Kultura szlachecka od średniowiecza do XIX wieku

Praca kontrolna z historii

Temat: „Kultura szlachecka od średniowiecza do XIX wieku”

Szlachta jest stanem społecznym, który istniał w Królestwie Polskim, Rzeczypospolitej Obojga Narodów oraz na polskich, litewskich i ukraińskich ziemiach w czasie rozbiorów. Do Polski słowo to przywędrowało z Czech, wraz z innymi słowami dotyczącymi kwestii administracyjnych państwa.
W Polsce szlachta wyodrębniła się na przełomie XIV i XV wieku. Szlachectwo przysługiwało "szlachetnie urodzonym", czyli wywodzącym się od rodziców o takim samym pochodzeniu (od 1505 r. przynajmniej ojciec musiał być szlachcicem), lub nobilitowanym (uszlachconym) w uznaniu jakichś szczególnych zasług, w odróżnieniu od "pospólstwa". Formalnie i prawnie nie istniało w Polsce rozróżnienie na szlachtę wyższą i niższą, różnice leżały jedynie w zamożności. Z czasem, a także z napływem szlachty zagranicznej, zaczęło się pojawiać coraz głębsze zróżnicowanie ekonomiczne, pojawiły się rody arystokratyczne, średnia i drobna szlachta o różnym statusie społecznym, czasem różniąca się od chłopstwa jedynie kultywowaniem rodowej tradycji. Drobną szlachtę nazywano szlachtą:
• szaraczkową (nazwa pochodzi od noszonych przez nią żupanów z szarej, nie farbowanej wełny),
• zagrodową - posiadała niewielki płacheć gruntu i sama uprawiała swa rolę, nie mając podanych; zamieszkiwała szczególnie licznie Mazowsze i Podlasie, a występowała także Wielkopolsce, Małopolsce i na Pomorzu; jej pozycja gospodarcza zbliżała ją do chłopów; płaciła tak jak oni
podatki.
• zagonową (od zagonu czyli niewielkiej ilości posiadanego pola),
• cząstkową (od małej części posiadanej wsi),
• zaściankową (od zaścianka oznaczającego wieś zamieszkiwaną przez szlachtę),
• okoliczną (od okolicy czyli kolejnego określenia szlacheckiej wsi),
• drążkową (nie starczało dla niej krzeseł i ław a zasiadała na wąskich niewygodnych ławkach, drążkach ),
• chodaczkową (od noszonych częstokroć chodaków z kory lipowej zamiast butów)
• gołotą - zajmowała najniższą pozycję; była to szlachta nie posiadająca ziemi; w XVI w. często żyjąca w miastach i trudniąca się lichwą, kupiectwem lub rzemiosłem, z czasem wstępująca na służbę głównie u magnatów czy u zamożnej szlachty; nie była ona dopuszczana do urzędów ziemskich i funkcji sejmikowych (jednak gdy nabywał lub wydzierżawiał dobra ziemskie, odzyskiwał pełne prawa szlacheckie),
Przynależność do szlachty określało także kilka innych czynników, np.: służba wojskowa i własność ziemi na „prawie rycerskim”. Podstawowym obowiązkiem szlachcica była służba rycerska w ramach pospolitego ruszenia, stwarzająca możliwość wykorzystania trudnej sytuacji państwa dla uzyskania przywilejów.
Szlachta posiadała szereg przywilejów oraz obowiązków. Większość przywilejów szlacheckich zostało zabranych przez zaborców, a sam stan stracił swój status prawny w II Rzeczpospolitej. Przetrwała bogata kultura, tradycje, zabytki i oczywiście rodziny szlacheckie
W 1374 roku, w Koszycach, król Ludwik Węgierski nadał szlachcie w zamian za uznanie praw do korony polskiej jednej z jego córek pierwszy przywilej szlachecki.
Przywilej koszycki zwalniał szlachtę, a także duchowieństwo od płacenia podatków, z wyjątkiem 2 groszy z łanu chłopskiego. Gdy więc król chciał nałożyć podatki musiał zapytać o to szlachtę i uzyskać jej zgodę. W tym celu szlachta określonej ziemi czy województwa zbierała się na specjalnych zjazdach, zwanych sejmikami ziemskimi. Od chwili wydania statutów nieszawskich znaczenie sejmików wzrosło. Radzono na nich nad wysokością proponowanych przez króla podatków, a czasem nad innymi ważnymi sprawami państwa. Ponieważ porozumiewanie się władcy z licznymi sejmikami było niedogodne, u schyłku XV w. ustalił się zwyczaj, że król zwoływał ich przedstawicieli, zwanych posłami, do określonej miejscowości. Uczestniczyli wówczas, razem ze złożoną z dostojników państwowych radą królewską - senatem, w sejmie walnym, czy wielkim, powszechnym. Pierwszy sejm walny zabrał się w 1493 roku za panowania Jana Olbrachta. Datę tę uważa się za początek dziejów polskiego sejmu. Przywilej koszycki nie był jednak jedynym przywilejem nadanym szlachcie.

Ponadto szlachta „dorobiła się” takich przywilejów jak:

- przywileje czerwiński z 1422r. i jedliński z 1430r. wydane przez Władysława Jagiełło
- przywilej nieszawski z 1454r. wydany przez Kazimierza Jagiellończyka

W/w przywileje generalne:
- zwalniały szlachtę od większości podatków,
- gwarantowały nietykalność osobistą i majątkowa,
- nadawały określone prawa sejmikom szlacheckim,
- od chwili ich nadania szlachcicem był ten, kto urodził się w rodzinie szlacheckiej, posiadał pełne prawo własności ziemi, podlegał sądownictwu szlacheckiemu; przywilejem jego było używanie herbu, duże znaczenie miały rody heraldyczne, do których należały rodziny używające tego samego herbu, często nie spokrewnione ze sobą,
- w XIV i początkach XV wieku nie był to jeszcze stan zamknięty; przedstawiciele mieszczaństwa, a nawet wzbogaceni chłopi, mogli wejść w posiadanie kawałka ziemi i legalnie lub nielegalnie uzyskać prawa szlacheckie,
- stan szlachecki w Polsce był wyjątkowo liczny i u schyłku Średniowiecza obejmował ok.10% ludności,
- dominującą pozycję zajmowali możnowładcy, którzy dysponowali w XV wieku ogromnymi majątkami ziemskimi (Małopolska), na które składały się także zastawiane przez władców dobra królewskie (nie był to jednak zamknięty krąg kilkudziesięciu rodów),
- władcy późnego Średniowiecza bardzo często urzędy centralne powierzali ludziom wywodzącym się ze średniego rycerstwa, którzy w ten sposób awansowali do szeregów możnowładztwa.

Dzięki tym przywilejom szlachta uzyskała następujące uprawnienia:

- miała wyłącznie prawa do aktywnego uczestniczenia w sejmach
i sejmikach, do obsadzania urzędów państwowych i do elekcji króla,
- szlachcic mógł nabywać ziemie, a od 1573 roku zapewniano mu także prawo do wydobywania z gruntów do należących kruszców, soli i siarki,
- szlachcica nie można było wziąć bez wyroku sądowego - dom jego był nietykalny, grunty wolne od stałych podatków (prócz szlachty zagrodowej),
- towary należące do szlachcica nie podlegały cłom (prócz rzadko uchwalonego cła generalnego, szlachcic otrzymywał po niższej cenie sól,
- szlachcic był obciążany do udziału w rzadko zwoływanym pospolitym ruszeniu,
- narzucała miastom zasadę, że uchwalone przez nią podatki dla całego państwa obciążają mieszczan.
- przedstawiciele stolic oraz miast pruskich mieli prawo do uczestniczenia w zjazdach walnych (łącznie z zjazdami, które obierały na tron polski kolejnych Jagiellonów, nie odgrywali oni tam większej roli).
Wyłaniane przez szlachtę ciała reprezentacyjne – sejmy, sejmiki, trybunały miały olbrzymie uprawnienia. Sejmiki dawały szlachcie poczucie sprawowania władzy. Wzrost znaczenia politycznego szlachty szedł w parze ze wzrostem jej roli gospodarczej. Szlachta potrafiła zapewnić sobie przywileje gospodarcze kosztem chłopów i mieszczan (przywilej piotrkowski w 1496 roku). Odmawiała tym stanom samodzielnego wyrażania swojego stanowiska, uważając się za jedyny stan godny rządzenia państwem i brania odpowiedzialności za jego losy. Państwo uważała za wspólną rzecz szlachty, czyli Rzeczpospolitą szlachecką.
W XV w. majątki ziemskie stały się podstawowym źródłem dochodów szlachty. Odzyskanie w 1466 roku Pomorza Gdańskiego i otwarcie rzeczno-pomorskiego szlaku handlowego do zachodniej i północnej Europy oraz rosnące ceny i popyt na artykuły rolne skłoniły szlachtę do zmiany dotychczasowego systemu gospodarowania. Miejsce gospodarki czynszowej zaczął zajmować rentowniejszy folwark pańszczyźniany.
Wiek XVI był wiekiem rozkwitu dla Rzeczpospolitej. Nastąpił wtedy ogromny rozwój terytorialny. Już w 1504 roku Zygmunt Stary wcielił do Polski tereny Śląska oraz Łużyc. Zygmunt Stary wygrał ostateczną wojnę z Krzyżakami. Rzeczpospolitej udało się uzależnić od siebie kolejne terytorium, a jednocześnie usunąć potencjalne zagrożenie ze strony zakonu. Zygmunt August zdobył większość Inflant. Jednym z większych osiągnięć było podpisanie unii realnej Polsko - Litewskiej w Lublinie w 1569 roku skutkiem czego było powstanie Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Terytorium Rzeczpospolitej zwiększyło się wtedy niemalże trzykrotnie, przy czym było zamieszkanie przez 8 mln ludzi. Rzeczpospolita osiągnęła wtedy apogeum terytorialne.
Od roku 1454 panowała w Rzeczpospolitej demokracja szlachecka. Ustrój ten był fundamentem oligarchii magnackiej, która w późniejszych czasach doprowadziła do upadku państwa. Demokracja szlachecka opierała się na rządach króla, senatu oraz izby poselskiej. Dotychczasowe uprawnienia króla zostały znacznie ograniczone, co wpłynęło poniekąd na niekorzyść państwa. Król nie mógł już ustanawiać podatków czy zwoływać pospolitego ruszenia bez zgody szlachty, która zresztą odnosiła się do takich propozycji niechętnie. W XVI w. szlachta stała się warstwą rządzącą w państwie, była inicjatorem reform ustrojowych, gospodarczych i kulturalnych. Szlachta uważała się za najwyższą władzę w państwie, sejmiki zaś traktowała jako główną gałąź procesu ustawodawczego. Propozycje ze strony króla, sejmu i urzędników państwowych przyjmowała z dużą rezerwą, nie czuła się też zobowiązana do uległości i posłuszeństwa. Już w 1505 roku wieku swobodę decydowania szlachcie o państwie zapewniła konstytucja Nihil Novi. Jednym z ważniejszych praw, które zostało zachowane dla króla było kierowanie polityką zagraniczną, zwierzchnictwo w krajach lennych oraz pełnienie funkcji naczelnego wodza. Czasami dążenia szlachty do wyegzekwowania swoich praw przynosiły korzyść Rzeczpospolitej. Było tak chociażby w przypadku wprowadzenia tolerancji religijnej, która uchroniła Rzeczpospolitą od wojen domowych, czy w przypadku próby wprowadzenia postanowień ruchu egzekucyjnego. Wolna elekcja natomiast ochroniła Polskę i Litwę przed rozpadem unii. Przydatnym okazało się również wprowadzenie osoby interrexa, co miało zapobiegać chaosowi w czasie bezkrólewia. Szlachta była zróżnicowana ze względu na stan majątkowy. Najbogatsza była szlachta małopolska, korzystająca z nadań ziemi dokonywanych przez książęta i królów, najuboższa zaś na Mazowszu i Podlasiu, gdzie miała nieduże gospodarstwa i nie posiadała ludności poddanej. W XVI wieku w Rzeczpospolitej miały miejsce ważne zmiany i reformy. Wykształcił się nowy ustrój polityczny oraz gospodarczy. Następowały ciągłe zmiany granic na skutek zawieranych porozumień oraz nieustannie trwających wojen. Dominującą pozycje w państwie osiągnęła szlachta.

W XVI wieku można zaobserwować sprawny rozwój gospodarki. Dominującą formą produkcji rolnej był folwark pańszczyźniany. Rozwój folwarku pańszczyźnianego zawdzięczamy ogromnemu zapotrzebowaniu na zboże przez kraje Europy zachodniej. Spowodowało to wzrost cen na zboże w krajach Europy wschodniej, a szczególnie w Rzeczpospolitej. Ludność zaczęła się bogacić poprzez handel. Spowodowało to również rozwój rynków wewnętrznych, a co za tym idzie rozwój miast. Z biegiem czasu szlachta zaczęła dążyć do zwiększenia ilości produkowanego zboża. Spowodowało to wykształcenie się produkcji najemnej oraz zagospodarowanie nieużytków i intensyfikację produkcji. Wymagało to włożenia znacznych nakładów finansowych w uprawę, jednak ze względu na wysokie dochody można było sobie na to pozwolić. Wraz z rozwojem folwarków pańszczyźnianych rozwijały się jeszcze inne gałęzie gospodarki takie jak hodowla, górnictwo, hutnictwo czy produkcja rzemieślnicza. Dominowała tradycyjna produkcja cechowa, trzymająca się dawnych przepisów i reguł.
W XVII wieku bardzo wzrosła pobożność. Nastąpiły również istotne zmiany w kulturze i obyczajach szlachty. Szlachta uświadomiła sobie, że pochodzi od Sarmatów.
Sarmaci był to lud zamieszkujący ziemie między dolną Wołgą a Donem. Cechowali się oni wojowniczością, odwagą, szczerością, gościnnością, dobrodusznością, prawością, umiłowaniem wolności. Tak naprawdę szlachta nie miała nic wspólnego z Sarmatami jednak robiła wszystko, żeby się do nich upodobnić. Panujący sarmatyzm zaczął być coraz bardziej negatywny i nabierał coraz więcej negatywnych cech. Zaczęła się szerzyć ksenofobia (niechęć do obcych). Uważano, że wszystko co obce jest złe i zepsute. Wzrosła nietolerancja religijna. W tym okresie dla szlachty ideałem było życie w Polskich dworach, na których odbywały się uczty. Zabawiano się bardzo często. W zimę częstą rozrywką były kuligi, natomiast latem odbywały się polowania. „Dzięki” szlachcie zaczęła upadać nauka i życie publiczne.
Podsumowując można powiedzieć, że spośród sił aktywnie uczestniczących i decydujących o życiu politycznym Rzeczypospolitej omawianego okresu, do upadku kultury politycznej oraz systemu rządów ukształtowanych w okresie Złotego Wieku najbardziej przyczyniła się magnateria, najmniej zaś szlachta średnia i drobna gospodarująca „na swoim". Te właśnie grupy szlachty, broniąc własnej niezależności i obywatelskich wartości, były ostoją mieszanej formy rządów, choć nie zawsze zdawały sobie z tego sprawę.