Historia Polski od jej poczatków do wieku XVII
POCZĄTKI PAŃSTWA POLSKIEGO - PLEMIONA POLSKIE.
1. Tezy na temat powstania państwa:
A - Państwo polskie powstało w wyniku najazdu zewnętrznego. Mogły to być plemiona normańskie, które stały na wyższym poziomie cywilizacyjnym od plemion polskich. Jest to hipoteza historyków niemieckich, którzy twierdzą, iż plemiona polskie nie były w stanie stworzyć państwa.
B - Państwo polskie powstało w wyniku wewnętrznej ewolucji, wykształciła się rodzima dynastia, która poprzez podbój wewnętrzny zjednoczy ziemie polskie.
2. Plemiona polskie:
A - Pomorzanie [Wolin, Kołobrzeg]
B - Polanie [Poznań, Gniezno]
C - Ślężanie [Wrocław]
D - Wiślanie [Kraków]
3. Jakie warunki musiało spełnić plemię, aby zjednoczyć inne?
A - Odpowiednie warunki geograficzne
B - Dobra drużyna książęca
C - Dobry wódz
4. Grody:
A - Gród może być siedzibą administracji albo punktem granicznym. Dwór książęcy jest wędrujący i tam jest państwo, gdzie jego władca. Nie znamy pierwszej stolicy państwa. Mogły to być Gniezno lub Poznań
B -Układ grodów:
- Pionowy - wzdłuż granic w odległości ok. 30 km od siebie,
- Poziomy - od Santoka poprzez Drezdenko do Nakła.
5. Władza książęca - społeczeństwo:
A - Państwo miało charakter patrymonialny (było własnością księcia). Składniki państwa patrymonialnego:
- Drużyna książęca na usługach władcy (ludność świadcz podatki w postaci renty feudalnej w naturze)
- Wiece - były to zgromadzenia możnych świeckich i duchownych. Miały początkowo ograniczone funkcje. Zatwierdzały decyzje władców, były organem doradczym panującego, zaś w okresie rozbicia dzielnicowego wiece mają bardzo duże znaczenie.
- Książę najwyższy sędzia, sprawuje sądownictwo nad ludnością za wyjątkiem duchownych, którzy mają prawo kanoniczne.
- Osady służebne. Każdy gród posiadał osady, które pracowały tylko na rzecz tego grodu, zaś ludność zwolniona była z innych świadczeń.
TEMAT: MIESZKO I 960-992
1. Z pogańskim państwem polskim nikt w Europie się nie liczy. Mieszko chce rozbić sojusz czesko-wielecki i dlatego chrzest będzie przyjmował z Czech.
2. Chce umocnić swoją pozycję w państwie
A - 965 - Ożenek z Dobrawą
B - 966 - chrzest w obrządku rzymsko-katolickim
C - 968 - utworzenie biskupstwa w Poznaniu z biskupem Jordanem (968 Niemcy utworzyli arcybiskupstwo w Magdeburgu celem chrystianizacji Słowian na ziemiach polskich)
3. Co Polsce dał chrzest?
- Znaczenie w Europie: do Polski przybyli duchowni, którzy znali pismo i zakładają szkoły.
- Mieszko mógł chrystianizować inne plemiona pogańskie
- Przybyła kultura europejska
- Razem z zakonnikami przybywały nowe uprawy ziemi, zielarstwo, piwowarstwo
- Do Polski przybyło budownictwo w stylu romańskim, później gotyckim
- Polska weszła w krąg kultury zachodnioeuropejskiej.
- Po śmierci Jordana biskupem został Unger
4. Dagome iudex- była to pierwsza mapa polityczna Polski, dokument, w którym Mieszko I określił granice państwa polskiego i ziemie wchodzące w skład Polski. Na pewno były to: Wielkopolska, Pomorze, Mazowsze, Śląsk i Kujawy.
Małopolski nie była, bo albo była już w rękach Bolesława Chrobrego albo w rękach czeskich.
PAŃSTWO BOLESŁAWA CHROBREGO 992-1025
1. Znaczenie koronacji Bolesława Chrobrego:
- W 997 roku zorganizował wyprawę misyjną czeskiego biskupa Wojciecha na tereny zamieszkałe przez Prusów.
- Starał się także o zdobycie wpływów wśród sąsiadów północnych. Wskazują na to projekty wysłania misji chrystianizacyjnej do Wieletów w 1002 roku.
2. Etapy wojny Chrobrego z Niemcami;
- 1003 Bolesław zajmuje Czechy i Morawy, a także Słowację. Chrobry nie zgodził się na złożenie hołdu lennego Henrykowi II, a to spowodowało wybuch wojny.
- Początek nie był dla Chrobrego pomyślny. Stracił Czech, Miśnię, a w 1005 Henryk sforsował Odrę i zaatakował główne ośrodki polskie. Wojska podeszły pod Poznań.
- Tam doszło do zawarcia pokoju. Polska straciła wszelkie nabytki zdobyte po 1002 roku. Warunki pokoju nie zadowoliły żadnej ze stron, a już po dwóch latach Chrobry przez zajęcie Łużyc i Milska doprowadził do nowego konfliktu. Kolejne wyprawy nie przyniosły rozstrzygnięcia, w 1013 r. nastąpiło drugie zawarcie pokoju.
- Ugoda została zerwana w 1014r. po tym nastąpiły dwie wielkie wyprawy niemieckie.
3. Pokojowa misja Wojciecha do Prus.
4. Zjazd w Gnieźnie w 1000r.
- kanonizacja biskupa Wojciecha
- utworzenie arcybiskupstwa w Gnieźnie z arcybiskupem Radzim Gaudentym oraz trzech biskupstw w: Kołobrzegu, Wrocławiu i Krakowie
- Otton III chciał stworzyć monarchie uniwersalną w Europie, w skład której weszłyby: Galia [Francja], Włochy, Niemcy i zachodnia słowiańszczyzna
- 1002 śmierć Ottona i koniec koncepcji
5. Wojny Chrobrego z Niemcami 1003-1018:
I. 1003-1005 Poznań
II. 1013-1015 Merserburg
III. 1016-1018 Budziszyn
W 1014 i 1017 Niemcy nie zdołali pokonać wojsk polskich. Niemcy ponieśli wielkie straty, a cesarz zgodził się na pokój zawarty w Budziszynie w 1018 roku.
KRYZYS MONARCHII WCZESNOPIASSTOWSKIEJ 1034-1039
1. Mieszko II [król] na tronie w Polsce.
2. Polityka wewnętrzna i zewnętrzna Mieszka II
- szybki wzrost terytorialny państwa polskiego przy powolnym rozwoju instytucji rządzenia i małej kadrze urzędniczej to pierwsze przejawy kryzysu państwa.
- słabe powiązanie nowych nabytków terytorialnych [Milska, Łużyc, grodów czerwińskich] z ziemiami polskimi
- pod koniec panowania Bolesława Chrobrego pojawiły się pierwsze oznaki kryzysu państwa, ponieważ od Polski odpada Pomorze i wraca do pogaństwa, Morawy do Czech i Słowacja do Węgier
- obserwujemy bardzo silne tendencje odśrodkowe w państwie to znaczy możni rosną w siłę i zagrażać będą centralnej władzy [królowi]
- początkowo Mieszko II [1025-1034] odnosił sukcesy w polityce zagranicznej między innymi prowadził ożywione kontakty z Niemcami, a także odniósł zwycięstwo nad Saksonią.
- korona z 1025 miała mu pomóc w stworzeniu silnej władzy królewskiej w państwie [nie udało się]
- przeciwko królowi wywiązała się silna opozycja na czele z jego bratem Bezprymem
- zmuszono króla do ucieczki z kraju i władzę przejmuje Bezprym, który odesłał insygnia koronacyjne królów polskich do Niemiec
- 1032, król wrócił do kraju, składa hołd lenny cesarzowi rzymskiemu, który zmusił go do podziału państwa na dzielnice [I podział Polski na dzielnice] między siebie oraz kuzynów Dytrycha i Ottona [Bezprym zamordowany]
- 1034 śmierć króla. Do dzisiaj nie wiemy, kto sprawował władzę w latach 1034-1039; według historyków był to Bolesław zapomniany; jest to okres największego chaosu gospodarczego, politycznego i społecznego na ziemiach polskich; sąsiedzi dokonują najazdów natomiast wewnątrz państwa nastąpił cykl powstań antyfeudalnych, antykościelnych i ludowych. Największe powstanie na Mazowszu, gdzie książę Mazowsza Masław oderwał Mazowsze od Polski
- 1039 książę czeski Brzetysław najechał an Polskę, splądrował Śląsk, wykradł relikwie Świętych z Gniezna i Gniezno straciło znaczenie jako arcybiskupstwo
3. Skutki:
- Utrata ziem zdobytych przez Chrobrego
- Pomorze Gdańskie wraca do pogaństwa
- Usamodzielniło się Pomorze Zachodnie
- Polska straciła Śląsk i Małopolskę
- Przestała istnieć metropolia gnieźnieńska
- Całkowicie upadła polska organizacja kościelna
- Utraciliśmy insygnia koronacyjne, co powoduje upadek znaczenia Polski na arenie międzynarodowej
Polskę z kryzysu wyprowadzi Kazimierz Odnowiciel w latach 1039-1058, a przede wszystkim odbuduje organizację kościelną.
ODBUDOWA PAŃSTWA POLSKIEGO I POLSKA CZASÓW BOLESŁAWA ŚMIAŁEGO
1. Kazimierz Odnowiciel powraca do kraju w 1039r.
- Pokonał księcia Mazowsza- Masława i w 1047 odzyskał Mazowsze
- W 1050 roku dzięki cesarzowi Konradowi III odzyskał Śląsk, z którego jednak od 1054r. płacimy trybut Czechom
- Odnowiciel zreformował wojsko tzn. rycerstwu będzie rozdawał ziemie, a ci mają mu służyć.
- Wokół miast utworzył dzielnice gospodarcze, przenosi stolicę z Gniezna do Krakowa
- Odbudował instytucję kościelną i administracyjną.
2. Bolesław Śmiały [1058-1081]
- Polityka zewnętrzna
A - Kiedy obejmuje tron jest na dwa książęcy Europa podzielona zwalczające się obozy: Propapieski [z Grzegorzem VII] i procesarski [z Henrykiem IV]; Śmiały znalazł się w obozie propapieskim
B - Prowadził zwycięskie wyprawy na Ruś, gdzie na tronie osadził dwukrotnie oddanego sobie władcę Izasława
C - Z Węgrami układał poprawne stosunki i wspólnie występowali przeciwko procesarskim Czechom.
D - W 1069r. odzyskał grody czerwieńskie, ale utracił Pomorze Gdańskie
- Polityka wewnętrzna:
A - przeciwko niemu zorganizowano spisek możnych, na czele którego stanął biskup krakowski- Stanisław ze Szczepanowa
B - do dzisiaj do końca nie znamy okoliczności śmierci biskupa, natomiast na pewno spisek był inspirowany przez księcia czeskiego Warcisława, zakończył się tragicznie, ponieważ Śmiały zamordował biskupa pomimo, że był w obozie propapieskim. Ten czyn powoduje wypędzenie Śmiałego z kraju w 1079r.
C - o potędze politycznej Śmiałego świadczy fakt, że w 1076r. będąc w obozie propapieskim koronuje się na króla Polski, a także odzyskał relikwie św. Wojciecha i arcybiskupstwo w Gnieźnie odzyskało znaczenie. Uciekł na Węgry.
USTAWA SUKCESYJNA (TESTAMENT) Z 1138 ROKU. PODZIAŁ POLSKI NA DZIELNICE
1. Władysław Herman podzielił Polskę w 1097 na dzielnice.
2. Walka między braćmi w latach 1102-1107 doprowadziła do wypędzenia Zbigniewa z kraju, a ten udał się po pomoc do cesarza Henryka V.
3. Najazd Henryka V na Polskę 1109 i walka o grody śląskie.
- 1109 bitwa pod Głogowem (śmierć dzieci głogowskich)
- wypędzenie wojsk cesarskich z Polski: Bolesławowi Krzywoustemu udało się obronić niezależność państwa polskiego, miał szerokie poparcie rycerstwa, zaś Zbigniew był w sojuszu z cesarzem i możnymi, 1113 zostaje oślepiony, umiera w lochu.
4. Walka Krzywoustego o Pomorze w latach 1116-1122, które w latach kryzysu wróciło do pogaństwa.
- 1116 zdobył Pomorze Gdańskie
- 1122 zdobył Pomorze Zachodnie (Szczecińskie)
- kościół polski rozpoczyna misje na obu pomorzach
- krzywousty popadł w konflikt z papiestwem i od razu zagrożona została egzystencja Gniezna jako arcybiskupstwa
- 1135 w celu ratowania Gniezna Krzywousty składa dwa hołdy lenne cesarzowi Roterowi II z całości państwa (jeden), z Pomorza Zachodniego (drugi)
- 1136 papież Innocenty II bullą papieską odmawia znaczenia Gniezna jako arcybiskupstwa
5. Podział Polski na dzielnice
- przyczyna podziału była walka ze Zbigniewem, a Bolesław posiadał czterech synów i chcąc ustrzec ich przed walkami bratobójczymi wydziela im dzielnice; wydzielił jednak dzielnicę najstarszemu- seniorowi i tej dzielnicy nie wolno było dzielić. Oprócz tego otrzymał on dzielnicę dziedziczna-Śląsk.
6. Prawa seniora:
- był lennikiem juniorów
- posiadał prawo inwestytury
- w dzielnicach junioralnych posiadał swoje drużyny
- reprezentował państwo na zewnątrz
- organizował zjazdy w Krakowie
7. Ziemie pierwszych władców dzielnicowych:
- WŁADYSŁAW II (senior): ziemia krakowska łęczycko-sieradzka, część Wielkopolski z Gnieznem, Pomorze Gdańskie, zwierzchnictwo nad Pomorzem Zachodnim
- BOLESŁAW KĘDZIERZAWY: Mazowsze i Kujawy
- MIESZKO III STARY: Wielkopolska z Poznaniem
- HENRYK SANDOMIERSKI: dzielnica sandomierska
- KAZIMIERZ POGROBOWIEC: brak wydzielonych ziem
- WDOWA SALOMEA: grody w ziemi łęczyckiej
Krzywousty nie zdobył korony, ponieważ praktycznie nie zdążył, bo prowadził wojny z bratem, Niemcami, Pomorzanami oraz był przeciwko papieżowi, jednak jego polityka wew- i zewnętrzna pozwala na postawienie go w równym szeregu z Chrobrym i Śmiałym.
POLSKA DZIELNICOWA
WALKA O TRON KRAKOWSKI 1138-1227.
1. Kraków był stolicą państwa polskiego i znajdował się w dzielnicy senioralnej. Kto z książąt zdobędzie zaufanie biskupów krakowskich- ten miał największą szansę stać się księciem senioralnym. Duchowieństwo Krakowa popierając kandydatów do tronu krakowskiego otrzyma bardzo duże przywileje w okresie rozbicia dzielnicowego.
2. 1180 - Pierwszy przywilej w Łęczycy podyktowany przez Pogrobowca za cenę tronu w Krakowie.
3. Na tronie krakowskim zasiadali:
- 1138-1146 - Władysław II Wygnaniec
- 1146-1173 - Bolesław Kędzierzawy
- 1173-1177 - Mieszko III Stary
- 1177-1194 - Kazimierz Pogrobowiec[sprawiedliwy] (zachwianie zasady senioratu)
- 1194-1202 - Leszek Biały, Mieszko Stary (rada regencyjna + bp Pełka)
- 1202-1207 - walka Leszka Białego z Mieszkiem Plątonogim
- 1207-1227 - Leszek Biały (1210 i 1215 kościół otrzymał przywilej w Wolborzu i Borzykowej)
CZYNNIKI INTEGRUJĄCE I DEZINTEGRUJĄCE PAŃSTWO POLSKIE W OKRESIE ROZBICIA DZIELNICOWEGO.
1. Testament Bolesława Krzywoustego i jego realizacja w XII wieku ukazała słabość tego dokumentu, ponieważ od samego początku rozpoczęła się walka o tron krakowski:
- wypędzenie z kraju Władysława II powoduje najazd cesarza rzymskiego Konrada III, który w imieniu władysława II chce osadzić na tronie w Krakowie synów Władysława.
- w 1157 w Kszyszkowie Bolesław Kędzierzawy składa hołd lenny cesarzowi
- 1173 - drugi najazd cesarza na Polskę i potwierdzenie hołdu w Poznaniu.
- 1181, kiedy trwają walki o tron w Krakowie, Pomorze Zachodnie odpada od Polski, zostaje zhołdowane Cesarzowi, który w 1185 roku traci je na rzecz Duńczyków, zaś w 1231 staje się ono własnością Brandenburgii.
2. Czynniki dezintegrujące:
- upada zasada senioratu w 1227 i Polska przechodzi głębokie rozbicie. Zanik władzy centralnej.
- Bardzo szybko rozrastała się dynastia piastowska i największe rozbicie było na Śląsku i Mazowszu.
- Czynnikiem dezintegrującym było mieszanie się Kościoła w rywalizację między piastowiczami o władzę centralną, np. walka Kazimierza Odnowiciela z Mieszkiem Starym
- Nadawanie przywilejów duchowieństwu i innym grupom społecznym (rycerstwu)
- Do wielkiego znaczenia dochodziły wiece dzielnicowe i prowincjonalna, które decydowały o sytuacji politycznej księcia.
- Jakie ziemie odpadły w okresie rozbicia dzielnicowego od Polski?
A - 1181 - Pomorze Zachodnie
B - 1227 - Pomorze Gdańskie odrywa od Polski ród Święców
C - 1248-1250 Bolesław Rogatka sprzedaje ziemię lubuską
D - 1226 - Konrad Mazowiecki sprowadził do Polski Krzyżaków, do walki z plemionami pogańskich Prusów za to oddaje ziemię chełmińską (zakon sfałszował dokument, w którym przedstawił Fryderykowi II, że ziemie zdobyte na Prusach mają być zakonu i powstanie na nich państwo krzyżacki, a ziemia chełmińska ma być zhołdowana cesarzowi
E - Najazdy Mongołów na Polskę 1241, 1249 oraz 1287 doprowadziły do całkowitego zniszczenia ziem południowej Polski, a także 1241 w bitwie pod Legnicą zginął Henryk Pobożny.
Rozbicie dzielnicowe miało ogromny wpływ na rozwój gospodarczy ziem polskich tzn. każda z dzielnic prowadziła własną politykę gospodarczą (separatyzm dzielnicowy) i nie prowadziła wymiany z innymi dzielnicami. To powoduje, że dzielnice pod względem gospodarczym rozwijają się bardzo dobrze, natomiast rozbicie feudalne pod względem politycznym ma fatalne skutki, ponieważ książęta dzielnicowi prowadzą własną politykę, nie tworzą władzy centralnej i słabe państwo jest łatwym łupem dla sąsiadów.
3. Czynniki integrujące:
- arcybiskupstwo w Gnieźnie i jedna organizacja kościelna
- język, obyczaje, kultura
- Kraków jako stolica państwa
- kanonizacja świętych (św. Stanisława- 1253)
- adopcja i układy o przeżycie (układy między książętami na temat ziem) np. 1282 układ Kspninie między Przemysłem II a Mszczujem II.
LOKACJA MIAST I WSI NA PRAWIE NIEMIECKIM. PRZEMIANY SPOŁECZNO- GOSPODARCZE W DOBIE ROZBICIA DZIELNICOWEGO.
1. Lokacja wsi i miast na prawie niemieckim:
- zanim przybyło prawo niemiecki na ziemie polskie istniało tu prawo polskie zwane też prawem wolnych gości tzn., że chłopi mogli w każdej chwili opuścić wieś, prawo polskie nie posiadało ławy sądowniczej ani samorządu.
- Prawo niemieckie zwane było magdeburskim, lubeckim lub czynszowym
- aby lokować miasto i wieś na prawie niemieckim dana ziemia musiała otrzymać immunitet (przywilej).
MIASTO WIEŚ
1. Do właściciela ziemi przybywał zasadźca i spisywał z nim dokument lokacyjny, który określał zasady lokowania.
2. Zasadźca staje się wójtem, miasto otrzymuje lata wolnizny, a także samorząd i ławę sądowniczą na czele z wójtem.
3. Po podpisaniu dokumenty lokacyjnego zasadźca szuka osadników w Polsce i na zachodzie i proponuje im lokowanie wsi albo miasta. Bardzo często stare miasta i wsie przechodziły na prawa niemiecki, budowane też były od podstaw, a często też wieś dzieliła się na prawo polskie i niemieckie
4. Najbogatszy był zasadźca, ponieważ: otrzymywał kilka łanów ziemi za darmo, mógł mieć karczmę, młyn i inne urządzenia na wsi lub w mieście, tworzył ławę sądowniczą i samorząd, a także zatrzymywał sobie 1/3 kar sądowych i 1/6 czynszów.
5. Miasta wzorowano na Magdeburgu lub Lubece:
- ulice prostopadłe do rynku
- w centrum rynek i kościół
6. Pierwsze na prawie niemieckim: Złotoryja (1211), Gorzów i Kraków (1257)
7. Bardzo często w mieście mieszczanie wybierali własną władzę na czele z burmistrzem, który Reprezentował mieszczan. W miastach dochodziło do walk między zwolennikami burmistrza i wójta i często mieszczanie wykupywali miasta od pana feudalnego stając się właścicielem.
8. Podział społeczeństwa: patrycjat, pospólstwo, plebs.9. W miastach powstawały cechy- związki rzemieślników tej samej branży. Powstawały też gildie- związki kupców. Związki tworzyły miasta Hanza.
1. Do właściciela ziemi przybywał zasadźca i spisywał z nim dokument lokacyjny, który określał zasady lokowania.
2.Każdy osadnik otrzymywał mały(16h) lub duży(24h)łan, wieś była zwolniona w wszelkich świadczeń od 2 do 24 lat i były to lata wolnizny, wieś otrzymywała własny samorząd oraz ławę sądowniczą na czele z sołtysem (zasadźcą) i zacnymi chłopami.
3. Po podpisaniu dokumenty lokacyjnego zasadźca szuka osadników w Polsce i na zachodzie i proponuje im lokowanie wsi albo miasta. Bardzo często stare miasta i wsie przechodziły na prawa niemiecki, budowane też były od podstaw, a często też wieś dzieliła się na prawo polskie i niemieckie.
4. Sołtys lub wójt byli przedstawicielami pana feudalnego.
5. We wsi obowiązkowo musiał być kościół.
6. Dwa rodzaje wyglądu wsi:
- okolnica - ziemie znajdowały się w środku wsi
- ulicówka- przez środek wsi biegła ulica, przy której znajdowały się domy, ziemie zaś były na zewnątrz.
Lokacje miast i wsi spowodują wytworzenie się dwóch stanów: mieszczaństwa i chłopów. Natomiast od 1180 kształtuje się stan duchowny, zaś stan rycerski (szlachta) będzie się tworzył od XIII wieku- przywileje.
Od XIII wieku Polska staje się monarchią stanową.
OŚRODKI JEDNOCZENIA PAŃSTWA POLSKIEGO.
I.- śląsko-małopolski
II.- Wielkopolski
III.- Obcy (czeski)
IV.- Brzesko- kujawski
1. Monarchia Henryków śląskich:
- Henryk Bogaty posiadał księstwo wrocławskie, Małopolskę z Krakowem oraz Wielkopolskę.
- Henryk Pobożny (ziemie jak wyżej) zginął w 1241 roku w bitwie pod Legnicą
- Leszek Czarny posiadał Małopolskę i część ziemi śląskiej
- Henryk IV Probus (1288-1290): ziemia wrocławska, kłodzka i krośnieńska oraz Małopolska, zawiera też układy o przeżycie m.in. z Przemysłem II Wielkopolskim
2. Przemysł II: Wielkopolska, Pomorze Gdańskie (1287- zawarł układ o przeżycie z Mszczujem II o Pomorze), Małopolskę (od Henryka IV Probusa)
- 1295 Ukoronowany na króla Polski przez arcybiskupa Świnkę, zamordowany w Rogoźnie przez zbirów brandenburskich
3. Obcy - Wacława Czeskiego, spokrewnionego z Przemysłem II (córka Przemysła żoną Wacława) w 1300 koronowany na króla Polski, przez arcybiskupa Świnkę. Zjednoczył niemal wszystkie ziemie: Małopolskę, prawie cały Śląsk, Wielkopolskę, Pomorze Gdańskie. Hołd złożyło Mazowsze i Kujawy. Zjednoczone państwa zhołdował Albrechtowi Habsburgowi- cesarzowi rzymskiemu i w ten sposób społeczeństwo się odwraca.
- 1305 - Śmierć Wacława II
- 1306 - Śmierć syna Wacława II
4. Bunt wójta Alberta był to bunt patrycjatu krakowskiego w 1311 roku. Na czele z wójtem Albertem i przy poparciu biskupa Muskaty. Łokietek zdobył zbuntowany Kraków i zjednoczył takie ziemie jak: Wielkopolska (1314 podbija stronników książąt głogowskich), z. Sandomierską, z. Krakowską, z. Sieradzką, z. Łęczycką. (Były to dzielnice)
5. Na przełomie XIII i XIV wieku margrabiowie Brandenburgii opanowali zachodnie i południowo-zachodnie tereny Wielkopolski (z Santokiem). W 1308 roku w porozumieniu z rodem Święców uderzyli na Gdańsk. Broniący miasta stronnik Łokietka zwrócił się o pomoc do zakonu, a Krzyżacy wykorzystali to wezwanie, aby wkroczyć do Gdańska i zbrojnie usunąć załogę polską i zabić wszystkich sprzeciwiających się uznaniu nowego prawa.
POLITYKA ZEWNĘTRZNA KAZIMIERZA WIELKIEGO (1333-1370).
1. Kazimierz Wielki- król dyplomata, któremu Władysław Łokietek pozostawił wiele nie załatwionych problemów.
- nie rozwiązana kwestia z Krzyżakami oraz państwem czeskim, których władcy (luksemburgowie) tytułowali się królami Polski
2. Cele polityki Kazimierza Wielkiego:
- rozerwanie sojuszu krzyżacko-czeskiego
- rozwiązanie sporu polsko-krzyżackiego
- odzyskanie Śląska, a także penetracja Rusi, gdzie panował wielki chaos dynastyczny
3. Stosunki polsko-krzyżackie:
- 1335- zjazd w Wyszehradzie, gdzie pośrednikami w konflikcie byli: Karol Robert (król węgierski) i Jan Luksemburski (król czeski)
- Zobowiązano Krzyżaków do oddania ziem zagarniętych: z. Dobrzyńskiej, Pomorza Gdańskiego oraz z. Chełmińskiej (Krzyżacy nie stosują się do wyroku)
- 1339- proces warszawski nakazuje im oddać wszystkie zagarnięte ziemie od czasów Konrada Mazowieckiego; papież zawiesił wyrok.
- Kazimierz postanawia sam rozwiązać problem z Zakonem i w 1343 zawiera wieczysty pokój w Kaliszu.
- Polska odzyskała Kujawy i z. Dobrzyńską, a Krzyżacy zatrzymują sobie z. Chełmińską i Pomorze Gdańskie jako wieczystą jałmużnę od króla polskiego, Kazimierz używa tytułu pana Pomorza- teoretycznie i praktycznie Polska straciła Pomorze Gdańskie (do 1466).
4. Konflikt polsko-czeski też rozstrzygnięto w Wyszehradzie. W 1335 roku Jan Luksemburski zrzeka się pretensji do korony polskiej za cenę 20 tysięcy kóp groszy praskich oraz Kazimierz oddaje Czechom Śląsk za wyjątkiem księstwa świdnicko-jaworskiego.
1346 pod Cresy zginął Jan Luksemburski i królowi się wydawało, że łatwo odzyska Śląsk i rozpoczyna wojnę o Śląsk, która zakończyła się w 1348 pokojem w Namysłowie potwierdzonym w 1356 w Pradze.
5. Stosunki polsko-ruskie: od 1340 rozpoczyna się ekspansja na Ruś włodzimiersko-halicką, król zdobył główne miasta: Halicz, Lwów, Włodzimierz i Brześć, podporządkował te ziemie do1349 (Kazimierz wyznaczył nową drogę ekspansji polskiej, czyli na wschód, natomiast odwrócił się plecami do ziem zachodniej Polski- Pomorza Gdańskiego, Zachodniego, z. Lubuskiej, Śląska, które już wcześniej odpadły.).
6. Stosunki polsko-węgierskie układały się bardzo dobrze, bo:
- Siostra króla Elżbieta była żoną Karola Roberta Andegawena
- 1339 w Wyszehradzie Kazimierz obiecuje tron Węgrom
- 1355 - Buda to potwierdza (Ludwik Węgierski- siostrzeniec króla Kazimierza)
- Węgry posiłkują polskie wyprawy na Ruś
7. Stosunki króla z Pomorzem Zachodnim (Kaźko Słupski)
- córka Kazimierza Wielkiego- Elżbieta jest żoną księcia Bogusława V Wołogojskiego, a ich syn Kazimierz IV miał zostać królem Polski po śmierci Ludwika Węgierskiego. Po wygaśnięciu linii słupskiej (1459) i szczecińskiej (1464) całe Pomorze Zachodnie znalazło się pod panowaniem dynastii wołogojskiej
- Zjazd w Krakowie w 1364 roku świadczył o tym, iż Polska stała się państwem liczącym na arenie międzynarodowej. Kazimierz Wielki był na nim rozjemcą między królem czeskim, a węgierskim, a taki prestiż nie był możliwy bez rosnącej siły gospodarczej państwa, bogacenia się jego mieszkańców i aktywnej polityki samego króla.
- Kazimierz Wielki chciał odzyskać Pomorze osadzając swojego wnuka Kaźka na tronie. Uczynił go swoim następcą łamiąc tym obietnicę daną Węgrom.
POLITYKA WEWNĘTRZNA KAZIMIERZA WIELKIEGO.
1. Reformy Kazimierza:
Reformy gospodarcze i ich następstwa:
- Wprowadził prawo drożne i prawo składu (Kraków i Lwów)
- Lokacje wsi i miast na prawie niemieckim (65 miast), rozbudowa rynków lokalnych
- Rozbudowa handlu międzynarodowego (współpraca z Hanzą i z miastami nad morzem Czarnym)
- Wprowadził urząd żupnika (zajmował się kopalniami soli w Wieliczce)
- Reforma walutowa od 1338 bijemy własną monetę opartą na groszu praskim
- wprowadził jednolity podatek tzw. poradlne- 12 groszy od szlachty i 24 od duchowieństwa
- Opłaty na rzecz skarbu królewskiego
- Reformy sądownicze i kodyfikacja prawa (1374- wprowadził statuty wiślicko-piotrkowskie, które obejmowały Wielkopolskę i Małopolskę i była to pierwsza kodyfikacja prawa)
Rodzaje sądów:
- wprowadza sędziów królewskich – sprawy najtrudniejsze
- sądy ziemskie- cywilne
- sądy starościńskie- ze starostą
- sądy podkomorskie- spory graniczne
- na Wawelu wprowadził sąd prawa niemieckiego, rozstrzygał sprawy sołtysów i wójtów.
- Małopolska miała sąd sześciu miast
Reforma administracyjna:
- podzielił państwa na 10 ziem
- powołał radę królewską (najwyżsi dostojnicy, wyżsi duchowni, dygnitarze)
- rozbudował samorządy lokalne: był to zjazdy dzielnicowe i prowincjonalne szlachty.
Reforma wojskowa:
- prace fortyfikacyjne
- budowa zamków warownych (90). Zamki obronne stawiał wzdłuż granicy zachodniej oraz na jurze krakowsko-częstochowskiej
- wprowadził obowiązek służby wojennej i własne chorągwi: chorągwie rodowe (możni+ rycerze), chorągwie ziemskie tworzone przez rycerz pod dowództwem kasztelanów i wojewodów.
Reforma szkolnictwa:
- 1364 utworzył uniwersytet w Krakowie wzorowany na Bolonii, który posiadał: 11 katedr w tym 8 prawa; 5-cywilnego, 3-kanonicznego, 2 teologii i 1 sztuk wyzwolonych.
- 1400 uniwersytet odnowiony przez Jadwigę (jej fundusze)
- kształcił kadrę urzędniczą i elitę państwa
Rozbudował urząd starosty (namiestnika króla w danej ziemi, który dowodził siłami zbrojnymi, zarządzał grodami i dobrami królewskimi, czuwał nad bezpieczeństwem państwa, sprawował sądy w sprawach kryminalnych
- Wprowadził nowe urzędy: kanclerz krakowski, podskarbi, kanclerz
Państwo czasów Kazimierza Wielkiego nosiło nazwę Corona Regnipolonia tzn. nazwa odnosi się również do ziem, które niegdyś należały do dynastii. Stworzył monarchię nowoczesną, a wybitnymi ludźmi tego okresu byli: arcybiskup gnieźnieński Jarosław Bogoria ze Skotnik, kanclerz Janusz Suchywilk oraz biskup krakowski Florian Mokrski. Monarchia Kazimierza wielkiego była monarchią stanową: duchowieństwo, szlachta, mieszczaństwo, chłopi.
ANDEGAWENOWIE NA TRONIE W POLSCE.
1. Przywilej Koszycki 1374 i jego postanowienia:
- Jeden podatek płacony przez szlachtę (2 grosze z łanu), król zwalnia szlachtę z innych podatków
- Zobowiązanie, że król nie będzie powierzał zamków i starostw osobom obcej narodowości
- Bez zgody szlachty król nie może podejmować decyzji
- Gwarantował jedność państwa polskiego
- szlachta zwolniona z budowy zamków
2. Bezkrólewie w Polsce 1382-1384:
- 1382 - śmierć Ludwika Andegaweńskiego i przez dwa lata Węgrzy nie obsadzają tronu w Polsce i panowie polscy zagrozili, że dokonają detronizacji Andegawenów na tronie w Polsce
- 1384 tron obejmuje jedenastoletnia Jadwiga, dla której panowie polscy szukają męża, ponieważ nie odpowiadał im mąż siostry Jadwigi- Zygmunt Luksemburski, nie odpowiada im też Habsburg przeznaczony na męża Jadwigi.
3. Szukanie męża Jadwidze spowoduje wojnę domową w Polsce, kto ją spowodował?
Część szlachty opowiedziała się za Siemowitem IV. Główne rody biorące udział to Grzymalici (przeciw Siemowitowi) oraz Nałęczowie (za). Ostatecznie wybór pada na Władysława Jagiełłę.
RZECZPOSPOLITA OBOJGA NARODÓW
UNIE POLSKO-LITEWSKIE OD 1385 DO 1413.
1. Unia jest to związek między dwoma państwami w określonym celu; rozróżniamy unie personalne i realne.
- Unia personalna- tylko osoba władcy łączy dwa państwa]
- Unia realna- to znaczy, że państwo jest połączone nie tylko osobą władcy, ale także urzędami.
Unie polsko-litewskie od 1385 do 1569 miały charakter unii personalnych, natomiast unia z 1569- Unia Lubelska miała charakter unii realnej.
2. Przyczyny zawarcia unii w Krewie-1385- i korzyści z niej płynące:
- Obustronne zabezpieczenie się przed agresją krzyżacką
- Panowie małopolscy dążyli do utrzymania i rozszerzenia swych wpływów na Podolu i Wołyniu. Podbite ziemie ruskie były na drodze do zjednoczenia kultur zdobywców.
- Interesy kościoła katolickiego, który chciał zdobyć dla swoich wpływów olbrzymie obszary pogańskie lub związane z kościołem bizantyjskim (1387- chrzest Litwy).
- Mieszczaństwo widziało nowe trakty handlowe.
3. Postanowienia unii:
- Litwa przyjmuje chrzest (1387)
- Jagiełło imię Władysław
- Jagiełło obiecał, że Litwa będzie włączona do Polski, tego warunku nie spełnił (problem aplicare- włączyć czy przyłączyć)
- Litwa przed unią liczyła sobie 800 tys. km2, a Korona 100 tys. km2. Od samego początku przeciwnikiem unii był Witold, który spiskował z Krzyżakami, a nawet zawarł nimi przymierze, pokonany jednak przez Tatarów w 1399 nad rzeką Worsklą postanawia wrócić do Jagiellonów.
4. 1401 - Unia wileńsko-radomska, która postanawia, że Witold będzie dożywotnio wielkim księciem na Litwie, a także uznaje zwierzchnią władzę Jagiełły. Władysław obiecał Witoldowi, że Litwa nigdy nie będzie włączona do Polski.
Po wielkiej wojnie z Zakonem (1409-1411) i wygranej Jagiełły doszło do trzeciej unii w 1413 roku w Horodle. Na jej mocy:
- 47 rodzin bojarów litewskich zostało przyjętych do polskich herbów przy wyborze władców Polski i Litwy państwa te porozumiewają się. Na Litwie zaczęto wprowadzać instytucje wzorowane na polskich np. kasztelanie czy województwa.
Ta unia raz na zawsze zakończyła problem aplicare tzn. Litwa nie zostanie włączona do Polski.
Po 1413 roku do 1440 roku utrzymuje się unia personalna tzn. na Litwie wybierano wielkiego księcia i był nim do 1430 Witold, natomiast królem Polski do 1434 był Jagiełło, po śmierci którego tron obejmuje jego syn Władysław III, który od 1430 jest też wielkim księciem.
Od 1430 trwa walka o tron na Litwie między zwolennikami i przeciwnikami państwa polskiego. Ostatecznie księciem zostaje Zygmunt Kiejstutowicz, po śmierci którego wielkim księciem zostaje Kazimierz Jagiellończyk- brat Władysława III.
W 1444 król Polski, Władysław III zginął pod Warną i do 1447 w Polsce trwa bezkrólewie.
Rok 1440 to zerwanie unii polsko-litewskiej, którą wznowi dopiero Kazimierz Jagiellończyk, kiedy zostanie królem Polski.
5. W 1447 wznowienie unii polsko-litewskiej, która przetrwała do 1492 roku i tylko osoba króla łączyła Polskę i Litwę.
1492 - Śmierć Kazimierza Jagiellończyka, tron książęcy na Litwie obejmuje Aleksander Jagiellończyk, a w Polsce rządzi Jan Olbracht. Praktycznie unia przestała funkcjonować. Dopiero w obliczu niebezpieczeństwa moskiewskiego w 1499 doszło w Wilnie do zawarcia układu braterskiego i jak-gdyby odnowienia unii.
1501 - Nastąpiła pierwsza próba utworzenia unii realnej w Mielniku tzn. panowie polscy chcieli wzmocnienia senatu kosztem izby poselskiej, ale nie zgodziła się szlachta. Praktycznie unia nie wchodzi w życie. W latach 40-tych XVI wieku pojawił się ruch szlachecki zwany obozem egzekucji i szlachta sformułowała żądania wobec króla, gdzie jednym z punktów było wprowadzenie unii realnej z Litwą, ponieważ szlachta przewidywała, że Zygmunt August umrze bezpotomnie i Litwa oderwie się od Polski.
UNIA REALNA W LUBLINIE 1569
Wspólne Oddzielne
Sejm, elekcja wspólnego władcy, prowadzenie wspólnych wojen, polityka zagraniczna Administracja, urzędy, Prawo, wojsko, skarb
6. Skutki zawarcia unii realnej:
- Państwo stało się wielonarodowe i wielowyznaniowe, przesunięto punkt ciężkości polskiej polityki zagranicznej na wschód tzn. problemy litewsko-moskiewskie stały się problemami polski-moskiewskimi (w tym czasie Moskwa- Iwan Groźny kończył politykę zbierania ziem ruskich wokół Moskwy, a wiele z tych ziem znajdowało się w posiadłościach litewskich.
- Na ziemiach kresowych powstały wielkie latyfundia (gospodarstwa ziemskie) i wytworzy się silna grupa magnaterii zwana żubrami kresowymi
- Wielonarodowość i wielowyznaniowość spowoduje, że już od końca XVI wieku rozpoczną się powstania na Ukrainie.
Od 1569 następuje zmiana nazwy państwa na Rzeczpospolita Obojga Narodów (polskiego, litewskiego, ruskiego) zwana także I Rzeczpospolitą, która przetrwa do I rozbioru Polski, do 1795 roku.
Mniejszości narodowe to ludność: ruska, ukraińska, białoruska, litewska, niemiecka, żydowska, ormiańska, szkocka, łotewska, tatarska
Wyznania: prawosławie, judaizm, islam, katolicyzm
WOJNY POLSKO-KRZYŻACKIE OD XIV DO XVI WIEKU.
1. Zanim Krzyżacy przybyli na ziemie polskie...
- Upadła władza centralna w Polsce
- Polska była w okresie rozbicia dzielnicowego i borykała się z wieloma problemami życia politycznego i gospodarczego
- Sprowadzenie do Polski w 1226 Krzyżaków do walki z pogańskimi plemionami Prusów, w latach 1230-1283 opanowali ziemie Prusów i stworzyli tu państwo zakonne, którego stolicę przeniesiono w 1309 roku z Wenecji do Malborka.
- Do 1308 uchodzili za przyjaciół Polski, kiedy jednak podstępem zdobyli w 1308 Pomorze Gdańskie, a Władysław Łokietek nie może odzyskać utraconych ziem- stają się wrogami Polski
- Pierwsza wojna z Zakonem to czasy Łokietka, 1327- 1332.
2. Kazimierz Wielki to czasy rozmów dyplomatycznych z Krzyżakami i ostatecznie po pokoju wieczystym w Kaliszu 1343 Polska utraciła Pomorze Gdańskie i ziemię chełmińską.
3. Czasy Jagiellonów:
- Unia polsko-litewska spowodowana była niebezpieczeństwem krzyżacki; dopóki żyła Jadwiga nie dochodziło do konfliktów, ponieważ była ona zwolenniczką układów pokojowych z Zakonem, dopiero po jej śmierci w 1399 Jagiełło przygotowuje się do wojny z Zakonem.
4. Wojny:
- 1409-1411- W czerwcu 1410 ruszyła wielka wyprawa polska, która pod Czerwińskiem połączyła się z armią litewską. Armią krzyżacką dowodził Ulrich von Jungingen. 15 lipca 1410 nastąpiło starcie wojsk przy wsi Grunwald, po tej bitwie wielu Krzyżaków dostało się do niewoli, a niedobitki oparły się aż w Malborku. Niechęć pospolitego ruszenia do kontynuowania wojny, trudności ze zdobyciem jednej z najpotężniejszych twierdz zmusiły Jagiełłę do zaniechania oblężenia.
Po tej wojnie Jagiełło zawarł w lutym 1411 roku pokój w Toruniu. Zakon zrzekł się Żmudzi do śmierci Jagiełły i Witolda, godził się na sąd polubowny w sprawie Santoka i Drezdenka, rezygnował z pretensji do ziemi dobrzyńskiej. Znaczenie przegranej Zakonu było wielkie, ponieważ od 1411 ogranicza się wyłącznie do obrony.
- 1414-1422- Zwana wojną głodową. W 1414 roku wybuchła wojna, która nosiła inny charakter niż poprzednie, ponieważ Zakon siły skupiał na utrzymaniu zamków i ufortyfikowanych miast, a obie strony niszczyły plony i zasiewy w kraju. Odbiło się to szczególnie na chłopach. Pospolite ruszenie nie było w stanie zdobyć tych świetnie umocnionych miejsc. Doszło do zawarcia pokoju, któremu pośredniczył legat papieski. Oddano ten spór do rozsądzenia na soborze w Konstancji. Legaci stanęli po stronie przychylnej dla Krzyżaków, a w tych warunkach wojska polskie znowu wkroczyły do Prus w 1419 roku, a po ostatecznym ogłoszeniu wyroku ponownie w 1420 i 1422 roku. W 1422 został zawarty pokój nad jeziorem Mielno, który przyznawał bez ograniczeń tylko Żmudź Litwie, a Polsce Nieszawę i kilka innych miejscowości. Pokój ten zakończył zagrożenie Litwy ze strony Krzyżaków.
- 1430-1434- Po śmierci Witolda o tron na Litwie.
- 1454-1466- Wojna trzynastoletnia. Celem ostatecznego zniszczenia Krzyżaków zwołano pospolite ruszenie szlachty wielkopolskiej, która przed przystąpieniem do wojny wymogła na Kazimierzu wydanie przywilejów mających bardzo istotne znaczenie dla ukształtowania się polskiego parlamentaryzmu. Po tych wydarzeniach król z wojskiem wyruszył na zdobywanie Chojnic i tam 18 września 1454 doszło do bitwy z odsieczą krzyżacką. Jednego z najzdolniejszych wodzów Zakonu- Bernarda Szumborskiego wojska polskie wzięły do niewoli, jednak niekarność szlachty i lepsze przygotowanie Krzyżaków przesądziło o losach bitwy, zakończonej klęską wojsk królewskich. Niepowodzenia militarne wskazały na konieczność przeprowadzenia reformy wojskowej- zmianę pospolitego ruszenia na armię zaciężną. Głównymi dysponentami środków finansowych były wielkie miasta opowiadające się za związkiem z Polską. W tym należ szukać genezy przywileju gwarantującego swobodę i przywileje Gdańska, Elbląga i Torunia. Szala zwycięstwa przechylała się na stronę Krzyżaków do 1461. Sytuację zmieniło zwycięstwo Piotra Dunina w 1462 roku. W październiku 1466 doszło do zawarcia pokoju w Toruniu. Polska odzyskała Pomorze Gdańskie i Gdańsk, z. Chełmińską, z. Michałowską, Warmińskie Księstwo Biskupie. Te ziemie były Prusami Królewskimi, pozostała część państwa zakonnego- Prusy Krzyżackie (ze stolicą w Królewcu)- stała się lennem Polski, wielki mistrz wszedł do rady królewskiej, do zakonu mogli wstępować Polacy.
- 1478 - wojna popia- Wojna dyplomatyczna między Krzyżakami a Polską o osadzenie biskupa na Warmii. Krzyżacy po drugim pokoju toruńskim chcieli przywrócić stan rzeczy sprzed wojny trzynastoletniej, popierani byli przez Habsburgów, Rzym i książąt Rzeszy. Konflikt zbrojny miał miejsce, w 1478-79, kiedy Krzyżacy, licząc na korzyści terytorialne, poparli wybór Mikołaja Tungena na biskupa warmińskiego, wbrew woli Kazimierza Jagiellończyka. Wojna zakończyła się kompromisem.
- 1519-1521 - W 1511 roku mistrzem zakonnym zostaje Albrecht Hochenzolern, siostrzeniec Zygmunta Starego. Wydawało się Albrechtowi, że nie musi składać hołdu lennego. To był główny powód wojny w 1519 roku, który zakończy się klęską zakonu krzyżackiego w 1525 zawarty traktat w Krakowie, który m.in. zlikwiduje państwo zakonu krzyżackiego, powstaną Prusy Książęce, które staną się lennem Polski. Albrecht jako lennik był zobowiązany: posiłkować wszystkie wojny Jagiellonów, a także miał prawo zasiadać w senacie polski, był także zapis, że jeżeli wymrze dynastia Hochenzolernów związanych z Jagiellonami, to ziemie Prus Książęcych mają wrócić do Polski. Nigdy się tak nie stanie i był to drugi błąd polskiego króla, ponieważ te ziemie od początku powinny znaleźć się w granicach państwa polskiego, a w żadnym przypadku nie mogą się stać własnością Brandenburgii. Już wkrótce okazało się, iż Zygmunt August w 1563 roku obiecuje te ziemie Brandenburgii, potwierdzi to Stefan Batory w 1577 roku. Natomiast w 1611 sejm polski przyobieca, że jeżeli wymrze dynastia polskich Hochenzolernów, to ziemie te przejmują Hochenzolernowie brandenburscy, nawet w tym roku ustalono kuratelę (opiekę) Brandenburgii nad chorym psychicznie księciem Prus Książęcych. 1618 umiera ostatni władca spokrewniony z Jagiellonami, a od 1618 Prusy Książęce przechodzą w ręce Hochenzolernów brandenburskich. Cały czas są lennikami Polski. Po raz ostatni Prusy Książęce złożą hołd Polsce w 1641 i od tej pory będą budować silne państwo pruskie. W czasie potopu 1657 w traktacie welawsko-bydgoskim Polska zrzeka się tego państwa. Prusy książęce zwane Prusami w 1701 staną się królestwem, a w XVIII wieku wezmą udział w trzech rozbiorach Polski; 1772,1793,1795.
POLITYKA DYNASTYCZNA JAGIELLONÓW 1386-1572.
1. Jagiellonowie na tronie w Polsce
- w 1386 do 1434 - Władysław Jagiełło
- 1434-1444 - Władysław III Jagiellończyk (zginie pod Warną w 1444 syn Władysława od 1440 był wielkim księciem na Litwie i w tym samym roku jego brat Władysław został królem Węgier)
Kazimierz Jagiellończyk nie chciał objąć tronu w Polsce, ponieważ twierdził, że przywileje szlacheckie bardzo ograniczają władzę króla, tron obejmuje w 1447 i panuje do 1492, jest władcą wybitnym. Ożeniony był z Elżbietą z Habsburgów zwaną Rakuszanką i doczekali się wspólnie 13 dzieci (6 synów i 5 córek) i dlatego ważna była dla niego polityka dynastyczna, czyli osadzanie na tronach europejskich władców w wyniku układów politycznych lub mariaży małżeńskich.
Rakuszanka zostaje żoną Kazimierza zrzekła się praw do Austrii, natomiast nie zrzekła się do Czech i Węgier. Widziała tam swoich synów na tronach.
W 1457 na tronach węgierskim i czeskim osadzeni zostali władcy narodowi m.in. na tronie węgierskim zasiadł Maciej Korwin (był on synem dowódcy węgierskiego spod Warny Jana Humjadego) natomiast tron czeski znalazł się w rękach Jerzego z Podiebradu. W trakcie wojny trzynastoletniej, 1462 Jerzy z Podiebradu zawarł układ z Jagiellonami, na mocy którego po śmierci Jerzego tron miał znaleźć się w ich rękach.
1470 - Śmierć Jerzego i tron czeski otrzymuje Władysław- najstarszy syn Elżbiety i Kazimierza, natomiast 20 lat później umrze król Maciej Korwin i wdowa po Korwinie wychodzi za mąż za Władysława- króla Czech.
W tym czasie Habsburgowie chcą połączyć się z Moskwą przeciwko Polsce. Zygmunt Stary, król Polski, w obawie tego układu organizuje zjazd, na którym są obecni:
- Zygmunt Stary (król polski)
- Władysław (król czesko-węgierski)
- Maksymilian Habsburg (cesarz rzymski)
Doszło do zawarcia dwóch małżeństw- między dziećmi Władysława i wnukami Habsburga
Ludwik + Maria, Anna + Ferdynand. Jeżeli bezpotomnie umrze król węgiersko-czeski, to trony te będą własnością Habsburgów. 1516- Umiera Władysław król czesko-węgierski. Tron obejmuje Ludwik Jagiellończyk, który zginie w bitwie pod Mohaczem w 1526 z Turkami. W ten sposób Jagiellonowie stracili trony, tzn. czeski znalazł się w rękach Habsburgów, natomiast Węgry zostały podzielone na trzy części: turecką, habsburską oraz wydzielono Siedmiogród jako autonomiczną część węgierską, ale zależną od Turcji. Ostateczny podział Węgier nastąpi w 1541, a rozbite na trzy części pozostaną do końca XVII wieku (1686).
DEMOKRACJA SZLACHECKA.
Na wyżej wymieniony temat składają się trzy zagadnienia:
- Przywileje szlacheckie od XIV do XVI wieku
- Kształtowanie się sejmu walnego w Polsce
- Obóz egzekucji dóbr i praw szlacheckich.
Przywileje szlacheckie od XIV do XVI wieku.
Rok Król Treść przywileju
1374 Koszyce Ludwik Andegaweński - jeden podatek płacony przez szlachtę (2 grosze z łana)- szlachta zwolniona z budowy zamków- król nie będzie powierzał starostw i zamków obcokrajowcom- król bez zgody szlachty nie może podejmować decyzji
1388 Piotrkowskie Władysław Jagiełło - potwierdzenie poprzedniego przywileju- gwarantował, że król wykupi szlachcica z niewoli, jeżeli ten dostanie się do niej podczas wyprawy wojennej- zapewniał żołd podczas spełniania służby wojskowej
1422 Czerwiński Władysław Jagiełło - postanowienie dotyczące nietykalności majątkowej bez prawomocnego wyroku sądowego- zakaz łączenia w jednym ręku stanowisk sędziego ziemskiego i starosty- zobowiązywał sądy do opierania wyroku na prawie pisanym
1423 Warecki Władysław Jagiełło - krnąbrnego sołtysa usuwa się z ziemi
1430/1433 Jedlneńsko-krakowski Władysław Jagiełło - nietykalność osobista szlachty - szlachcica nie można umieścić w więzieniu bez prawomocnego wyroku
1454 Cerekwicko-nieszawski Kazimierz Jagiellończyk - król bez zgody sejmików nie będzie stanowił prawa i wyznaczał podatków- król bez zgody sejmików nie może powoływać pospolitego ruszenia- zakaz łączenia urzędu starosty z innymi godnościami
1496 Piotrkowskie Jan Olbracht - potwierdzały poprzednie przywileje - ograniczały swobodę opuszczania ziemi przez chłopskie dzieci- zwalniały z ceł produkty gospodarki szlacheckiej i towary przeznaczone do konsumpcji dla dworu szlacheckiego- zakaz nabywania dóbr ziemskich przez mieszczan- ograniczenie handlu mieszczanom, eksportu oraz importu
1518 Zygmunt Stary Król zrzeka się sądów nad chłopami i powierza je szlachcie
1520 Zygmunt Stary Wprowadza obowiązkowo jeden dzień pańszczyzny w tygodniu
TEMAT: KSZTAŁTOWANIE SIĘ SEJMU WALNEGO W POLSCE.
1. Sejmiki ziemskie - zjazdy szlachty danej ziemi, samorządy szlacheckie. Wywodzą się z wieców z okresu rozbicia dzielnicowego. Rodzaje sejmików ziemskich:
- Sejmiki przedsejmowe - wybierają posłów na sejm walny oraz sporządzają instrukcje poselskie (każdy szlachcic otrzymywał instrukcję, co ma mówić)
- Relacyjny - poseł zdawał relację z obrad sejmowych
- Elekcyjny - proponuje kandydata na sędziego ziemskiego, którego zatwierdza król
- Deputackie - wybierają sędziów (deputatów) do trybunałów sądowych
- Kapturowe (żałobne)- tzn. są zwoływane po śmierci króla, te przejmują władzę w swoich ziemiach do czasu wyboru nowego króla, organizują konfederacje, aby nie dopuścić do anarchii.
- Gospodarcze - ustawy nazywamy lauda. Zajmują się organizowaniem osadnictwa.
Do 1572 sejmy walne odbywały się niesystematycznie, natomiast od 1573 zwołują się systematycznie, co dwa lata na 6 tygodni.
2. Rodzaje sejmów:
- Sejm walny zwyczajny (ordynacyjny)
- Sejm nadzwyczajny (ekstra ordynacyjny)
- Sejm konwokacyjny - szuka króla
- Sejm elekcyjny - wybiera króla
- Sejm koronacyjny - koronuje króla
3. Tryb zwoływania sejmu:
- Król wysyła instrukcje królewskie do sejmików ziemskich na temat tematu sejmu
- Zwoływał się senat wokół króla i kanclerz albo podkanclerz przedstawiał propozycje od tronu, po czym obydwie izby obradował razem
- Senatorowie wypowiadali swoje zdania- vota- po tym odbywała się przerwa, gdzie król sprawował sądy, wysłuchiwał posłów, zaś po przerwie izby obradowały oddzielnie, a izba poselska wybierała komisje zwane deputacjami, które opracowywały poszczególne uchwały. Prace komisji kończyły się konstytucjami (zbiorem uchwał)
- Posłowie spotykali się z senatorami i królem, ustalano treść konstytucji. UCHWAŁY MUSIAŁY ZAPADAĆ JEDNOMYŚLNIE (były kompromisem). Do 1652 ani razu nie był zerwany sejm, w 1652 Siciński poseł z Upity (rzeczywiście pijany) zerwał obrady przy pomocy liberum veto.
OBÓZ EGZEKUCJI I DÓBR SZLACHECKICH.
1. Program szlachty:
- Podstawą kształtowania się programu szlacheckiego był statut Jana Łaskiego z 1506 roku
- Szlachta postanowiła, iż król nie może stać ponad prawem, lecz musi je realizować
- W latach 40-tych XVI wieku szlachta zażądała od Zygmunta Starego poszanowania prawa, dlaczego?
· Bona - żona Zygmunta Starego nie liczyła się ze szlachtą, stworzyła własne stronnictwo przy pomocy którego zaczęła realizować swój własny program nie licząc się ze szlachtą.
· 1529 dokonała koronacji syna- Zygmunta Augusta na króla Polski (Zygmunt Stary jeszcze żyje)
· Była to elekcja vivente rege- wybrany za życia (było to wbrew szlachcie)
· Bona zaczęła gromadzić bogactwo w postaci ziem, a król Zygmunt Stary nadawał też ziemie oddanym sobie ludziom (magnaterii)
· 1537 szlachta zebrała się pod Lwowem na pospolitym ruszeniu przeciwko królowi i Bonie oskarżając ich o próbę wprowadzenia władzy absolutnej w Polsce
· Ten zjazd nazywamy wojną kokoszą- szlachta zażądała przybycia króla, ponieważ chcieli mu przedstawić program reform
- Zakaz rozdawania ziem przez króla
- Król ma odebrać te ziemie, które nadał po 1504
- Chcą ściślejszej unii z Litwą, ponieważ były obawy, że Zygmunt August umrze bezpotomnie i Litwa odpadnie od Polski
- Chcą kodyfikacji prawa
- Spisanie i przestrzeganie praw pisanych po polsku
- uwolnienie szlachty od ciężaru na rzecz Kościoła
- Domagają się podatków od duchowieństwa na obronę państwa
- Reformy skarbu i monety
- Ściślejszego związku ziem, które już do Polski należą, ale mają swoje prawo (Prusy Królewskie, Mazowsze, Księstwo Śląskie)
Król nie przybył do szlachty, ale obiecał, że Bona nie będzie prowadziła własnej polityki. Zygmunt August nie wiązał się z obozem egzekucyjnym, a wręcz miał negatywny stosunek do programu. W latach 1559-1562 zawiesił obrady sejmu, ponieważ obraził się na szlachtę.
Co spowodowało zmianę nastroju króla?
· 1557 Iwan Groźny uderzył na Inflanty chcąc dostać się do morza. W tym czasie o Inflanty będą walczyły wszystkie państwa nadbałtyckie: Rosja, Szwecja, Dania.
· 1561- Układ w Wilnie między królem polskim a mistrzem Zakonu Ketlerem powoduje zhołdowanie Inflant Polsce (Inflanty podzielono na litewskie i polskie, a także Ketlerowie zatrzymują sobie Semigalię i Kurlandię).
· Aby prowadzić wojny potrzebne są pieniądze - król nie ma - zwraca się do szlachty. Realizuje program szlachty egzekucyjnej na sejmach 1562-1569 - są to sejmy egzekucyjne.
2. Sejm warszawski:
- Zlikwidował ostatnie możliwości wolnego przenoszenia się chłopa z miejsca na miejsce
- Reformy skarbowe przeprowadzono określając podstawy podatku nadzwyczajnego - ściągany od łanów chłopskich.
- Przeprowadzenie tzw. lustracji- opisu dóbr królewskich
- Uchwalono by czwarta część z dzierżaw ziem królewskich (1/5 ich dochodów) przeznaczyć na żołd dla wojska.
POLITYKA ZAGRANICZNA OSTATNICH JAGIELLONÓW: ZYGMUNTA STAREGO I ZYGMUNTA AUGUSTA.
1. Stosunki Z Turcją (1530-1533):
1530 - partia pokojowa (reprezentowana głównie przez Bonę), zawarto porozumienie z Sulejmanem.
1533 - Przekształcenie się porozumienia w pokój wieczysty.
2. Stosunki polsko-moskiewskie wynikają ze stosunków litewsko-moskiewskich.
- 1500 - wojska moskiewskie ponownie wkroczyły na Litwę i po bitwie nad Wiedroszą rozbiły siły litewskie
- 1503 - Litwa zgodziła się na pokój, ale utraciła na rzecz Moskwy ziemię czernihowsko-siewierskiej.
- Po objęciu tronu przez Zygmunta Starego wybuchł nowy konflikt. Po dwuletnich walkach z carem Wasylem III nie było większych korzyści materialnych.
- 1512 - Wojska rosyjskie zaatakowały kresy litewskie, wojna trwała 20 lat.
- 1514 - Zdobycie Smoleńska w czasie tej wojny (wojska rosyjskie)
- 1534 - Wojska litewskie rozpoczęły akcję mającą przywrócić stan sprzed 1492 roku.
- 1537 - Rozejm stabilizujący granicę litewsko-rosyjską
3. Mołdawia i Wołoszczyzna.
- 1497 - Jan Olbracht podjął próbę przywrócenia wpływów w Mołdawii
- Stefan Wielki obawiając się ekspansji polskiej zbliżył się do Turcji i wystąpił zbrojnie przeciwko wojskom Olbrachta
- Po nieudanym oblężeniu Suczawy i porażce pod Kuźminem Stefan zadał poważne straty wojskom polskim, a pospolite ruszenie okazało się niezdolne do sprawnej akcji wojennej
- Państwa jagiellońskie straciły wpływ, a sami Jagiellonowie osłabili swą pozycję.
4. Flota kaperska - została utworzona przez Zygmunta Augusta. Składała się z kaprów - szyprów z pozwoleniem królewskim na niszczenie i rabunek wrogich statków.
5. Komisja Morska - organ powołany przez króla w 1568 roku. Miał na celu stworzenie floty wojennej, sądu morskiego i czuwanie nad realizacją polityki polskiej na morzu.
6. Konstytucje Karnkowskiego miały uregulować sprawę zwierzchnią Polski w stosunku do Gdańska. Formułowały zasady suwerenności państwa na morzu w oparciu o przepisy zwiększające kontrole króla nad polityką miast portowych. Statuty biskupa wrocławskiego przyjęte zostały przez władze Gdańska i nie doczekały się pełnej realizacji.
FOLWARK PAŃSZCZYŹNIANY.
1. Geneza powstania folwarku:
- 1466 - Polska odzyskała dostęp do Bałtyku, Wisła stała się drogą handlową
- Dualizm w rozwoju Europy tzn. na zachodzie Europy początek kapitalizmu, a na wschodzie powrót do refeudalizacji
- Popyt na polskie zboże na rynkach zachodnich
- Folwarki powstawały wzdłuż Wisły
2. Sposoby tworzenia folwarków:
- Zagospodarowywanie, nieużytków, pustek (ziem, które zostały po epidemii dżumy, wojnach)
- Przenoszenie chłopów na gorsze ziemie, likwidacja folwarków sołtysich (przywilej z 1423)
3. Folwark pańszczyźniany to gospodarstwo pana nastawione na zbyt, gdzie chłopi pracowali za darmo i była to zapłata za ziemie dzierżawione. Kilka folwarków tworzyło klucze.
W Polsce centralnej występowały folwarki zbożowe, na Ukrainie hodowano zwierzęta, a na Litwie najczęściej przerabiano artykuły leśna.
4. Pańszczyzna to darmowa praca chłopa na ziemi pana, która wyparła dotychczasowe renty feudalne np. czynsz lub daninę. Podstawą pańszczyzny był jeden łan (mały 16 ha, duży 24 ha)
5. Rodzaje pańszczyzny:
- Piesza - wykonywana przez zagrodników
- Sprzężajna - chłop razem ze sprzętem szedł na pańskie pole
6. Wyróżniamy następujące rodzaje folwarków:
- Autonomiczne, które produkowały na rynek wewnętrzny
- Ekspansywne - produkujące na rynki zachodnie
Jakie przywileje zabezpieczały prawną pozycję ekonomiczną szlachty? Tzn. które z przywilejów szlacheckich ograniczały prawa chłopów i mieszczan?
Były to przywileje z: 1423, 1496, 1518, 1520.
7. Ośrodki produkcji przemysłowej:
- Kuźnice - Góry Świętokrzyski
- Na granicy Śląska rozwijały się pseudomanufaktury
8. Stratyfikacja szlachty (podział):
- Magnaci
- Szlachta zagrodowa
- Szlachta gołota
9. Skutki polityki pańszczyźnianej:
- Upadek mieszczaństwa i miast polskich, gdy w Europie zachodniej miasta były siłą napędową rozwoju gospodarki
- Szlachta określiła siebie jedynym narodem do reprezentowania państwa
- Polska ma dodatni bilans w rozwoju z gospodarką zachodnią tzn. duży rozwój gospodarczy Polski, który spowodował, że szlachta nazywa swój kraj spichlerzem Europy
- Utarło się przekonanie wśród szlachty, że system oparty na gospodarce folwarczno-pańszczyźnianej jest najlepszy
- Szlachta dominuje politycznie w sejmikach, sejmie i innych urzędach samorządowych, a wprowadzając konstytucję nihil novi w 1505 ugruntowała swoją władzę.
Jest to początek demokracji szlacheckiej.
RENESANS W EUROPIE
WIELKIE ODKRYCIA GEOGRAFICZNE.
1. Kultury przedkolumbijskie:
- Majowie (tereny dzisiejszego Hondurasu, Gwatemali i płw. Jukatan)
- Inkowie (Kolumbia po Chile)
- Aztekowie (Meksyk)
W tych państwach panował ustrój plemienny pod rządami władców wspieranych przez arystokratyczne rody, uprzywilejowana pozycja kapłanów.
Politeizm - wielobóstwo i wiara w życie pozagrobowe.
Zajęcia: rzemiosło, handel, rolnictwo.
Kultura: budowano piramidy (Majowie), znali kalendarz, byli matematykami.
2. Geneza Wypraw:
- 1453 - Cesarstwo Bizantyjskie dostało się w ręce Turków, którzy ograniczali handel lądowy do Indii.
- Krążące po Europie opowieści o skarbach dalekiego wschodu- podróż Marco Polo do Chin opisana w dziele „Opisanie świata”
- Kryzys gospodarczy w Europie XV wieku
- Zakończenie wojen z Arabami powoduje, iż rycerstwo szuka zajęcia.
- Głód, epidemie w Portugalii, którego państwa rycerstwo szuka zajęcia
- W XV wieku Kościół stracił autorytet w Europie i ma nadzieję na misję na nowych lądach
- Technika: busole, mapy, rozwój kartografii
- Ciekawość świata
3. Wielcy odkrywcy: odkrycia dzielimy na portugalskie i hiszpańskie. Zostały rozdzielone bullą papieską w 1494 roku.
Henryk Żeglarz (1393-1460): wyspy Kanaryjskie(1445), Azory(1431), Zielony Przylądek(1445, Zat. Gwinejska, 1471- przekroczył równik
Bartłomiej Diaz: południowy kraniec Afryki (Przylądek Burz)
Vasco da Gama: 20.05.1498 Dotarł do brzegów Indii po opłynięciu Afryki, dopłynął do miasta Kalikat.
Krzysztof Kolumb: środkowoamerykańskie wyspy, odkrył Amerykę(1492)- cztery podróże: 1492-93, 1493-96, 1498-1500, 1500-1504
Amerigo Vespuci: wybrzeże Ameryki (opisał podróż)
Ferdynand Magellan: pierwsza podróż dookoła ziemi(1519-1521), umiera na Filipinach w 1521 roku
Cortez - 1519 - podbił Meksyk
Pizaro - państwo Peru (Inków)
Balboa - pływał na Oceanie Spokojnym i napadał na posiadłości przybrzeżne.
Drake w 1577/80 po raz drugi opłynął Ziemię. Podróż Magellana udowodniła, że Ziemia ma kształt kulisty. Dało to początek astronomii (Kopernik)
Odkrycia portugalskie różniły się od hiszpańskich tym, że Portugalczycy nie wchodzili w głąb Afryki, tworzyli faktoria na obrzeżach, zaś Hiszpanie dogłębnie penetrowali teren zdobyty przenosząc tu wzory ze swego państwa.
4. Inne odkrycia:
Francuzi: Cartier - rzeka św. Wawrzyńca (1534/336), Kanada (1541)
- Wenecjanin Cabot (Anglia)- Nowa Funlandia, jego syn dociera do Zatoki Hudsona
- Wilhelm Barents (1593/97)- Morze Barentsa, zapoczątkował badania Arktyki, Spitzbergen, Wyspy Niedźwiedzie
- Abel Tasman - bada oceanię (1642/43) i wybrzeże Australii
SKUTKI ODKRYĆ GEOGRAFICZNYCH.
NOWE LĄDY EUROPA - DWUTOROWOŚĆ GOSPODARCZA
- Niszczenie rdzennej kultury indiańskiej-tworzenie faktoriów na nowych ziemiach-chrystianizacja nowych ziem-Alvorado dokonał masakry Indian - Zniszczenie większości zabytków kultury Indian ZACHÓD WSCHÓD
- Kapitalizm - manufaktura
- Rozwój mieszczaństwa (burżua): tworzy manufaktury, rozwój banku, nożyce cen, napływ złota, „Grodzenie” w Anglii Ziemia - pastwisko - owca - wełna - manufaktura + maszyna = fabryka
- Refeudalizm - powrót do gospodarki pańszczyźnianej.
Polska - 1466: dostęp do Bałtyku = Rozwój folwarków pańszczyźnianych
1. Manufaktura - warsztat rzemieślniczy, gdzie praca ma charakter ręczny, jest podział pracy tzn. specjalizacje. (Manus- ręka)
W manufakturze pracują robotnicy najemni tzn. za pracę się płaci, ale nie tyle ile wypracuje (właściciel musi mieć zysk). Właściciela nazywamy nakładcą („nakładał” surowce do manufaktury)
2. Zysk - czysty dochód
3. Kupiec był pośrednikiem między właścicielem a odbiorcą. Zysk kupca trafiał do banku i tak wartość zdobył pieniądz papierowy.
4. Rodzaje manufaktur: skupiona (w jednym miejscu), rozproszona (chałupnicza)
ODRODZENIE EUROPEJSKIE.
1. Epoka w dziejach kultury od XIV do XVII wieku zwana renesansem. Cechy charakterystyczne to:
- Przyswajanie kultury antycznej
- Badania naukowe
- Po raz pierwszy pojęcia „renesans” użył Vasary w 1550 roku.
- Humanizm - prąd umysłowy i kulturalny odrodzenia, jego podstawowa idea filozoficzna. Przeciwstawiał się kulturze średniowiecznej, na pierwszym miejscu stawiał człowieka zgodnie z powiedzeniem Terencjusza. Upatrywał siłę człowieka w jego rozumie.
- Filozofia odrodzenia:
- W miejsce teologicznych rozważań zajęto się wszechświatem, odrzucono biblijne i kościelne autorytety, świat pojmowano nie oczami wiary, lecz rozumu i doświadczenia.
2. Niektóre koncepcje filozoficzne:
- Marsylio Ficino (1433-1499) - dowodził wielkiej potęgi człowieka w świcie
- Michał Montaigne (1533-1592) - twierdził: „Życie nie jest ani dobre, ani złe. Jest tylko miejscem dla dobra albo zła”. Twierdził, że człowieka w niektórych tylko rysach kształtuje natura, w większości jest wytworem cywilizacji. Każdy człowiek jest inny i cały czas się zmienia. Rozum uważał za miarę prawdy (był poprzednikiem Kartezjusza w etyce był epikurejczykiem- jedyne dobro to przyjemne życie).
- Rochefoucauld Franciszek (1613-1680) - „Maksymy”, w których mówi o słabości i próżności człowieka.
- Franciszek Salezy (1567-1622) - przeciwnik rygorystycznej religii.
3. Cechy humanizmu:
- Potępienie ideałów średniowiecza
- Oparcie się na myślicielach i filozofach antycznych
- Rozkwit szkolnictwa humanistycznego
- Pochwała rozumu ludzkiego
- Wolność jednostki i praw wyboru życia
- Awans języków
- Upowszechnienie książek (ok.1440-1445 wynalezienie druku)
4. Myśl polityczna i społeczna odrodzenia:
- Wykorzystywano tu uczonych świata starożytnego: Arystotelesa, Platona, Sokratesa, sofistów.
- Leonardo da Vinci (1452-1519) podzielił ludzkość na dwie grupy: twórców (ludzi prawdziwych) oraz mających tylko zewnętrzną postać ludzką i nic nie wnoszącą do rozwoju życia,
- Nicollo Machiawelli (1469-1527)- Florentczyk, historyk, polityk. Jego wybitne dzieło to „Książę”. „Cel uświęca środki”, „los pomoże temu, kto nie pomoże sam sobie”, „tylko uzbrojeni zwyciężali- bezorężni kończyli smutno”. Był zwolennikiem zjednoczenia Włoch.
- Tomasz Moore (1478-1535)- „Utopia”- wyspa, której nie ma. Ukazał społeczeństwo bezklasowe, gdzie nie ma wyzysku człowieka przez człowieka. Przeciwnik kapitalizmu oraz prekursor socjalizmu utopijnego, który pojawi się w XIX wieku.
- Tomasz Campanella (1568-1639)- „Państwo Słońca” lub „Miasto Słońca”- też społe