Filozofia - wprowadzenie

Filozofia oznacza dosłownie "umiłowanie mądrości" - termin jest obecnie używany w różnych znaczeniach. Treść rozważań filozoficznych ulegała historycznym zmianom i jest uzależniona od przyjętej koncepcji filozofii.

W starożytności utożsamiana z wiedzą, której źródłem jest ciekawość, zdziwienie światem (Platon, Arystoteles) oraz wątpienie. Inspiracją do filozofii była także świadomość śmiertelności, skłaniającą do pytania o sens życia. Jako podstawowe problemy filozofii Platon wymieniał Prawdę, Dobro i Piękno. Immanuel Kant wymieniał cztery podstawowe pytania filozofii:
- Co mogę wiedzieć? (na które odpowiedź daje metafizyka)
- Co powinienem czynić? (na które odpowiedź daje etyka)
- Na co mogę mieć nadzieję? (na które odpowiedź daje religia)
- Czym jest człowiek? (na które odpowiedź daje antropologia)

Wraz z rozwojem nauk szczegółowych i ich postępującą specjalizacją nastąpiła parcelacja pierwotnego przedmiotu zainteresowań filozofii. Na przykład na pytania o to, czym jest materia, z czego zbudowany jest świat i jakie prawa nim rządzą, zajęły się nauki przyrodnicze, takie jak fizyka, chemia czy biologia. Inną grupą zagadnień filozofii - dotyczących człowieka i społeczeństwa - zajmują się od strony empirycznej nauki humanistyczne, takie jak psychologia, lingwistyka i socjologia.

Współczesnej filozofii pozostała jednak pewna grupa najbardziej podstawowych zagadnień, które nie są ujęte w innych naukach ze względu na ich ogólny charakter. W szczególności filozofia stara się odpowiadać na podstawowe pytania dręczące ludzi od wieków, takie jak:
- Jaka jest natura wszechrzeczy?
- Kim jest człowiek i dokąd zdąża?
- Co to znaczy istnieć?
- Jak odróżnić prawdę od fałszu?
Ze względu na to, iż wielu filozofów dowodziło, że na tak postawione pytania nigdy nie znajdzie się jednoznacznych, zadowalających wszystkich odpowiedzi, współczesna filozofia w coraz mniejszym stopniu zajmuje się wprost takimi zagadnieniami, kierując się raczej ku rozwiązywaniu lepiej zdefiniowanych problemów. Są to na przykład takie pytania jak:
Co można uznać za naukę, a co nie?
Czy psychologia jest w stanie rzeczywiście "pojąć" sposób myślenia i czucia ludzi?
Czy możliwe będzie kiedykolwiek stworzenie społeczeństwa bez przemocy i wojen?

Współczesne działy filozofii

antropologia filozoficzna (filozofia człowieka) - dąży do poznawania natury człowieka, stara się odpowiedzieć na pytania w rodzaju: "Kim jest człowiek we wszechświecie?", "Co kieruje człowiekiem i dlaczego?"
epistemologia (gnoseologia, teoria poznania) - nauka o warunkach, istocie i granicach poznania; relacjach między podmiotem, przedmiotem i treścią poznania
estetyka - zajmująca się określeniem piękna, sądów estetycznych oraz sensem i funkcją wypowiedzi artystycznej; częściej obecnie określana jako filozofia kultury
etyka - odpowiada na pytania dotyczące dobra, które powinno kierować postępowaniem ludzi, wskazywać powszechnie ważne podstawy sprawiedliwego i rozumnego życia i działania, krytycznie analizując podstawy współczesnej moralności. Jej działy to m. in.:
metaetyka - badanie wypowiedzi etycznych
aksjologia - nauka o wartościach
filozofia dziejów (historiozofia) - zajmuje się istotą oraz sensem procesów historycznych oraz uwarunkowaniem postępowania człowieka przez jego historyczność
filozofia języka - rozważa pochodzenie, znaczenie i funkcje języka, zarówno w jego codziennym kształcie, jak i w próbach tworzenia precyzyjnego języka, służącego wymaganiom nauki i poprawnego nazywania rzeczy
filozofia nauki - stara się odpowiedzieć na pytanie, co można uznać za poglądy naukowe, a co nie, i dlaczego. Jej działem jest metodologia nauk.
filozofia religii - stara się zrozumieć powody występowania religii w świecie i ich znaczenie dla człowieka oraz odpowiedzieć na pytania "Czy są religie lepsze i gorsze?" oraz "Jak ustalić, która z religii jest prawdziwa?".
filozofia pokoju - stara się odpowiedzieć na pytanie "Jak zagwarantować trwały i długofalowy pokój między narodami?", jej główne działy to: polemologia oraz irenologia.
filozofia prawa - analizuje podstawy prawa stanowionego i norm, jakim powinno takie prawo podlegać
filozofia przyrody - zajmuje się wyjaśnianiem przyrody jako całości, w szczególności istotą materii, czasu i przestrzeni
filozofia społeczna - analizuje funkcje i sens państwa i społeczeństwa, funkcjonowanie człowieka w społeczeństwie jako istoty społecznej oraz krytyką społeczną. Jej działem jest filozofia polityczna
historia filozofii - bada i analizuje rozwój poglądów filozoficznych na przestrzeni wieków.
logika - teoria uporządkowanego i ścisłego rozumowania; wywodzi się z klasycznej logiki formalnej badającej pojęcia, sądy i wnioskowanie oraz metody dowodzenia - współczesna logika podlega silnej formalizacji i matematyzacji (logika matematyczna), posługuje się rachunkiem logicznym, do którego wchodzą: system znaków (symboli) oraz należące do niego reguły operacyjne
ontologia - wywodzący się z metafizyki dział filozofii badający pierwsze zasady i pochodzenie bytu oraz jego strukturę.

Podział teorii filozoficznych

Podział ze względu na poznanie
empiryzm - filozofia zakładająca wyższość poznania zmysłowego nad rozumowym, w skrajnej postaci odrzucająca wszystko, co nie ma bezpośredniego odniesienia do poznania zmysłowego. Odwrotnością empiryzmu jest idealizm poznawczy.
racjonalizm - filozofia zakładająca możliwość poznania za pomocą tworzenia spójnych i logicznych systemów poglądów, w swojej skrajnej postaci odrzuca ona jakąkolwiek wartość poznania pozaumysłowego.
idealizm poznawczy - filozofia odrzucająca możliwość poznania zewnętrznej rzeczywistości.

Podział ze względu na byt
idealizm - filozofia uznająca pierwszeństwo idei nad rzeczywistością materialną. Uznaje ona obiektywne istnienie idei jako bytów samodzielnych i uważa byt materialny za wtórny w stosunku do świata idei. W skrajnej postaci odrzuca istnienie rzeczywistości materialnej i uznaje ją za złudzenie (idealizm subiektywny).
realizm - filozofia uznająca różne formy współistnienia idei i materii w przeświadczeniu, że obie są bytami obiektywnymi, wzajemnie dopełniającymi się.
materializm - filozofia odrzucająca obiektywne istnienie idei, uważająca, że są one w całości wytworem człowieka, uznająca za to obiektywne istnienie świata materialnego.
aktywizm - filozofia nie uznająca w ogóle bytów jako takich. Według aktywizmu wszystko się tylko "dzieje" i nie ma żadnego istnienia obiektywnego.
fenomenalizm - filozofia, która unika pojęcia bytu obiektywnego i wprowadza w to miejsce pojęcie fenomenu, czyli zbioru odczuć zmysłowych i/lub psychicznych odbieranych przez podmiot (czyli w praktyce przez człowieka) i składających się na wrażenie "istnienia" określonych zjawisk.

2. Filozofia a nauka, religia, pogląd.

Współcześnie na gruncie problemu stosunku filozofii do nauk szczegółowych istotnego znaczenia nabrało pojęcie filozofii naukowej. Za filozofię naukową, w przeciwieństwie do filozofii spekulatywnej, uważa się taką filozofię, która buduje swe tezy jako uogólnienia lub interpretacje wyników badań nauk szczegółowych i stara się stosować wszystkie rygory myślenia naukowego przy ich uzasadnianiu.
Filozofia spełnia dwie funkcje: poznawczo ? naukową i praktyczno ? ideologiczną.

3. Problem źródeł poznania (racjonalizm, empiryzm).


Typowym przedstawicielem racjonalizmu w filozofii był Platon. Odrzucał pogląd, iż rzeczy poznać można tylko poprzez zetknięcie się z nimi za pomocą zmysłów, bo zgodnie z nią poznanie ma obejmować idee, postrzeganie zmysłowe nie nadaje się natomiast do poznawania idei. Jeśli w ogóle można poznać idee, to jedynie myślą, a nie zmysłami. Uważał, iż poznanie zmysłowe nie tylko nie dosięga idei, ale także nie wystarcza do poznania rzeczy. Musi ze zmysłami współdziałać myśl. Nie jesteśmy bowiem w stanie samymi zmysłami ogarnąć różnicy pomiędzy barwą a dźwiękiem, tożsamości, liczby, itp.

Arystoteles natomiast twierdził, iż zmysły mają w poznaniu funkcję równie niezastąpioną, jak rozum. Trzeba zetknąć się z rzeczywistością, aby coś o niej wiedzieć, umysł zaś może zetknąć się z nią jedynie przez zmysły. Wrodzonych pojęć nie ma w umyśle, jest on niezapisaną tablicą, którą zapisują dopiero spostrzeżenia, od których trzeba zatem rozpoczynać poznanie. Od nich drogą stopniowej abstrakcji, drogą wydzielania czynników ogólnych, umysł dochodzi do pojęć. Tu dopiero rozpoczyna się funkcja rozumu: na podstawie materiału dostarczonego przez zmysły poznaje to, co jest w rzeczach ogólne, a przeto istotne. Wiedza rozumowa jest celem, natomiast wiedza zmysłowa jest niezastąpionym początkiem i podstawą.

4. Sokrates jako nauczyciel (rola i misja filozofa, mądrość, intelektualizm etyczny, metoda sokratejska).

Sokrates zajmował się tylko człowiekiem. Jego poglądy etyczne dają się sformułować w trzech tezach:

CNOTA JEST DOBREM BEZWZGLĘDNYM ? wytworzył nowe pojęcie cnoty przez to, że spośród zalet człowieka wyodrębnił specjalne zalety moralne. Zalety wyodrębnił na sam szczyt dóbr. Dla dóbr moralnych człowiek powinien poświęcić dobra niższe i pozorne.
CNOTA WIĄŻE SIĘ Z POŻYTKIEM I SZCZĘŚCIEM ? tylko to, co dobre może być naprawdę pożyteczne. Szczęście natomiast związane jest z cnotą, bo z cnoty wynika. Szczęśliwy jest bowiem ten, kto posiada największe dobra, a największym dobrem jest cnota.
CNOTA JEST WIEDZĄ ? wszelkie zło pochodzi z nieświadomości, nikt umyślnie i świadomością zła nie czyni. Skoro dobro jest pożyteczne i gwarantuje szczęście, nie ma powodu, aby ktoś, kto je zna, nie czynił go. Wiedza jest zatem warunkiem dostatecznym cnoty.

Intelektualizm etyczny ? Sokrates uważał, iż aby w działaniach ludzkich nie przejawiał się rozdźwięk między wiedzą a czynem, między tym , co dyktuje rozum, a do czego pcha namiętność potrzebna jest wiedza prawdziwa i pełna, którą człowiek przejmuje się do głębi. Wiedza potrzebna do cnoty to wiedza o sprawiedliwości i odwadze, to wiedza etyczna. Opiera się nie na czysto teoretycznym roztrząsaniu, lecz na praktycznym rozsądku.
Sokrates własnym przykładem pokazywał, jak zdobywać wiedzę. Metoda ?nauczania?, jaką się posługiwał była metodą dyskusji, współpracy umysłowej. Składała się z dwóch części, negatywnej i pozytywnej, ?elenktycznej? i ?maieutycznej?, pierwsza uczyła, jak usuwać fałszywe przekonania, druga ? jak zdobywać prawdziwe.

Metoda elenktyczna, czyli metoda zbijania polegała na doprowadzaniu do absurdu: fałszywą tezę przeciwnika Sokrates przyjmował poważnie (?ironia? Sokratesa) i pytaniami zmuszał do wyciągania z tezy konsekwencji dopóty, aż doprowadziły do twierdzenia sprzecznego z tezą pierwotną. Celem było zdemaskowanie tego, co jest tylko pozorem wiedzy, i oczyszczanie zeń umysłu.

Metoda maieutyczna to inaczej sztuka położnicza. Sokrates mniemał, że każdy człowiek nosi w sobie wiedzę prawdziwą, ale jej sobie nie uświadamia, że trzeba mu w tym dopomóc, trzeba wydobyć zeń prawdę, przeto funkcja nauczyciela podobna jest do sztuki położniczej. Sokrates spełniał ją przy pomocy pytań. Metoda jego była metodą wspólnego szukania, metodą, która do dziś nosi nazwę heurystycznej. Pytania złożone dzielił na najprostsze i nadawał im taką formę, że zmuszały jedynie do odpowiedzi twierdzącej albo przeczącej. Odwoływały się one nie do konkretnych wiadomości lecz do zdrowego rozsądku.
Filozof, według Sokratesa, to ktoś dany ludziom przez Boga w celu budzenia w nich świadomości, pobudzania ich, itp. Filozof nie pełni przy tym roli nauczyciela. Słucha go bowiem kto chce. Nie odpowiada on za zmiany w odczuwaniu słuchacza. Filozof musi do końca pozostać wierny swoim ideałom. ?Rozprawianie? nadaje jego życiu sens.

Sceptycyzm - pogląd filozoficzny, podważający wiarygodność ludzkiego poznania. W szczególności sceptycyzmem nazywana jest szkoła sceptyków w starożytnej Grecji, założona przez Pirrona z Elidy. Sceptycy uważali wyznawanie postawy sceptycznej za warunek szczęścia. Jak twierdził Sekstus Empiryk "celem sceptyka jest niezakłócony spokój wobec pzypuszczeń, a wobec rzeczy mu narzuconych umiarkowane ich doznawanie". Gwarantuje taki stan ducha połączenie powstrzymywania się od sądów (epoche)i spokój duszy (ataraksja). "Dogmatyczna" wiara powoduje zamęt i obawę, natomiast prawda jest taka, że nie dysponujemy wiedzą o naturze rzeczy, a wszystkie sądy na ten temat są równosilne (izostenia). Każdemu twierdzeniu można przeciwstawić odmienne - równie prawdziwe.
Tales z Miletu, gr. ????? (ok. 620 p.n.e.-540 p.n.e.), grecki filozof, matematyk, astronom i kupiec, zaliczany do siedmiu mędrców starożytnej Grecji, uważany za ojca matematyki greckiej i pierwszego uczonego i filozofa europejskiego. Talesowi z Miletu przypisywano wiele twierdzeń z geometrii, m.in. twierdzenie nazywane dziś twierdzeniem Talesa. Uważany jest za twórcę tzw. szkoły jońskiej oraz za tego, który zapoczątkował systematyczną rozbudowę pojęć i twierdzeń geometrycznych. Poglądy filozoficzne przypisywane Talesowi: [Sformułowanie problemu "zasady" (arche) - substancji, z której powstały wszystkie rzeczy. Było to pierwsze zagadnienie filozoficzne.] [Wskazanie, że tym pratworzywem była woda, gdyż jest ona niezbędna do życia, a świat był - jego zdaniem bytem ożywionym. ] [Twierdzenie, iż "świat jest pełen bogów". ] [Nazwanie duszy zasadą ruchu. Tales twierdził, że oznaką życia jest ruch, a zatem tam gdzie istnieje ruch musi istnieć życie. ] [Wiara w nieśmiertelność duszy, uważał, że każdy organizm ożywiony posiada duszę. Pogląd ten dał podstawy pod stworzenie kierunku filozoficznego nazywanego hylozoizmem, co w grece oznacza "materię ożywioną".]
Anaksymander (gr. ????????????, ok. 610-547 p.n.e.) - filozof grecki, uczeń Talesa.
Twierdził, że Wszechświat i wszystkie jego formy powstały z apeironu, czyli bezkresu. Mechanizm tworzenia polegał według niego na wyłanianiu się z apeironu przeciwieństw, takich jak ciepło i zimno, suchość i wilgotność. Wszelkie narodziny oznaczają rozdzielanie się przeciwieństw, zaś każda śmierć to ponowne łączenie się ich w bezkształtnym bezkresie. Z wilgoci powstały stopniowo istoty żyjące, a wśród nich człowiek.
Anaksymander był twórcą pierwszej mapy świata i autorem tezy, że gwiazdy krążą wokół Gwiazdy Polarnej.

Anaksymenes z Miletu (ok. 585 p.n.e. - ok. 525 p.n.e.), filozof grecki, uczeń Anaksymandra, należący do jońskich filozofów przyrody. Anaksymenes od Anaksymandra przejął m.in tezę o bezkresnosci materii i świata oraz o wiecznym ruchu. Arche czyli zasadą, początkiem świata było dla niego powietrze, ze względu na fakt, że jest ilościowo nieskończone i łatwo zmienia swój stan. Według Anaksymenesa przez zmianę gęstości zmienia się stan skupienia powietrza i staje się ono innym żywiołem. Anaksymenes był również znany z powodu badań i tłumaczenia zjawisk metereologicznych.

Heraklit z Efezu, zwany ciemnym filozofem, urodził się około 540 p.n.e., zmarł ok. 480 p.n.e.
Filozofia Heraklita głosi, że ciągłe stawanie się i przemijanie jest najważniejszą cechą bytu, zaś stawanie się i przemijanie jest wynikiem nieprzerwanego ścierania się przeciwieństw. Wszelkie zdarzenia wynikają z napięcia powstającego między przeciwieństwami. Jego teorię zmienności nazywa się wariabilizmem lub herakliteizmem, a najlepszym jej przykładem jest rzeka ? jej wody ciągle się zmieniają płynąc. Stąd słynne powiedzenia Heraklita: "nie można dwa razy wejść do tej samej rzeki" lub "panta rhei" (wszystko płynie). Za arche (podstawę istnienia Wszechświata) Heraklit uznał ogień, który "żyje śmiercią tego, co spala". Jednak procesem przemian kieruje logos - mądrość, będąca jednością przeciwieństw.
Za pierwotną substancję uważał ogień , który może przemieniać się we wszystkie pozostałe żywioły i substancje pokonując drogę z ?góry? Wszechświata do ?dołu? ( ogień zmienia się w powietrze, ono z kolei w wodę , a następnie w ziemię).Świata nie stworzył żaden Bóg , ale jest on odwiecznym ogniem . Ogień jest pożyteczny . Daje suchość, ciepło jest warunkiem życia . Zasadniczą własnością , zarówno ognia jaki jako zasady ,jak i wszystkiego co z niego powstaje jest zmienność.

Ksenofanes (570 - 470 p.n.e.) był starożytnym greckim filozofem. Urodził sie w zachodnich koloniach jońskich. Wiodąc życie wędrownego rapsoda na starość osiadł w mieście Elei.
Ziemię uważał za zasadę przyrody, lecz nie zajmował sie przyrodą. W centrum jego zainteresowania było bóstwo, o którym twierdził, że jest jedno. Związane to było z nauką Jończyków, że zasada świata jest jedna. Nie wolno przypisywać mu wszelakich własności, różnorodnych i zmiennych. Zwalczał antropomorfizm oraz powszechny w starożytnej Grecji politeizm. Twierdził, że Bóg jest jeden, cały patrzeniem, myśleniem, słuchaniem. Ksenofanes rozumiał bóstwo w sposób panteistyczny w myśl zasady, że świat posiada w sobie siłę która go porusza. Wysunął na czoło teorię jedności. W sprawach poznania wypowiadał się, że sam nie wie czy ktokolwiek pozna kiedyś prawdę.

Parmenides z Elei (ok. 540 - 470 p.n.e.), grecki filozof, twórca szkoły elejskiej.
Punktem wyjścia jego rozważań ontologicznych było proste zdanie "Byt jest, a niebytu nie ma", z którego wywnioskował następnie wszystkie własności bytu. Parmenides stwierdził więc, że byt jest wieczny, nie ma początku ani końca (bo musiałby powstać lub przeistoczyć się w niebyt, a niebytu nie ma), ponadto jest nieruchomy i niezmienny (bo zmienić mógłby się jedynie w niebyt), niepodzielny, stały i jeden.
Uzasadnieniem dla punktu wyjścia stało się utożsamienie myśli i rzeczy - wedle Parmenidesa umysł miał zachowywać się biernie i odtwarzać tylko coś istniejącego.

Zenon z Elei (ok. 490 p.n.e. - ok. 430 p.n.e.), filozof grecki. Był uczniem Parmenidesa i należał do szkoły eleatów. Doskonalił sztukę prowadzenia sporów, którą rozumiał jako wykazywanie na drodze samego zestawiania pojęć prawdy własnej i cudzego fałszu, co w ówczesnych pojęciach było dialektyką, i pozwoliło później Arystotelesowi uznac go za jej twórcę. Jego dzieło O przyrodzie, napisane schematyczną prozą w formie pytań i odpowiedzi, stało się wzorem dla formy dialogowej. Sam był wytrawnym polemistą. Znany również ze swoich paradoksów lub dowodów na niemożność istnienia wielości rzeczy i ruchu. Cztery jego dowody o niemożności ruchu znane są pod nazwami dychotomii, Achillesa, strzały i stadionu.

Demokryt z Abdery (ok. 460 - ok. 370 p.n.e.) ? filozof grecki.
W Abderze uczył się od Leucypa; poza tym kształcił się w długich podróżach. Ciche i nauce oddane życie spędził w rodzinnym mieście. Był wybitnym uczonym o olbrzymim zakresie wiedzy. Rozwinął atomistyczną teorię materii Leucypa, tworząc pierwszy system filozofii materialistycznej.
Atomiści greccy nawiązywali do teorii Parmenidesa o niezmienności bytu, ale do elackiego postulatu bezsprzeczności dodawali postulat zgodności z doświadczeniem. Jego zdaniem dusza składała się z delikatnych atomów. Postrzeganie zmysłowe zachodzi dzięki ciągłemu odrywaniu się od rzeczy małych materialnych podobizn, które poprzez narządy zmysłów wnikają do duszy. Rola Demokryta i atomistów polegała przede wszystkim na:
stworzeniu programu racjonalno-empirycznego , stworzeniu teorii atomów, sformułowaniu teorii subiektywności jakości zmysłowych, zbudowaniu najpełniejszego w całej starożytności systemu filozofii materialistycznej.

Sokrates Wiara w absolutne znaczenie dobra i cnoty. Sokrates głosił, że cnota (gr. arete, starożytne pojęcie oznaczające tężyznę życiową, szlachetność, dzielność) jest dobrem bezwzględnym, czym przeciwstawiał się relatywizmowi sofistów. Jest też dobrem najwyższym, o które człowiek winien zabiegać, nie licząc się z niebezpieczeństwami i śmiercią ("Czyż nie wstydzisz się dbać o pieniądze, sławę, zaszczyty, a nie o rozum, prawdę i o to, by dusza stała się najlepsza?").
- Tożsamość dobra i wiedzy. Według Sokratesa cnota jest wiedzą ("Jest to jedno i to samo wiedzieć, co jest sprawiedliwe i być sprawiedliwym."). Ludzie czynią źle z niewiedzy, czy raczej wiedzy pozornej. Stanowisko takie nazywa się intelektualizmem etycznym. Wynika z niego, że cnoty można się nauczyć, a od nas samych zależy, czy dobro to nabędziemy.
- Wypracowanie metody dochodzenia do prawdy, a tym samym do cnoty: jest nią specjalnego rodzaju dyskusja, zwana dialektyką. W swoich rozmowach z Ateńczykami Sokrates posługiwał się dwiema metodami:
- metoda elenktyczna - sprawdzanie i zbijanie twierdzeń rozmówcy poprzez wyprowadzanie z nich konsekwencji doprowadzających w końcu do tezy absurdalnej lub sprzecznej z twierdzeniem pierwotnym (aporii);
- metoda maieutyczna (dosł. położnicza) - polega na dopomożeniu uczniowi w uświadomieniu sobie prawdy, którą już posiada, poprzez umiejętne stawianie pytań; metoda ta zakłada, iż każdy człowiek posiada intuicyjną wiedzę o dobru.
Według świadectwa Arystotelesa Sokrates stosował metodę indukcyjną: ustalał definicję np. odwagi, uogólniając i szukając wspólnych cech poszczególnych wypadków odwagi. Ten pogląd nie jest jednak zgodny z innymi poglądami Sokratesa, znanymi nam z pism Ksenofonta i Platona.

Platon - Ontologia. Podstawą systemu Platona było przyjęcie, że prawdziwy wieczny byt to idee, a rzeczywistość materialna jest tylko marnym odbiciem wiecznotrwałych idei. Zdaniem Platona, relacja między światem idei a światem rzeczywistym jest podobna do relacji prawdziwych przedmiotów i ich odbić w mętnym świetle. na drodze od idei do przedmiotów materialnych następuje wiele przekłamań, podobnie jak to jest z odbiciem przedmiotów w migotliwym świetle świecy. Wyjaśnia to niekompletność, zmienność i niedoskonałość świata materialnego.
Świat idei Platon wyobrażał sobie niemal "namacalnie". Świat ten składał się z nieskończonej liczby idealnych i doskonałych obiektów, takich jak np. bryły platońskie, które są bardziej "realne" i "rzeczywiste" od przedmiotów materialnych. Obiekty te są "wieczne", co znaczy, że nie były nigdy stworzone, ani nie mogą ulec zniszczeniu. Idee tworzą hierarchię - najwyższą ideą jest idea dobra, obdarzająca inne idee bytem i poznawalnością.
Dusza i Demiurg - Budowniczy Świata
Oba światy - świat idei i świat materialny są według Platona odseparowane i nawzajem się nie przenikają. Jedynymi odstępstwami od tej reguły jest ludzka dusza i Demiurg - boski budowniczy świata.
Według Platona ludzi od reszty świata materialnego odróżnia to, że mają duszę, która pochodzi wprost ze świata idei. Podobnie jak inne idee jest więc ona wieczna, niestworzona i niezniszczalna. Dusza, należąc do świata idei może poznawać idee. Inną cechą duszy jest zdolność do poruszania się samej z siebie. Z ideą nieśmiertelności duszy wiąże się idea jej preegzystencji: istniała ona przed narodzeniem i została uwięziona w ciele, które jest jej grobem. Jej celem jest zatem odrzucenie ciała przez śmierć i powrót do świata idei. Platon dzielił duszę na trzy części: na boski rozum oraz należące częściowo do świata postrzeżeń szlachetniejsza popędliwość i niższa pożądliwość.
Świat materialny jest bezrozumny, ale zdaniem Platona w przyrodzie istnieje harmonia i ład. Jest to zrozumiałe jedynie, gdy przyjmiemy celowość świata, a zatem jego stworzenie. Istotą, która zbudowała świat materialny jest właśnie Demiurg. Z jednej strony wzorował się on na ideach, co powoduje pewne zbliżanie się rzeczy materialnych do doskonałości. Z drugiej strony zbudował świat z odwiecznie istniejącej materii, czy też bezrozumnego tworzywa (dechomenon), co powoduje, że odbicie idei jest niedoskonałe.
Teoria poznania - metoda dialektyczna
Z koncepcji istnienia świata idei i rozumienia duszy wynikała platońska teoria poznania. Zdaniem Platona dusze posiadały doskonałą wiedzę o świecie idei, w nim preegzystując, ale na drodze ze świata idei do ciała człowieka tą wiedzę traciły. Zapominanie to jednak nie było zupełne i człowiek ma możliwość przypomnieć sobie znane niegdyś idee. Uczenie się jest więc w istocie nie poznawaniem nowych rzeczy, lecz "przypominaniem" (anamnezą) świata idei. Tęsknotę wobec świata idei, będącą motorem poznania rozumowego Platon nazywa Erosem.
Aby dusza nie zbłądziła, proces uczenia musi być właściwie przeprowadzony. Nauczanie umiejętności praktycznych jest tylko pomocą w radzeniu sobie w świecie materialnym. Dużo istotniejsze dla Platona jest studiowanie "samego siebie" w poszukiwaniu pamięci o prawdziwych ideach. Pomocny w tym miał być system edukacji oparty na dialektyce. Polega ona na dochodzeniu do prawdy poprzez dialog ucznia z nauczycielem, analizę i syntezę pojęć, tworzenie tez i antytez, ich przyjmowanie lub odrzucanie.
Etyka i Teoria Państwa
Dobro jest w tym systemie pamięcią o świecie idei, w którym panują "idealne" stosunki, a zło jest brakiem tej pamięci. Zło wynika więc z niewiedzy; pogląd ten wywodzi się od Sokratesa i zwany jest intelektualizmem etycznym. Dążenie do dobra zostanie po śmierci wynagrodzone poprzez powrót duszy do świata idei, podczas gdy dusze nierozumne zostaną ukarane ponowną utratą życia i wcieleniem. Ta koncepcja etyczna została uzupełniona przez nawiązującą do podziału duszy na trzy części teorię cnoty. Każdej części duszy odpowiada właściwe jej dobro. Zadaniem części rozumnej jest osiągnięcie mądrości, zadaniem niższych części jest podporządkowanie się rozumowi: popędliwość osiąga to poprzez męstwo (stałość), a pożądliwość poprzez umiarkowanie (panowanie nad sobą). Harmonię między częściami duszy gwarantuje cnota sprawiedliwości. Koncepcja ta została przyjęta przez chrześcijaństwo pod nazwą czterech cnót kardynalnych. Idealne państwo polega na podziale zadań i tak jak trzem częściom duszy odpowiadają trzy cnoty, tak samo powinny odpowiadać im trzy stany społeczeństwa: stan uczonych (władców-filozofów) dbających o rozumne kierowanie państwem i umożliwiających prowadzenie przez pozostałych obywateli rozumnego i cnotliwego życia; stan strażników (wojskowych) dbających o wewnętrzne i zewnętrzne bezpieczeństwo państwa oraz stan żywicieli, zapewniających zaopatrzenie wspólnoty w potrzebne dobra materialne.

Arystoteles

Forma i materia
Uważał on, że idee "nie przyczyniają się też w żaden sposób do poznawania innych rzeczy [...] ani do wyjaśniania ich istnienia, bo nie znajdują się w poszczególnych rzeczach, które w nich uczestniczą [...]". Jego zdaniem istota rzeczy (substancja, ousia) zawiera się w niej samej.
W miejsce dualizmu platońskiego powstał jednak inny: materii i formy. Forma była odpowiednikiem idei platońskiej; nie jako osobny, niezależny byt, lecz jako coś nadające kształt i postać materii. Relację między formą a materią można więc sobie wyobrazić jak relację między naczyniem a wodą, albo gliną i palcami garncarza. Formy w zasadzie nie mogą istnieć bez materii, a z drugiej strony sama materia bez form nie posiadałaby kształtu, koloru, ruchu i innych cech; byłaby czystym chaosem. Tak więc znany nam z doświadczenia świat jest nierozerwalną kombinacją materii i idei-form.
Hierarchia bytów
Istnieje ciąg stworzeń od najprostszych do najbardziej złożonych. Czym w danym bycie jest więcej formy (jest ona bardziej złożona) a mniej materii, tym zajmuje ona wyższe miejsce w hierarchii. I tak: byty nieożywione takie jak np: kamień zawierają w sobie bardzo dużo materii i mają przy tym bardzo prostą i nieruchomą formę. Rośliny mają bardziej złożoną formę, która podlega powolnym zmianom. Zwierzęta mają jeszcze bardziej złożoną formę, która daje im możliwość ruchu i reagowania na zmiany. Wreszcie ludzie posiadają bardzo złożoną formę zwaną duszą, która posiada unikalną cechę bycia świadomym o samej sobie.
Z połączenia tych ontologicznych założeń powstała teoria czterech przyczyn, jakie muszą być spełnione do zaistnienia danej rzeczy: przyczyna materialna (causa materialis) - rzecz powstaje z materii; przyczyna formalna (causa formalis) - powstaje przez ukształtowanie materii przez formy; przyczyna sprawcza (causa efficiens) - powstanie rzeczy musi być określone przez czynnik działający uprzednio; przyczyna celowa (causa finalis) - powstanie rzeczy musi służyć pewnemu celowi.
Cnoty
Arystoteles rozróżniał cnoty dianoetyczne bedące właściwością rozumu (najważniejsza z nich jest roztropność (phronesis)) oraz cnoty etyczne, które wynikają z tradycji i społecznej zgody, a wiążą się z istniejącym porządkiem społecznym. Z cnót etycznych najwyższa jest sprawiedliwość, którą dzielił na rozdzielającą (słuszny podział dóbr) i wyrównującą (kompensację krzywd); podstawą jednak jest konstytuującą wspólnotę ludzką przyjaźń. Postawa moralna (hexis) powstaje zatem nie w wyniku samego rozumienia, ale praktyki życia i moralności otoczenia. Nie bez znaczenia jest ćwiczenie, przyzwyczajenie i uczenie się.
Teoria złotego środka
Arystoteles uważał, że zbyt skrajne czy rygorystyczne podejście do moralności oraz całkowite ignorowanie żądz cielesnych ma zwykle fatalne rezultaty, gdyż żądze te są sposobem, w jaki ciało komunikuje silnie zależnej od niego duszy swoje potrzeby.
Wynika z tego, iż człowiek powinien podążać drogą ?złotego środka? ? nie ignorować żądz, ale też nie ulegać im całkowicie. Żądze te muszą wcześniej czy później zostać zaspokojone, ale w sposób umożliwiający harmonijny rozwój także rozumnej części duszy, która to powinna oprócz nabywania wiedzy kultywować również umiejętności panowania nad żądzami, poprzez silną wolę, odwagę i rozsądek.
Etyka
Etyka Arystotelesa wynikała w dużym stopniu z jego teorii bytu, ale także była wypracowana na drodze praktycznych obserwacji. Rozumiał on dobro i cnotę jako dążenie do doskonalenia swojej formy czyli duszy. Gdy dusza osiągnie optymalną, przeznaczoną dla danej jednostki postać, to wtedy jednostka ta osiągnie trwałe szczęście i cnotę. Dusze ludzkie są niepowtarzalne dlatego to, co jest dobre dla jednego człowieka, niekoniecznie musi być dobre dla drugiego. Dobro zatem jest pojęciem subiektywnym i zależy od mnóstwa różnych czynników. Próba uszczęśliwiania wszystkich poprzez tworzenie idealnego państwa jest więc mrzonką, która w istocie może tylko wszystkich unieszczęśliwić, co było sprzeczne z poglądami Platona.