźć pracę, stawia to pod znakiem zapytania równe traktowanie obywateli. Problem ten poruszali w swych wypowiedziach posłowie w czasie dyskusji nad projektem ustawy, jednak wydaje się, że główny nacisk kładziony był na zagadnienie różnic w traktowaniu pracowników w zależności od doświadczenia zawodowego, nie biorąc pod uwagę zróżnicowania sytuacji podejmujących zatrudnienie po raz pierwszy. Z ekonomicznego punktu widzenia, rozwiązanie to zdaje się wychodzić naprzeciw postulatom Rady Polityki Pieniężnej, która w „Założeniach polityki pieniężnej na 2002 rok” zwraca uwagę na fakt, że deformacja rynku pracy, w tym „wysoka, niezróżnicowana regionalnie płaca minimalna” blokuje możliwość zatrudniania młodzieży i pracowników z niższym wykształceniem. Co prawda nie mamy tu do czynienia ze zmniejszeniem minimalnego wynagrodzenia według kryterium regionalnego, jednak niewątpliwie dotyczy ono pracowników bez doświadczenia, o niższych umiejętnościach praktycznych, a więc mających mniejsze możliwości znalezienia stałego zatrudnienia.
Przy obliczaniu wynagrodzenia pracownika nie uwzględnia się nagród jubileuszowych, odpraw pieniężnych z tytułu przejścia na emeryturę lub rentę, a także wynagrodzenia za pracę świadczoną w godzinach nadliczbowych. Przyjęto zasadę, że wysokość minimalnego wynagrodzenia będzie zagwarantowana w każdym miesiącu. Oznacza to, że składniki wynagrodzeń i świadczenia wynikające ze stosunku pracy wypłacane za okresy dłuższe niż jeden miesiąc, będą uwzględniane przy ustalaniu, czy jest wymóg minimalnego wynagrodzenia został spełniony, tylko w miesiącu, w którym zostały wypłacone. Tak więc, jeśli w danym miesiącu wynagrodzenie pracownika będzie niższe od wymaganego, nastąpi uzupełnienie w postaci wyrównania, które wypłacane jest za każdy miesiąc łącznie z wynagrodzeniem. Dla pracowników wynagradzanych na podstawie stawek godzinowych oraz wynagradzanych na podstawie miesięcznych stawek wynagrodzeń, którym jednak nie przysługuje wynagrodzenie za pełny miesięczny wymiar czasu pracy, wyrównanie to będzie wypłacane za każdą godzinę pracy. W przypadku wykonywania pracy w niepełnym wymiarze czasu pracy (poza ustawowo określonymi sytuacjami, gdy mimo niewykonywania pracy w pełnym wymiarze, przysługuje pełne wynagrodzenie), minimalne wynagrodzenie będzie ustalane proporcjonalnie do liczby godzin przepracowanych w danym miesiącu.
Ustawa o minimalnym wynagrodzeniu za pracę wprowadza ponadto zmiany do czternastu innych ustaw, odwołujących się do tej pory do kategorii najniższego wynagrodzenia. Zastąpiono ją pojęciem minimalnego wynagrodzenia lub też określono konkretne kwoty bazujące na dotychczasowym najniższym wynagrodzeniu.
Na Radę Ministrów nałożony został obowiązek monitorowania funkcjonowania nowych przepisów, ma ona obowiązek przekazania Sejmowi, do 30 września 2006 r. sprawozdania zawierającego ocenę funkcjonowania ustawy, z uwzględnieniem analizy kształtowania się relacji minimalnego wynagrodzenia do przeciętnego wynagrodzenia w gospodarce narodowej oraz związku między wysokością wynagrodzenia minimalnego a sytuacją na rynku pracy, a także informację o liczbie pracowników otrzymujących takie wynagrodzenie. Zapis ten ma doniosłe znaczenie, szczególnie wobec opinii o negatywnym wpływie zwiększenia wynagrodzenia minimalnego na sytuację finansową przedsiębiorców, a co za tym idzie możliwość zatrudniania przez nich pracowników. Obecnie mamy do czynienia z niepokojącą tendencją do obniżania relacji wysokości minimalnego wynagrodzenia do przeciętnego, powoduje to znaczące rozwarstwienie społeczeństwa, na co wskazują związki zawodowe, obecnie wskaźnik ten, wykazujący tendencję malejącą, wynosi zaledwie 35,3%. W tym kontekście istotną rolę odgrywa powiązanie wzrostu wysokości minimalnego wynagrodzenia z inflacją. Warto zauważyć, że jest to rozwiązanie na korzyść pracowników, jako, że określona została tylko minimalna stopa wzrostu, a docelowy wzrost, według założeń określać będzie Komisja Trójstronna, jako ten organ, który ze względu na swój skład wydaje się być najbardziej właściwy w tej materii. Ocena funkcjonowania ustawy pozwoli też na ustalenie, czy możliwość wypłacania pracownikom wchodzącym dopiero na rynek pracy zmniejszonego wynagrodzenia przyniosła spodziewane rezultaty. Szczególnie istotne wydaje się odpowiedź na pytanie, czy rozwiązanie to, nie powoduje, że pracodawcy po roku lub dwóch latach, nadal będą zatrudniać tych pracowników, czy też przyjmą na ich miejsce kolejnych, wobec których ma zastosowanie art. 6 ust. 2. Niewątpliwie każda próba zwiększenia zatrudnienia w sytuacji, gdy niemal 1/5 osób zdolnych do pracy pozostaje bez stałego zatrudnienia, zasługuje na poparcie, jednak o efektach takiej regulacji będzie można przekonać się dopiero po przedstawieniu przez rząd oceny funkcjonowania ustawy w 2006 roku.
Bibliografia:
1. Jolanta Kroner „Minimum za etat”, Rzeczpospolita 11.10.2002
2. Jolanta Kroner „Na pełny etacie”, Rzeczpospolita 30.12.2002
3. Sprawozdania stenograficzne z posiedzeń sejmowych
4.Opracowania ze strony internetowej Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej (www.mpips.gov.pl)
5. Informacje na temat prac nad ustawą ze strony internetowej Sejmu RP (www.sejm.gov.pl)
6. Załącznik do uchwały Rady Polityki Pieniężnej z dnia 26 września 2001 r. (poz. 562) „Założenia polityki pieniężnej na rok 2002”
[1] Dziennik Ustaw, 2002 nr 200 poz. 1679
[2] Monitor Polski, 1955 nr 94 poz. 997
[3] Uchwała RM z 02.08.1982 (Monitor Polski, 1982 nr 19 poz.164)
[4] Uchwała RM z 24.06.1986 (Monitor Polski, 1986 nr 18 poz. 119)
[5] Zarządzenie MPiPS z 14.08.1990 (Monitor Polski, 1990 nr 32 poz. 256)
[6] Dziennik Ustaw, 1997 nr 78 poz 483
[7] interpelacja poseł R. Szynalskiej z 27.12.2001
[8] Od 01.04.1999 jest to Minister właściwy do spraw pracy zgodnie z art. 4 i 5 pkt 16 Ustawy o działach administracji rządowej
[9] Ustawa o zmianie niektórych upoważnień ustawowych do wydawania aktów normatywnych i zmianie niektórych ustaw z 22.12.2000 (Dziennik Ustaw, 2000 nr 120 poz. 1268)
[10] Trójstronna Komisja do Spraw Społeczno-Gospodarczych w rozumieniu Ustawy o Trójstronnej Komisji do Sprawa Społeczno-Gospodarczych z 06.07.2001 (Dziennik Ustaw, 2001 nr 100 poz. 1080)
[11] Dziennik Ustaw, 1998 nr 137 poz. 887