Filozofia - materiał egzaminacyjny.

Filozofia ( fileo - kochać, sophia - mądrość ). Pierwotnie wyraz ten oznaczał tyle co nauka. Potem od jednej pierwotnej nauki zaczęły odrywać się odrębne nauki. Do niedawna mianem filozofii zaopatrywano takie dyscypliny ja ; metafizyka, teoria poznania, logię, psychologię, etykę, estetykę. W chwili obecnej dokonuje się dalszy podział - oderwała się psychologia, logika współczesna, etyka. Wiernymi filozofii pozostały teoria poznania, etyka normatywna oraz metafizyka. Poznanie jest celem filozofii. Filozofia dąży do poznania opartego na racjonalnych przesłankach.

Filozofia - zmienna pod względem zakresu i treści dziedzina ogólnych rozważań na temat struktury i istoty bytu ( ontologia ), źródeł i prawomocności ludzkiego poznania ( teoria poznania ), zasad wartościowania, sensu życia, sposobu jego godnego prowadzenia ( filozofia człowieka, etyka ), zagadnień dotyczących poglądu na świat i miejsca człowieka w świecie. Tradycyjnie filozofia dzieli się na ontologię ( metafizykę ), teorię poznania ( epistemologia ), etykę, estetykę, logikę.

Specyfika poznania filozoficznego - filozofia rozumne tłumaczenie rzeczywistości, tzn. że wiedza ta różni się od wiedzy potocznej, proporcjonalnej, przeżyć emocjonalnych. Pierwsze wzmianki o filozofii datuje się na 5 - 6 w. p.n.e. w Grecji. Rzym wniósł wkład późniejszy i raczej pomijający kulturę śródziemnomorską, która stworzyła filozofię.

Rozumne tłumaczenie rzeczywistości - nauka w dzisiejszym rozumieniu narodziła się XVII w. i jest bardzo młoda w porównaniu z filozofią. Legenda grecka Pitagorasa potwierdza powstanie filozofii : „Bogowie mądrość mają, ludzie dążą do wiedzy, mogą być jej przyjacielem”. Do XVII w. wszelka wiedza nazywana byłą filozofią.

Nauki realne i nauki formalne - formalne nie zajmują się fragmentem rzeczywistości ale abstrakcyjną formą, strukturą rzeczywistości i zależnościami pomiędzy abstrakcyjnymi jednostkami. Żadna z nauk realnych nie zajmuje się całością rzeczywistości i nie ma pełnego zasięgu swego stosowania. Nauki realne po prostu stwierdzają, że tak jest, a nie inaczej. Postawa filozoficzna opiera się na chęci poznawania, filozofia jest umiłowaniem mądrości.

Filozofia jest przedłużeniem innych form myślenia ludzkiego. Filozofia jest antydogmatyczna.

Myślenie filozoficzne - wytwarza i wyróżnia pojęcia o możliwie największym, racjonalnym zakresie. Kolejnym wyróżnikiem myślenia filozoficznego jest myślenie krytyczne ( krytycyzm ). Myślenie filozoficzne nie zadowala się zastanymi ustaleniami wiedzy ludzkiej, nawet jeśli chodzi o naukę. Popycha ludzkie myślenie dalej. Reaguje na wszelkie dogmaty i ustalenia ortodoksyjne. Kolejną cechą myślenia filozoficznego jest jego wnikliwość. Filozofia nie zadowala się wiedzą wstępną, powierzchowną, ma tendencje pójścia głębiej w kierunku istoty rzeczy i zjawisk. Myślenie filozoficzne próbuje odpowiedzieć na najbardziej fundamentalne pytania jakie człowiek może sobie postawić.

Podział filozofii na trzy działy : ogólną naukę o bycie (metafizyka, ontologia), ogólną naukę o poznaniu (epistemologia) i ogólną naukę o wartościach (aksjologia). Ustalili go w IV w. P.n.e. greccy uczeni z Akademii Platońskiej. Grecy dzielili filozofię na fizykę, logikę i etykę. Już u Arystotelesa wyodrębniła się z filozofii logika, później zaś inne dyscypliny takie jak : socjologia czy psychologia. Dopiero Platon nadał filozofii nowe znaczenie. Rozdzieliła się ona na dwa rodzaje : na wiedzę o zjawiskach i na wiedzę o bycie.

Historia filozofii - filozofia starożytna Europy była filozofią grecką. Grecja rozpoczęła w VII wieku pracę nad filozofią, a po dwóch stuleciach wydała już arcydzieła filozoficznej myśli, stanowiące podstawę całej europejskiej filozofii.

Okresy filozofii - okres filozofii przyrody, okres filozofii humanistycznej, okres filozofii klasycznej, przypadający na IV w. p.n.e. Po okresie klasycznym zaczął się okres poklasyczny ( III w. p.n.e.). W tym okresie filozofowie grupowali się w szkołach i walczyli ze sobą o teorie filozoficzne. Filozofia starożytna w tym ostatnim okresie więcej jeszcze niż zagadnieniami etycznymi zajęła się problemami religijnymi. Okresy filozofii starożytnej :
1. okres powstania filozofii, w którym miała prawie wyłącznie kosmologiczny charakter (VI - V w. p.n.e.)
2. okres oświecenia starożytnego, w którym przeważała filozofia o charakterze humanistycznym (V w. p.n.e.)
3. okres systemów starożytnych (IV w. p.n.e.), następujący bezpośrednio po okresie oświecenia i ściśle z nim związany, miał najrozleglejszy zakres zagadnień, uchodzi za klasyczny szczytowy okres filozofii starożytnej.
4. okres szkół starożytnych, w którym uprzywilejowane miejsce zajęły zagadnienia etyczne (III - I w. p.n.e.)
5. okres synkretyczny o charakterze religijnym (I w. p.n.e. - V w. n.e.)

Okresy filozofii greckiej :
1. okres przedsokratyczny VII - IV W. p.n.e.
2. okres klasyczny IV w p.n.e.
3. okres praktyczny III w. p.n.e.
4. okres neoplatoński I - III w n.e.

Ad 1. Okres joński - od nazwy państwa, gdzie mieszkali filozofowie. Bardziej filozofia materialistyczna. Zajmowała się problematyką powstania świata, jego strukturą, początkiem. Wykazywała zainteresowanie materią, budulcem świata. Wykazywała brak zainteresowania etyką i antropologią. Postawiono wtedy pytane o arche - początek wszechrzeczy.

Ad. 2. Powstają pierwsze zamknięte systemy filozoficzne - platoński i arystotelejski, wyjaśniające istnienie świata. Platon, Sokrates, Arystoteles. Powstaje logika i metodologia, tworzą się zręby wiedzy zhierarchizowanej. Zainteresowanie wiedzą etyczną, przezwyciężony zostaje materializm, filozofia wkracza na wyższy poziom. Okres ten jest najważniejszy.

Ad. 3. Filozofia zajmuje się życiem codziennym, praktycznym. Powstają szkoły etyczne - epikureizm, stoicyzm, cynizm. Stoicy wnoszą wkład w rozwój logiki, która się wtedy umacnia, wtedy też tworzy się teoria zadań.

Ad. 4. Schyłkowy ( filozofia nie jest już czysto grecka ) okres, uwidaczniają się wpływy innych kultur, narodów i religii. Nabiera ona charakteru synkretycznego. Widać tendencje to teologii, mistycyzmu i judaizmu. Okres ten pokrywa się z czasem upadku starożytnej Grecji. Filozofia zajmuje się sateriologią ( sprawy ostateczne ). Dominuje filozofia o charakterze filozoficzno - mistycznym, mówiąca o tym jak żyć i jak sobie radzić w życiu. Przedstawicielem był Platyn. W filozofii wkład Rzymu był dość późny, około IV, III w. p.n.e. ( szkoła stoicka - Cycero, Seneka, Marek Aureliusz, Lukrecjusz ). Ich osiągnięcia dotyczyły głównie państwa i prawa. W Grecji rozwinęły się pojęcia : państwo, ustrój, demokracja, wiedza o byciu dobrym obywatelem ( polityka ).

Politeizm - otwarty system wierzeń Greków, wielobóstwo, traktowali oni Bogów po przyjacielsku. Antopomorfizowali ich - przypisywali rzeczy ludzkie. Religia w Grecji nie była dogmatyczna, była państwowa. Grecy byli opanowani, byli ludźmi zamożnymi, mogli sobie pozwolić na tworzenie dzieł.

PIERWSZY OKRES FILOZOFII STAROŻYTNEJ
- filozofia starożytna była filozofią Grecką. Był to typowy okres powstania i rozwoju, zaczął się od niewyraźnych zagadnień i stopniowo powiększał ich zapas. Byłą to filozofia prawie wyłącznie kosmologiczna. Filozofia istniała wówczas sama bez pomocy ze strony nauk szczegółowych.

Tales z Miletu (przełom VII i VI w. p.n.e.) - wszystko jest z wody, z wody powstało i z wody się składa. Interesował się pochodzeniem świata, ale nie kto go stworzył, tylko jakim był świat od początku. Chodziło mu o to co było początkiem świata. W takim znaczeniu początek świata był pierwszym zagadnieniem filozofii. Przedmiotem dociekań Talesa i jego bezpośrednich następców była przyroda. Z tych dociekań powstało pytanie jaka była pierwotna materia ? Tales mówił : „wszystko jest ożywione jak to widać w bursztynie i magnesie”. Ta nieoddzielność materii od siły życia było tak charakterystyczne dla pierwszej grupy greckich filozofów, że nazwano ich hilozoistami. Filozofię zapoczątkowaną przez Talesa rozwinęli jego rodacy w koloniach jońskich. Przejęli jego zagadnienia ale dali mu inną postać : bardziej spekulatywną dał Anaksymander, bardziej empiryczną dał Anaksymenes.

Anaksymander - pochodził z Miletu, był uczniem Talesa. Anaksymander zaczął używać terminu początek świata. Arche było dla niego już nie tylko początkiem ale zasadą rzeczy, nie tylko ich pierwotną, ale też właściwą naturą. Dla Anaksymandra zasadą był bezkres Apejron, dla niego arche to Apejron ( bezkres z miejscem dla wszystkich przeciwieństw ).

Anaksymenes - zachował on zasadniczy pogląd swego poprzednika, że świat jest bezkresny i że ruch jest wieczny. Anaksymenes utożsamił zasadę z określoną materią, z powietrzem ( dlatego, że jako jedyne wśród rodzajów materii byłe nieskończone ).

Heraklit z Efezu - dla niego pratworzywem był ogień. Był przekonany, że jedyny porządek we wszechświecie jest budowany przez Logos ( świat jest procesem nieustannych zmian, a gwarancją by nie zmienił się w chaos jest Logos - głębszy porządek ). Miał wielkie znaczenia w dziejach filozofii przez dzieje teorie : powszechnej zmienności oraz przez teorię powszechnej rozumności świata ( logos, rozum kosmiczny ). Ponadto był tym, który skierował refleksję ku zagadnieniom humanistycznym i wprowadził do filozofii czynnik introspekcyjny.

Parmenides - dla niego zasadą wszechrzeczy jest jedność i trwałość. Jako pierwszy wprowadza pojęcie bytu. Byt jest jedyny niezmienny, wieczny. Zachodzi jedność myśli i jedność bytu. Był on twórcą doktryny biegunowo przeciwnej dla twierdzeń Heraklita, tzn. zaprzeczał on zmienności świata i w stałości widział naczelną cechę bytu. Ośrodkiem tej doktryny było italskie miasto Elea, stąd zwana jest filozofią eleatów. Dał filozofii naczelną teorię jedności i niezmienności bytu, pogląd na nierozerwalność bytu i myśli, odróżnił myśli od postrzegania, wprowadził dialektyczną, dedukcyjną metodę filozofowania.

Demokryt z Abdery - uczeń Leucypa twórcy atomizmu ( główna w starożytności postać materialistycznego poglądu na świat ). Materia składa się z atomów : składa się ta teoria z 4 tez :
1. cała przyroda składa się jedynie z mnogości atomów, czyli niepodzielnych cząsteczek;
2. atomy posiadają wyłącznie ilościowe własności, a nie posiadają jakościowych;
3. powszechną własnością atomów jest ruch;
4. atomy znajdują się i poruszają w próżni.

Pitagoras - żył w VI w. p.n.e. Dał początek religijnym, politycznym i etycznym ideom, głoszonym, przez pitagorejski związek. Był on związkiem etycznym. Wierzenia pitagorejskie ( dusza istnieje oddzielnie od ciała, może łączyć się z dowolnym ciałem, dusza jest trwalsza od ciała, jest potężniejsza i doskonalsza od ciała, ciało jest dla duszy więzieniem ). Pitagorejczycy pierwsi zajęli się matematyką i pchnęli ją naprzód. Doszli do wniosku, że za powstanie świata nie odpowiada już ani woda ani ogień tylko liczba. Uświadomili sobie kulistość Ziemi. System pitagorejski : Ziemia krąży dookoła idealnego ośrodka systemu planetarnego. Pitagorejczycy dali filozofii pamiętne koncepcje metafizyczne, a mianowicie teorię liczby jako zasady świata oraz przekonanie o harmonijności świata.

Ksenofales - jako pratworzywo widział ziemię.



DRUGI OKRES FILOZOFII STAROŻYTNEJ

Protagoras - sofista, przedstawiciel nowego typu filozofii o orientacji humanistycznej i o stanowisku relatywistycznym. Sofiści z zawodu byli nauczycielami, przygotowującymi do życia publicznego. Okres działalności sofistów trwał prawie całe stulecie. Protagoras był najbardziej filozoficznym umysłem wśród sofistów. Sofiści twierdzili, że prawdę poznajemy tylko przy pomocy zmysłów, dawali tym wyraz sensualizmowi, głosili, że nie ma prawdy powszechnej, bo prawda jest dla każdego inna ( był to ich relatywizm ). Prawda jednego człowieka ma wyższość nad prawdą drugiego człowieka o tyle tylko, o ile posiada większą użyteczność praktyczną ( był to praktycyzm ). Sądzili, że pewne prawdy uchodzą za obowiązujące powszechnie ( był to konwencjonalizm ). Sofiści skierowali badania na człowieka, jego wytwory i czynności.

Sokrates - żył na przełomie IV i V wieku. Zajmował się etyką, moralnością. Najpierw nauka sofistów podobała się Sokratesowi, jednak kiedy weszli na drogę relatywizmu moralnego, zaczął ich krytykować. Sokrates uważał, że cnota, czyli arete była i jest niezmienna dla wszystkich, jest jedna. Nadał znaczeniu cnoty znaczenie moralne, nie tylko fizyczne. Sofiści twierdzili, że cnót jest wiele. Sokrates mówił, że cnota ma charakter bezwzględności, czyli obowiązuje wszystkich. Jest jednym i tym samym wiedzieć co to sprawiedliwość i działać sprawiedliwie. Sokrates twierdził, że tylko niewiedza usprawiedliwia. Filozofia wg Sokratesa jest nawoływaniem do cnoty ( protreptyka ), do uczenia się cnoty. Wg niego ważne jest aby wychować dobrego człowieka i dobrego obywatela. Celem człowieka jest osiągnięcie szczęścia ( endajmonia ). Cnota obowiązuje bez względu, czy zyska powszechne uznanie, czy pogardę. Cnota nie jest relatywna. W badaniach Sokrates wykorzystał technikę rozmowy. Rozmawiał z ludźmi, niejednokrotnie ośmieszając ich. Intelektualizm moralny - przekonania, że doskonałość moralna jest fundamentem mądrości. W tradycji sokratejskiej podmiotem odpowiedzialności moralnej jest rozum.


Platon - krytykował on sofistów, m.in. za to, że uczyli za pieniądze. Zarzucał im także głoszenie, że w nauczaniu najważniejsza jest nie tyle prawda co skuteczność argumentacji. Zajmował się głównie nauką o ideach. To co dane nam za pomocą zmysłów, jest tylko zjawiskiem, zaś prawdziwy byt to idea poznania za pomocą wyglądu intelektualnego. Każda rzecz ma swoją ideę. Wszystko co posiada swoją definicję posiada ideę. Idee to prawdziwa rzeczywistość, zaś świat dany za pomocą zmysłów to tylko złuda. U Platona nauka o duszy byłą ściśle związana z teorią poznania. Dusza jest odpowiedzialna za funkcje intelektualne. Od Platona pochodzi powiązanie świata idei czyli bytu prawdziwego z zasadami moralności. Był on przekonany, że dusza jest doskonałym elementem natury ludzkiej, że ciało jest więzieniem dla duszy, ponieważ od ciała pochodzi poznanie zmysłowe, co nie jest prawdziwe. Nauka platońska wywodzi się po części z tradycji pitagorejskiej ( wędrówki dusz ). Platon twierdzi, że dusza każdego człowieka posiada wiedzę o ideach, ponieważ zdobyła ją przed urodzeniem. Wszelka nauka jest więc tylko przypominaniem. Był on przekonany, że wszyscy ludzie posiadają kompetencję logiczno - matematyczną. Stąd też od Platona wywodzi się pojęcie racjonalizmu genetycznego - wiedzę prawdziwą ma w sobie już każdy człowiek. Nurt ten był przeciwieństwem empiryzmu. Umysł człowieka składa się z trzech elementów :
1. część rozumna
2. część emocjonalna ( akty woli )
3. część wegetatywna ( odpowiedzialna za cielesne pragnienia )
Częściami duszy są trzy cnoty - mądrość, męstwo, powściągliwość ( opanowanie ). Platon krytykował demokrację - demokracja jest głupia ( argument epistemologiczny ); demokracja jest słaba ( argument pragmatyczny ). Struktura państwa ( na kształt duszy ) wg Platona :
1. rządzić mieli filozofowie ( mądrość )
2. żołnierze ( męstwo )
3. kupcy ( powściągliwość i opanowanie ).
Platon kładzie nacisk na drogę pojęciową, poznanie idei, która do niej wiedzie zaczyna się od poznania sensu wyrazów, potem stopniowo wiedzie ku definicji rzeczy. Prawdziwym przedmiotem wiedzy nie morze być wiedza materialna, bo prawna musi pewna i stała, a rzeczy tych cech nie posiadają. Przypominając sobie idee na podstawie poznania zmysłowego, dusza stopniowo przechodzi do poznania idei poszczególnych przedmiotów, w górę, aż do poznania idei dobra. Jest to droga wstępowania. Droga zstępowania to droga od najwyższej idei poprzez niższe aż do idei przedmiotu. Droga ta przez idee niższego szczebla jest drogą dedukcji, droga indukcyjna zaś to droga wstępowania. Razem dają one wiedzę pewną. Utopijna koncepcja państwa : celem państwa jest zapewnienie obywatelom szczęścia i dobra, ale o tym co dla nich dobre powinni nie decydować oni, ale ci, którzy wiedzą co jest dla ludzi dobre. Konstruuje wizję państwa z trójpodziałem warstwowym na wzór duszy :
1. warstwa mędrców - złoto
2. warstwa wojowników - srebro
3. warstwa rzemieślników - żelazo

Arystoteles - występował przeciw platońskiej nauce o ideach. Sformułował doktrynę, która zastąpiła mu naukę Platońską - byłą to doktryna teologiczna ( teoria transcendentnego Boga i transcendentnego rozumu, teologiczne przyrodoznawstwo i teologiczna etyka ). Później czynnik empiryczny wziął górę w filozofii Arystotelesa, zaczął budować empiryczną naukę - biologie, socjologię, historię. Dla Arystotelesa byt jest jednostkowy a wiedza ogólna. Z założeń Arystotelesa wynikało, że istnieją pojęcia ogólne nie mające i nie potrzebujące definicji. Rozwinąwszy szeroko logikę Arystoteles potraktował ją jako odrębną dziedzinę. A jako taka znalazła się poza obrębem filozofii. Pojął ją jako dyscyplinę formalną. W poznaniu zmysły miały dla Arystotelesa funkcję równie niezastąpioną jak rozum. Arystoteles kładł nacisk na fakt, że poznanie ma charakter bierny. W filozofii praktycznej wyróżniał dwa działy : etykę i politykę. Dla niego substancją są konkretne rzeczy. W substancji rozróżniał formę i materię. Materia i forma są aspektami danej sytuacji, muszą współistnieć ze sobą. Kategorie substancji wg Arystotelesa :
1. ilość
2. jakość
3. stosunek
4. miejsce
5. czas
6. położenie
7. stan
8. działanie
9. doznawanie
Związek przyczynowy - Arystoteles o przyczynie mówi w czterech aspektach :
1. formalna
2. celowa
3. sprawcza
4. materialna
Przykład z rzeźbiarzem :
1. formalna ( pomysł rzeźbiarza, koncepcja )
2. materialna ( z czego wykonamy )
3. sprawcza ( konkretna czynność, rzeźbienie )
4. celowa ( piękno rzeźby ).
Realizm arystotelejski - idee nie mogą istnieć oddzielnie, ale w poszczególnych, konkretnych rzeczach. Realnie istnieją tylko twory realnie złożone z materii i formy, nie zaś tylko czyste formy - idee. Byt niewłaściwy - wytworzony nie w postaci istnienia żywego, naturalnego. Teoria naczelna - nauka o bycie jako takim, mówiąc o bycie ma na myśli nie tyle poszczególne rzeczy, które doświadczamy codziennie, lecz ogólniejsze podłoże tych rzeczy. Byt to nie to samo co doświadczamy w codziennym życiu, czyli rzeczy materialne. Ontologia to inaczej metafizyka, która zajmuje się bytem w szerszym pojęciu. Substancja - określenie bytu szerokiego. Substancja jest jednością dwóch elementów : formy i materii, byt jest zawsze jednostkowy, głównie istota żywa. Jest twórcą teorii bytu - ontologii. Jego myśl wyrasta z platońskiej, ale z czasem wyraźnie od niej odchodzi. Struktura substancji nie ma charakteru inercyjnego ale dynamiczny. Materia jest czynnikiem biernym podatnym na kształtowanie - potencją. Jest tą częścią substancji, która wprowadza jednostkowość, powoduje, że w obrębie gatunku każdy egzemplarz jest jednostkowy. W obrębie gatunku, różnimy się materią, która jest zasadą jednostkowości.
Forma - uaktualnienie możności tkwiącej w materii, utrwalenie z materii określonego przedmiotu.
Ruch - zmiana uaktualnienia materii - przejście od stanu możnościowego do stanu rzeczywistego.
Forma odpowiada za definicje ogólne własności rzeczy, gwarantuje przynależność do określonego gatunku. Jest czynnikiem aktywnym w substancji, odpowiada za przekształcenie materii w przedmiot, zarazem jest celem przedmiotu, jest kresem, do jakiego dąży każda rzecz - każda rzecz przez formę dąży do urzeczywistnienia swojej formy gatunkowej.
Entelechia - stan dążenia do pełni, do stawania się rzeczą najlepszą w swoim gatunku.
Arystotelesa zajmowała zależność pomiędzy bytem a odpowiadającym mu słowem, zauważył że są słowa lub wyrażenia które nadają się na podmioty w zdaniach twierdzących, lub nie. Obydwu grupie słów odpowiadają jakieś byty, tak jak słowa tworzą dwie kategorie semantyczne i znaczeniowe, podobnie byty. Byty do których odsyłają słowa mogące być podmiotami w zdaniach twierdzących Arystoteles nazwał substancjami, a drugie nie mogące być podmiotami nazwał przypadłościami Przypadłości - byty odpowiadające nieokreślonym wyrazom. Jedne z nich wynikają z samej substancji i na nią wskazują, są to przypadłości uniwersalne, inne zaś, niezbędne dla określenia substancji to przypadłości przypadkowe. Substancje istnieją samodzielnie a ich przypadłości nie. Przypadłości istnieją w substancji jaki jej cechy a rzeczy poznajemy zawsze przez przypadłości.

TRZECI OKRES FILOZOFII STAROŻYTNEJ

Epikur - Szkołą epikurejska założona w Atenach na progu III wieku, miała zwolenników do końca okresu hellenistycznego i stanowiła w nim czwarty wielki obóz filozoficzny. Szczęcie jest największym dobrem, szczęście polega na doznawaniu przyjemności a nieszczęście na doznawaniu cierpień. Podstawową myślą Epikura było to, że do szczęścia wystarcza brak cierpień : brak cierpienia bowiem odczuwamy już jako przyjemność. Człowiekowi jest z natury dobrze, byle tylko nie unieszczęśliwiały go cierpienia. Jest to radość wrodzona, o którą nie potrzebujemy zabiegać, gdyż nosimy ją w sobie. Jako wrodzona jest niezawodna. Niech tylko ciało będzie zdrowe a dusza spokojna a życie będzie rozkoszą. To był najistotniejszy punkt epikureizmu : w nim hedonizm łączył się z kultem życia. Radość życia jest głównym składnikiem życia, ale nie jedynym; istnieją jeszcze przyjemności powodowane przyczynami zewnętrznymi. Epikur nie uznawał jakościowych różnic pomiędzy przyjemnościami. Rozum jest niezbędny do szczęścia, nie tylko aby trafnie wybierać przyjemności, ale także po to by kierować myślami. Jego teoria przyrody jest materialistyczna - przyjmowała, że nie istnieje nic poza ciałami i pustą przestrzenią. Przyjmowała, że ciała składają się mnogości nawzajem od siebie niezależnych atomów. Był skrajnym przeciwnikiem idealizmu.

Filon - główny przedstawiciel synkretycznej żydowskiej - greckiej filozofii. Jego system stał się prototypem systemów swej epoki. Był z jednej strony przedstawicielem teologicznej tradycji żydowskiej, z drugiej zaś podlegał wpływowi greckiej filozofii. Filon należał do tych, którzy mieli tylko jeden przedmiot prawdziwego zainteresowania : Boga. Świat interesował go tylko jako Jego dzieło. Myśl ta była na wskroś dualistyczna. Bóg i świat to było dla niej pierwsze przeciwieństwo, duch i materia - przeciwieństwo drugie, dobro i zło - przeciwieństwo trzecie. Punkt wyjścia filozofii był skrajnie dualistyczny, ale cel skrajnie monistyczny. Filon stworzył schemat, który na długo przyjął się wśród filozofów :1. Bóg był punktem wyjścia; materia stanowiła przeciwległy kraniec w systemie Filona3. Pośrednie ogniwo miedzy Bogiem a światem materialnym widział Filon w ideach, ujmował je mniej abstrakcyjnie, bardziej teologicznie ( idee istnieją w Bogu, są myślami bożymi ). Bóg, Logos i świat materialny - trzy szczeble w drabinie bytów. Z tej trójcy Filon stworzył schemat, który stał się podłożem dla rozwoju metafizyki aleksandryjskiej. Dla niego prawda była tylko w Bogu i poznać ją można było tylko przez połączenie się z Bogiem. Filozofia Filona była teocentryczna i heteronomiczna : zadaniem jej było poznanie Boga, a źródłem Pismo Święte. Była gradualistyczna - wszystkie rodzaje bytu traktowała jako ogniwa jednego szeregu, zaczynającego się od doskonałego Boga a kończącego się na znikomej materii. W niej etyka i teoria poznania były równie teocentryczne jak metafizyka : aby osiągnąć dobro i prawdę, dusza musi połączyć się z Bogiem.

Plotyn - neoplatonizm Plotyna stanowił syntezę filozoficzną całej epoki, w przeciwieństwie do Filona, czynniki filozoficzne miały w niej przewagę nad religijnymi. Punktem wyjścia Plotyna jak i całej epoki był dualizm, odczucie olbrzymich różnic tkwiących w bycie. Celem przeciwnie, było wykazanie jedności bytu, zbudowanie monistycznego systemu. Środkiem jaki Plotyn zastosował dla osiągnięcia tego celu, było genetyczne ujęcie bytu : postacie bytu, jakkolwiek różne, są etapami jednego i tego samego rozwoju, świat realny jest różny od idealnego, boski jest różny od ziemskiego, ale jeden pochodzi od drugiego. Istotą bytu stało się stawanie. To dynamiczne pojęcie bytu umożliwiło stworzenie monistycznego systemu : nie ma wielu bytów, jest jeden, przybierający różne postacie. Naturalną własnością bytu była wg Plotyna ekspansja. Byt ma naturę światła, którego istotę stanowi promieniowanie. Wyłonione postacie są jakby promieniami bytu lub jego emanacją. Teoria emanacji byłą podstawową myślą systemu Plotyna. Duszę ludzką podzielił Plotyna na dwa składniki : cześć niższą i część wyższą ( wolna od więzów cielesnych i pełna doskonałości ). Drogę wzwyż dusza może przebyć różnymi szlakami : przez wysiłek poznawczy, estetyczny lub moralny. Oryginalnymi pomysłami Plotyna, które umożliwiły jego monistyczny system, były : 1. Dynamiczna koncepcja bytu, 2. Teoria emanacji. Neoplatonizm był wynikiem nie badania naukowego lecz fantazji intelektualnej - zadanie filozofii widział w znalezieniu absolutu. Jedyną metodą pomocną była dialektyczna metoda wysuwania pojęć.

Cyceron - polityk Rzymu, jest autorem dzieła o prawach. Początek praw wyprowadzamy od jednej najważniejszej racji zawartej w naturze - nakazuje ona pewne działania a innych zabrania. Racja ta utwierdzona i rozwinięta w rozumie człowieka jest prawem. Mądrość polega więc na prawie, gdzie mieści się moc zabraniająca postępować źle i nakazująca dobro. Moc nakazuje oddawanie każdemu tego co mu się należy. Oddanie i wybór to postać tego samego czyli prawa. Początki praw trzeba widzieć w naturze. Ważne są też prawa stanowione. Pierwotne prawo natury istnieje wcześniej niż pismo i państwa. Tylko natura może odróżnić dobre prawa od złych. Rozróżnienie pomiędzy prawem tkwiącym w naturze a prawem stanowionym to moc kwitnąca w prawie, bo pozwala słusznie postępować. Moc prawa zyskujemy z jego przestrzegania. Prawo nie zawsze musi się stosować do reguł. Moc obowiązująca prawa wynika z rozumu a nie z jego pożyteczności. To co zapisane w kodeksie karnym jest tylko wyrazem prawa nie jest jeszcze prawem. Jego moc obowiązująca leży w rozumie.




FILOZOFIA CHRZEŚCIJAŃSKA
- ( okres poprzedzający średniowiecze, do V w ) - nie jest to odrębna filozofia, stworzona przez chrześcijan utożsamiana z filozofią antyczną i średniowieczną, obejmuje czasy od początku naszej ery do XV wieku.
Ewangelia Św. Mateusza : Najważniejsze przykazanie
Ewangelia Św. Łukasza : przypowieść „O miłosiernym samarytaninie”
Ewangelia Św. Mateusza : „Kazanie na górze” ( osiem błogosławieństw )
Ewangelia Św. Pawła „ fragment listu do Koryntian „Hymn do miłości”.
Jezus jest postacią autentyczną, jednak niektóre badania wskazują na datę jego urodzenia na 7/6 w p.n.e. Rok jest więc umowny. Jezus urodził się w Galilei, leżącej w rzymskiej prowincji Palestynie. Dużą rolę sprawowała władza lokalna - żydowska - sanhedryn. W języku semickim Joszua - zbawiciel, w greckim - Jezus - mesjasz. Chrześcijaństwo jest najbardziej liczną religią z licznymi odłamami, wywodzi się z judaizmu. Żydzi w momencie urodzenia Chrystusa czekali na zapowiedzianego im przez proroków mesjasza i uznali go tylko za mesjasza, nie za Boga - stąd rozłam. Filozofia chrześcijańska zaczyna się od Św. Augustyna.
Patrystyka - nauka ojców Kościoła, jest to pierwszy okres filozofii chrześcijańskiej ( do VIII w ). Słowo Logos w chrześcijaństwie oznacza Bóg, syn boży, Boga który jest słowem, jest to słowo z mocy którego powstał świat, słowo jest wartością bytową. Świat jest zależny od Boga, jest podtrzymywany przez Boga.
Gnostycy - nurt ten powstał jeszcze przed naszą erą ( 6 - 5 w. p.n.e.) - próba połączenia religii i wiedzy, próba tłumaczenia zjawisk świata, pogodzenia dobra ze złem w świecie leży u podstawy gnony - poglądu na świat.
Monickeizm - odmiana gnostycyzmu - uważa, że istnieje Bóg dobra i Bóg zła. Najstarsza jest Ewangelia Św. Marka, pisana po grecku i aramejsku. Ewangelion - dobra nowina.

Św. Augustyn - przyjmował, że dla człowieka celem jest szczęście i filozofia ma je znaleźć. Szczęście może dać tylko Bóg. Dla szczęścia potrzebne jest poznanie. Umysł poznaje lepiej od własnych przeżyć prawdy wieczne. Dla niego świat idealny był złączony z Bogiem, wieczne istnienie jest właściwe tylko Bogu, więc prawdy wieczne istnieją tylko w Bogu. Umysł bezpośrednio widzi prawdę, jak oczy widzą rzeczy. Poznanie umysłowe ma charakter intuicyjny, umysł dochodzi prawdy wprost bez rozumowania. Uczynił Boga ośrodkiem myśli filozoficznej. Bóg nie tylko sam jest bytem, jest przyczyną wszelkiego bytu. Bóg jest najwyższym bytem, jest najwyższym dobrem, jest najważniejszym przedmiotem poznania. Augustyn głosił iluminizm : Bóg udziela prawdy umysłom ludzkim, bo człowiek sam prawdy by nie znalazł. Zasadniczą postacią życia duchowego była dla Augustyna wola. Augustyn położył podwaliny pod nową chrześcijańską filozofię, zerwał z klasyczną postawą Greków, jego postawa była introspekcyjna, wola miała pierwszeństwo przed rozumem.

FILOZOFIA ŚREDNIOWIECZNA
- przyczyny upadku filozofii średniowiecza upadek feudalizmu i systemu prawnego średniowiecza, rozwój miast, powstawanie państw, zmiana systemu prawnego, powstanie nauki, która obala dotychczasową wiedzę o świecie, zmniejszenie wpływów Kościoła i papiestwa, scholastyczny sposób uprawiania wiedzy ( akademicki ) dostępny nielicznym.

Św. Anzelm z Canterburry - od niego pochodzi ontologiczny dowód na istnienie Boga, wg niego Bóg jest bytem najdoskonalszym, a ponieważ jest bytem doskonałym musi istnieć, gdyż nieistnienie nie może być doskonałe ( cios temu dowodowi zadał później Immanuel Kant ). Dowód ten jest jedynym wielkim dowodem Św. Anzelma. Sformułował metodę filozofii średniowiecznej, zaczął budować metafizykę średniowieczną. Metafizyka ta byłą teocentryczną. Bóg w niej był wzorem świata, sprawcą świata i celem świata. Metafizyka ta byłą dualistyczna od Augustyna.

Św. Bonawentura - jego teoria poznania byłą była samodzielnym połączeniem arystotelizmu z augustynizmem, czyli teorii abstrakcji z teorią iluminacji, racjonalizmu z mistycyzmem. Rozwój poznania pojmował empirycznie jak Arystoteles. Poznanie zaczyna się od spostrzeżeń. Postęp jego polega zaś tylko na abstrakcyjnym ujmowaniu tego, co zawarte w spostrzeżeniach. Na drodze abstrakcji umysł dochodzi do pojęć i dalej „abstrahując i oczyszczając” znajduje najogólniejsze prawdy.

Roger Bacon - Zrzekł się filozofii na rzecz wiary, był krańcowym dualistą, przyrodoznawstwo było dla niego wyłącznie rzeczą doświadczenia a filozofia - rzeczą wiary. Jego filozofia była sceptyczna wobec czystej wiedzy. Zalecał metodę doświadczalną, ale zaznaczał, że doświadczenie jest możliwe tylko dzięki objawieniu. Poglądy jego były takie, że wszystkie prawdy są znane tylko dzięki objawieniu, filozoficzne tak samo jak tajemnice religii. Granica między prawdami przyrodzonymi a nadprzyrodzonymi została zatarta ponieważ wszystkie pochodzą z objawienia. Rozum sam nie jest zdolny do poznania prawdy.

Św. Tomasz z Akwinu - sięgnął do tradycji Arystotelesa. Jest twórcą tomizmu. Jest przedstawicielem racjonalizmu, zgodnie z tradycją arystotelejską. Uważa, że rozum i wiara dopełniają się. Dowody na istnienie Boga ( pięć dróg Św. Tomasza ) :
1. droga wzięta z ruchu ( coś co się porusza, jest poruszane przez coś innego )
2. droga wzięta z pojęcia przyczyny sprawczej ( przyczyna musi być czymś zewnętrznym pod względem substancji )
3. z tego co jest możliwe i z tego co jest konieczne ( musi być byt konieczny, który udziela istnienie temu co może istnieć i nie istnieć )
4. ze stopni które się w rzeczach znajdują. Te rzeczy, które są najprawdziwsze, są bytem. Hierarchizowanie : jeśli jest dobre, jest lepsze musi być też najlepsze.
5. z kierowania wszechświatem ( pewne rzeczy pozbawione rozumu działają w jakimś określonym celu. Istnieje coś rozumnego, co wszystkie rzeczy naturalne kieruje do celu, a to coś nazywamy Bogiem ). Własności tomizmu prezentowane przez Tomasza ( poniżej ) spowodowały, że należał on raczej do mniejszości filozofów, był wybitnym myślicielem scholastycznym. Stworzył drugi typ scholastyki, który później bardzo się rozpowszechnił. Filozofię chrześcijańską zbliżył z powrotem do starożytnej.

Ockham - jego stanowisko było antysystematyczne, antydogmatyczne, antyracjonalistyczne, antyrealistyczne. Zamiast konstruować system zajął się krytyką wiedzy, w jej wyniku doszedł do przekonania, że ogromna część tradycyjnej wiedzy pozbawiona jest niezawodnych podstaw. Za podstawowy organ wiedzy miał nie rozum lecz intuicję. Jego krytyczna postawa spowodowała wysunięcie się na pierwszy plan zagadnień epistemologicznych. Doprowadziła do sceptycyzmu i fideizmu, gdyż miejsce zdyskwalifikowanej wiedzy musiała zająć wiara. Intuicjonizm zajął miejsce racjonalizmu, zaś nominalizm i psychologiczny konceptualizm zastąpiły realizm. Szukając głębszych podstaw nowych doktryn epistemologicznych trafił na dwa przekonania natury metafizycznej : indywidualizm i woluntaryzm. Wszelki byt jest jednostkowy i konkretny, innego nie ma. Własności bytu są zależne od woli, przede wszystkim od woli Bożej. Wszechmocna wola Boża i ekonomia myślenia stanowiły dyrektywy jego filozofii. Usiłował wykazać, że teologia nie jest nauką, twierdził, że w nauce o duszy wiemy tylko to, co wiemy przez wiarę. Ani na drodze rozumowania ani na drodze doświadczenia nie można wykazać, że dusza myśląca jest niematerialna i niezniszczalna. Dla niego etyka też była pozbawiona dowodów. Wola Boża jest jedynym źródłem dobra moralnego. Ockhamizm nie tylko zerwał z tradycyjną filozofią dotychczasową, położył też podwaliny pod nową. Dzięki niemu średniowiecze zaczęło budowę krytycznej filozofii i empirycznej nauki. Cechy ockhamizmu :
n krytyczna postaw wypierająca dogmatyczną postawę scholastyków
n autonomiczne pojmowanie nauki
n skierowanie badań ku zagadnieniom epistemologicznym i przyrodniczym
n wywyższenie teorii poznania intuicji, obniżenie znaczenia poznania pojęciowego.

Eckhart - ( przedstawiciel mistycyzmu ) wszelki byt wywodzi się z Boga, jest boskiej natury, wynikiem oglądania Boga jest to, że dusza upodabnia się do niego. Człowiekowi niepotrzebne są już prawa moralne, bo jego życie wewnętrzne ku samemu dobru zdąża. Spekulacje mające przygotować podłoże dla mistyki dotyczyły dwóch z natury rzeczy przedmiotów : Boga i duszy, których łączność była założeniem mistyki.

FILOZOFIA NOWOŻYTNA - ( poł. XIX w - pocz. XX wieku - I woja światowa )
jest praktycznie tylko udziałem Europy Zachodniej i w niewielkim stopniu Hiszpanii i Polski. Czasy nowożytne wyznacza powstanie nauki i poznania opartego na doświadczeniu, poznanie metody uprawiania wiedzy w oparciu o kryteria rozumowe i powrót do zagadnień stawianych przez starożytnych. Nowożytni rozpoczęli od krytyki scholastyki ( średniowiecza ), filozofia przestaje być pisana po łacinie, zaczyna być pisana w językach narodowych. Nie podejmowano rzeczy dotyczących życia codziennego. Następuje stopniowy zwrot od społeczeństwa do jednostki, filozofia zaczyna badać praktyczne zależności pomiędzy zjawiskami. Następuje kumulacja wiedzy, w przeciwieństwie do nauk ścisłych w humanistyce postęp nie jest tak ostro zarysowany. Nowożytność charakteryzuje zwrot do człowieka i zupełnie inny paradygmat - należą do niego pozytywizm i oświecenie oraz materializm - funkcjonują one do dziś. W Filozofii nowożytnej wyróżniamy :
1. okres renesansu ( XV - XVI w ) największy bunt przeciwko średniowieczu, humanizm, nowe teorie naukowe, odkrycie systemu heliocentrycznego, brak wielkich systemów filozoficznych.
2. okres przedkantowski ( XVII i XVIII w ) - duże systemy racjonalistyczne ( Spinoza, Kartezjusz, Locke, Hume ), Anglia - nurt empirystyczny, oświecenie francuskie ( Wolter, Diderot, Rousseau )
3. okres kantowski ( 1 poł. XIX w ) synteza filozoficzna dokonana przez Kanta - system filozofii krytycznej
4. okres pokantowski ( 2 poł. XIX wieku i początek XX wieku ) - synkretyzm, odwrót od Kanta, różnorodność poglądów : Bergson, Dilthey, Hegel.

Kartezjusz - zapoczątkował filozofię nowożytną. Poprzednio filozofia zajmował się problemami ontologicznymi ( bytem ). Wywodziło się to z pytania o arche - początek wszechrzeczy. Kartezjusz zapoczątkował kwestie problemu poznania. Od niego pochodzi kategoria podmiotu. Wychodzi on z poglądu zwanego sceptycyzmem metodycznym. Dzięki metodom sceptyków zburzył dotychczasowy system wiedzy w celu zbudowania nowego systemu wiedzy pewnej. Stawia pytanie o fundament do oparcia filozoficznej wiedzy pewnej. Zmysły nas niekiedy łudzą, pojawia się problem trudności odróżnienia jawy od snu. Może się mylę, lecz myślę. Doszedł wtedy do wniosku, że jeśli tak jest to : „cogito ergo sum” - myślę więc jestem. Dla niego co jest jasne i wyraźne to jest pewne. Kartezjusz wykazał, że fundamentu wiedzy nie należy szukać w świecie zewnętrznym ale w człowieku, nie w przedmiocie ale w podmiocie, nie w materii ale w świadomym duchu. Istnienie Boga wynika z samej idei jaką mamy o Bogu. Jeśli więc posiadamy ideę Boga to istnieje Bóg, który ją w naszym umyśle wytworzył. Stworzył program sprowadzania wszelkiej wiedzy do typu matematycznego. Uważał że dotychczasowa filozofia i nauka działały po omacku, nie miały metody rozróżniania prawdy i fałszu, wiedza wtedy opierała się na autorytecie i wiedzy tych, którzy ją głosili. Metoda - narzędzie pozwalające ustalić wiedzy co jest prawdą, daje jasność i pewność tego co się zdobywa. Jeśli mamy metodę to potrafimy stworzyć naukę. Krytykował średniowiecze za przekazywanie wiedzy na zasadzie tradycji, bez skutecznego sposobu odróżniania prawdy od fałszu. Jest to sposób sprawdzania i udowodnienia nauki ( metoda ).
Metody -
1. matematyka uniwersalna - wiedza jest poznaniem pewnym i oczywistym, wierzyć można w to co poznaliśmy dokładnie i nie można w to wątpić. Dojść do tego można metodą, czyli stosując pewne prawidła, które jeśli się ściśle przestrzega, to nigdy nie przyjmie się fałszu za prawdę. Trzeba wyjść od czegoś w co wątpić nie można. Arytmetyka i geometria są dla Kartezjusza wzorami metody, która polega na porządkowaniu i dzieleniu na drobne elementy ( analiza ).
2. intuicja - polega na tym, że pewne prawdy są podstawowe, nie sięgamy w głąb nich, są pewnikami, takim poznaniem posługuje się geometria - intuicyjnie możemy przyjąć że żyjemy, myślimy, nie sposób wątpić w te twierdzenia. Sądy intuicyjne dotyczą np. naszego istnienia.

Sceptycyzm metodyczny - wszystko to do czego mamy jakieś wątpliwości trzeba odrzucić a przyjąć to co oczywiste. Za niepodważalne przyjął „myślę więc jestem” - niepodważalność jego polega na tym, że czynność myślenia jest podstawą istnienia. Wiedza pochodzi więc od nas samych jesteśmy więc gwarantami.

Pascal - na zasadach kartezjańskich, wytworzona została filozofia praktyczna, czyniąca zadość potrzebom moralnym a zwłaszcza religijnym. Była to filozofia Pascala. Uważał geometrię za wzór wiedzy. Istnieje porządek serca różny od porządku rozumu. Serce ma swoje racje, których rozum nie zna. Albo Bóg jest albo go nie ma - Pascal próbował obliczyć o ile uznanie Boga jest dla człowieka zyskowniejsze. Przyjęcie istnienia Boga jest dla człowieka hazardem. Odróżniał Boga od stworzenia, a świadomość od materii. Wg Pascala dobra materialne nigdy nie sięgną poziomu dóbr duchowych. Nie był racjonalistą, nie zajmował się ontologią, nie stworzył systemu. Prezentuje mniejszość przejętą sprawami człowieka i widzącą irracjonalne czynniki życia i umysłu. Twórca pierwszej maszyny do liczenia, był bardzo religijny. Mówił, że człowiekowi szczęście zapewnia życie wieczne, powiedział „pantarei” ( wielkość człowieka polega na jego myśli, nie może się mierzyć w skali przetrwania, bo żyjemy w wąskim przedziale ). Mamy świadomość istnienia a przyroda nie. Jest to jedyna istota, która ma świadomość w śmierci - przewaga nad wszechświatem w myśli. Doszedł do wniosku, że człowiek nie rządzi się rozumem, który jest tylko etapem - ważny jest porządek serca, życie wieczne i Bóg.

Encyklopedia francuska ( 1751-1780) - 35 tomów, pracował nad nią wielu autorów - Wolter, Diderot, Rousseau, Helwecjusz, Monteskiusz, Condilla i inni. Wiedzę, którą opisano w encyklopedii traktowano bardzo krytycznie.
Historię w XVIII wieku dzielono na świętą, świecką i naturalną ( sacra, cirilis i naturalis ).
1. Święta - dzieje ludzkości jako dzieje zbawienia w Biblii
2. Świecka - kronikarska, dzieje państw jako sekwencja bitew
3. Historia naturalna - dzisiejsze przyrodoznawstwo

Powstaje ekonomia polityczna, politologia, wiedza zaczyna się specjalizować, następuje patrzenie krytyczne.

Naturalizm - ściśle filozoficzne podejście - krytykuje się wszystko co idealne, wszystko co istnieje to rzeczy naturalne, myślenie abstrakcyjne zostaje zastąpione przez myślenie konkretne i specjalizacyjne.

Poznanie to empiryzm, doświadczenie źródłem wiedzy, której miarą jest rozum. Życie ma być wyznaczane kryteriami rozumowymi nie zaś tradycją i wiarą. Powstały podstawy kosmopolityczne ( cosmo + polis ) - otwartość na świat; obywatel świata.

Tomasz Hobbes - jego system był systemem naturalistycznym , wyłączającym czynniki idealne, duchowe, wolne, był deterministyczny w teorii przyrody, sensualistyczny w teorii poznania, egoistyczny w teorii działania. System ten był wyprowadzony dedukcyjnie. Odebrał dobru, obowiązkowi, prawu charakter niezmienny i absolutny, wyższy ponad człowieka i społeczeństwo, dopatrzył się ich źródła w woli ludzi, niestałej i zmiennej. Był inicjatorem „socjologizmu” etycznego, najbardziej nowożytnej postaci relatywizmu, uzależniającej oceny i normy od potrzeb i decyzji, nie jednostek wprawdzie, ale społeczeństw. Ogólna filozofia Hobbesa jest materialistyczna, przyjmował, że nie istnieje nic poza ciałami, niematerialne substancje, które od wieków stanowiło osnowę poglądu na świat miał za fikcję. Materializm Hobbesa połączył się z mechanistyczną koncepcją filozofów XVII w. Dla Hobbesa, który nie uznawał żadnych przedmiotów poza ciałami, mechanizcyzm stał się powszechną teorią bytu. Dążył do stworzenia racjonalnego systemu wiedzy filozoficznej. Przedmioty idealne nie istniały dla Hobbesa, psychiczne były natury cielesnej, a cielesne były mechanizmami. Proces poznania był dla Hobbesa jak każdy inny proces natury mechanicznej : przez zetknięcie przyrządu z narządem zmysłowym ruch z przedmiotu przenosi się na narząd, potem na nerwy, wreszcie do wnętrza mózgu Konsekwencja kazała połączyć Hobbesowi połączyć racjonalizm metodologiczny z sensualizmem psychologicznym. Na metafizycznym i epistemologicznym wznosiła się najoryginalniejsza część systemu Hobbesa. Traktował ją naturalistycznie, jako ciąg dalszy filozofii naturalnej, wychodząc z założenia, że człowiekiem rządzą te same sprawy mechaniczne, które rządzą przyrodą. Usiłował uchwycić mechanizm psychiczny jednostki i wyprowadzić z niego cały ustrój życia.

Spinoza - pojmował poznanie racjonalistycznie. Rozum dla niego był jedynym źródłem prawdy. Wyznawał ideologie powszechnej nauki, dał naukę o Bogu, świecie, poznaniu i działaniu, opartą na wspólnych założeniach i tworzącą jeden naukowy system. Przejął typową dla racjonalistów myśl, że matematyka jest wzorem nauki. Wszechświat nie może istnieć poza Bogiem lecz tylko w Bogu. Świat rzeczy jak i świat myśli nie są samoistne, lecz są objawami tego co samoistne czyli Boga. Własności świata wychodzą z natury Boga, wywodzą się zeń wedle praw logicznych. Najwyższe dobro widział w poznaniu : poznanie Boga wzbudza do niego miłość i prowadzi do mistycznego z Nim połączenia : jest to największe szczęście dostępne człowiekowi.

Newton - stworzył naukę przyrodniczą niezależną od filozofii, a mogącą być dla niej wzorem i podstawą, sformułował fenomenalistyczną, opisową teorię nauki, powiązał mechanistyczne przyrodoznawstwo z teologią, głównie w postaci fizyko - teologicznego dowodu istnienia Boga. Głosił istnienie przestrzeni absolutnej. Jako absolutna jest własnością absolutnej substancji, czyli Boga: jest niejako organem, przez który Bóg jest wszędzie obecny i czynny.

John Locke - stworzył empirystyczną filozofię. Najważniejsze w niej było : uczynienie poznania naczelnym zagadnieniem filozofii, stosowanie w rozwiązywaniu tego zagadnienia metody psychologicznej i genetycznej, oddzielenie dwóch źródeł doświadczenia : postrzeżenia i refleksji, krytyka pojęcia substancji, wprowadzenie do filozofii praktycznej, w szczególności do etyki, pedagogiki, teorii państwa - zasad wolności i indywidualnego rozwoju. Zadanie filozofii widział w poznaniu nie bytu, ale naszych pojęć o bycie. Doszedł do wniosku, że umysł ludzki nie może rozwiązać zagadnień metafizyki. Rozwinął metodę psychologiczną - badał nie stosunek pojęć do poznanych przedmiotów, lecz same pojęcia w tej postaci, w jakiej znajdują się w umyśle ludzkim oraz genetyczną - naturę pojęć określał na podstawie ich pochodzenia, a także analityczną - mniemał, że dla odnalezienia pojęć wystarczy odnaleźć ich proste składniki. Na czoło teorii poznania wysunął zagadnienie pochodzenia wiedzy. Wiedza nasza pochodzi wyłącznie z doświadczenia, umysł jest czystą tablicą, którą zapisuje doświadczenie. Ze stanowiska empiryzmu zwalczał teorię idei wrodzonych. Doświadczenie zdobywamy na dwóch drogach : doświadczając rzeczy zewnętrznych i doświadczając samego siebie. Teoria refleksji Locke’a wskazywała na trzecie źródło wiedzy obok myślenia i zmysłowego postrzegania : na introspekcję. Znamy bezpośrednio tylko idee a nie rzeczy.

Berkeley - był on głównym w dziejach przedstawicielem immaterializmu. Zasłużył się szeregiem badań specjalnych, takich jak psychologiczna analiza widzenia przestrzennego. Upamiętnił się ostrą krytyką tradycyjnych pojęć filozofii takich jak, pojęcia idei abstrakcyjnych, substancji, materii, jakości pierwotnych. Mówił, że w umyśle, tak samo jak i poza nim nie ma nic abstrakcyjnego. Każda idea jaką posiadamy jest określona i konkretna. Nie ma przedmiotów ogólnych ani idei ogólnych, ogólne są tylko wyrazy. Rozum ma za przedmiot wyłącznie sprawy duchowe. Odrzucał mechanikę Newtona z jej absolutnym ruchem. Przedmiotem doświadczenia są tylko wyobrażenia. Pierwotne własności są także subiektywne i istnieją tylko w umyśle. Substancji nie doświadczamy, więc ich nie ma. Aby istniały idee muszą istnieć umysły, które w sobie noszą te idee. Świat więc składa się z idei i umysłów.

Hume - mniej od innych filozofów kładł nacisk na tworzenie systemu i poglądu na świat, większy nacisk kładł na formułowanie i rozwiązywanie specjalnych zagadnień filozoficznych. Najważniejsze z nich były : doświadczenie wg niego jest zagadnieniem teorii poznania. Z analizą doświadczenia była u niego związana : klasyczna krytyka pojęcia przyczynowości i siły, a także krytyka pojęcia substancji, rozciągnięta również na substancję duchową. W teorii poznania wprowadził biologiczny punkt widzenia, w psychologii sformułował prawo kojarzenia i próbował wyjaśnić asocjacyjnie naukę, moralność i religię, w teorii religii krytykował racjonalizm i wprowadzanie do badań punktu widzenia psychologicznego i historycznego, w filozofii moralnej - krytykował teorię intelektualistyczną i egoistyczną i wprowadzanie orientacji emocjonalnej i społecznej. Hume był wierny tradycji empiryzmu angielskiego Locke’a : badał nie rzeczy ale nasze o nich przedstawienia. Zastosował jeden podział przedstawień : na wrażenia i idee. Wrażenia są pierwowzorami, idee zaś tylko ich kopiami. Wyróżniał dwa przedmioty badań : stosunki między ideami i fakty. Ze znajomości przyczyny nie da się wydedukować znajomości skutku. Żaden przedmiot własnościami swymi dostępnymi zmysłom nie ujawnia nic o przyczynach. Czyste doświadczenie informuje nas o stałym następstwie faktów, ale nie poucza, że jeden fakt wynika z drugiego.

Wolter - filozofia Oświecenia, której Wolter był najbardziej typowym przedstawicielem zakładała, że rozum jest miarą prawdy. Rozum uważała za uformowany, jak wszystkie władze umysłu na drodze doświadczenia. Empirystyczny pogląd na pochodzenie rozumu wraz z racjonalistycznym do niego zaufaniem stanowiły istotną cechę tej filozofii. Dla tej filozofii rozum był władzą wszechmocną i niezawodną. Jeśli wiedza, moralność są oparte na samym tylko rozumie, jeśli są racjonalne to są prawdziwe. Wolter zwalczał dualistyczną koncepcję świata, która rozszczepia świat na przyrodzony i nadprzyrodzony, zwalczał dualistyczną koncepcję człowieka, która traktuje go jako istotę wyższą od przyrodzonych, gdyż obok przyrodzonego ciała posiada nadprzyrodzoną duszą. Koncepcje te uważał za szkodliwe i fałszywe. W filozofii religii był deistą, był przeciwnikiem religii objawionej. Twierdził, że istnienia Boga można dowieść i czynił to w sposób zbliżony do kosmologicznego. Odróżniał myśli i materię, przyjmował, że są własnościami jednej substancji. Skłaniał się do hilozoistycznego poglądu, że świadomość tak jak cielesność, jest powszechną własnością rzeczy, że nie ma rzeczy bezcielesnych ale nie ma też rzeczy bezdusznych.

J.J.Rousseau - Rouseeau odnowił stanowisko moralistyczne, ponad wszelkie inne dobra stawiające dobra moralne : wolność i równość; postawił zagadnienie wartości cywilizacji na miejsce dogmatycznego przekonania o jej wartości; wezwał do naturalności we wszystkich dziedzinach życia, uznał prawa uczucia wbrew intelektualistycznemu pojmowaniu życia. Wg niego cywilizacja jest niedorzecznością, skoro nie czyni ludzi lepszymi ani szczęśliwszymi. Jeśli zło pochodzi z cywilizacji to dobro możemy znaleźć tylko w naturze. Naturę pojmował jako stan pierwotny. Stał się orędownikiem naturalności pojętej jako pierwotność. Najgłębszą zdolność człowieka widział nie w rozumie ale w uczuciu. Człowiek musi oprzeć się na sumieniu. Sumienie nie rozum uczy co dobre i słuszne. Ono jest „niebiańskim instynktem”. Był przeciwnikiem teorii racjonalistycznej, materialistycznej i sensualistycznej.

Kant - badania jakie zapoczątkował w sprawie sądów o rzeczach nazywane są transcendentalnymi. Przeprowadził dwojaki podział sądów - sądy uzyskane na podstawie doświadczenia i sądy od niego niezależne. Pierwsze to sądy a posteriori, drugie - a priori. Sądy a priori jako niezależne od doświadczenia mają początek w umyśle. Cechami zaś, po której dają się poznać to powszechność i konieczność. Po wtóre Kant podzielił sądy na analityczne i syntetyczne. Sądy analityczne są to takie, które w orzeczeniu wypowiadają tylko to, co jest zawarte w podmiocie zdania, czyli to co należy do definicji podmiotu albo też daje się z jego definicji wyprowadzać. Sądy syntetyczne to takie, które w orzeczeniu wypowiadają coś, co w podmiocie nie jest zawarte, co się z definicji podmiotu wyprowadzić nie da. Pierwsze objaśniają tylko wiedzę już posiadaną, drugie zaś rozszerzają wiedzą. Podział ten Kant połączył z podziałem na a posteriori i a priori. I otrzymał sądy analityczne, które zawsze są a priori oraz syntetyczne które są a priori i a posteriori. Natura sądów analitycznych łatwa jest do zrozumienia tak samo jak natura sądów syntetycznych a posteriori, jedne bowiem analizują tylko pojęcie, a drugie opierają się po prostu na doświadczeniu. Sądy syntetyczne a priori stanowią jądro wiedzy, ponieważ sądy analityczne są wprawdzie pewne ale nie powiększają wiedzy, sądy zaś empiryczne powiększają wiedze ale nie są ani pewne ani powszechne. Dla Kanta zaś wiedza ma być pewna i powszechna. Filozofia ma poddać naukę analizie i wskazać warunki, pod jakimi nauka jest możliwa. Przede wszystkim ma ustalić, jakie sądy aprioryczne są zawarte w nauce. Transcendentalna metoda badała przedstawienia i sądy nie przez analizę umysłu, lecz przez analizę jego wytworów; analizowała naukę. Myślenie obejmuje dwie różne funkcje : zdolność tworzenia pojęć na podstawie danego materiału oraz zdolność wyciągania wniosków wybiegających poza materiał doświadczalny. Pierwszą zdolność Kant nazwał rozsądkiem drugą zaś rozumem. Stąd dwa działy transcendentalnej logiki - teoria rozsądku ( transcendentalna analityka ) i teoria rozumu ( transcendentalna dialektyka ). Wynikiem pobudzania zmysłów przez rzecz jest wrażenie. Po wyłączeniu wrażeń zostają jeszcze dwa czynniki : czas i przestrzeń. Wszelkich wrażeń doznajemy w przestrzeni i w czasie, ale przestrzeń i czas nie są przedmiotem wrażeń. Kant mówi, że rzeczywistość można podzielić na dwie sfery :
1. rzeczywistość samą w sobie czyli noumen
2. zjawisko czyli fenomen
Podział taki dostarcza Kantowi wyjaśnienia czym jest poznanie. Fenomeny to wszystko to, co jest dostępne naszemu poznaniu. W poznaniu zasadniczą rolę spełniają czynniki aprioryczne, czyli umysłowe. Na pierwszym szczeblu jest to czas i przestrzeń, na drugim kategorie. Kategorie narzucone na nasze poznanie czynią je możliwym. Czynniki te nie pochodzą z rzeczy, tylko do umysłu. Są czynnikami rozumowymi. Zarówno czas, przestrzeń jak i kategorie nie dotyczą rzeczy pustych. Dotyczą rzeczy konkretnych. Musi istnieć więc treść poznania. Wrażenia zmysłowe tworzą treść poznania, zaś czas i przestrzeń tworzą materię poznania. Poznanie jest porządkowaniem czegoś. Kant mówi, że wrażenia pochodzą od rzeczy samych w sobie, tym samym noumeny wykazują pewne podobieństwo do platońskich idei. Noumeny są to istniejące poza nami niezależne byty. Nie możemy ich objąć naszym rozumem, bo rozum może poznać tylko to, co w jakiejś mierze od niego zależy. Kant jest pewien, że noumeny istnieją, ponieważ są źródłem zjawisk materialnych, które do nas docierają. Kantowski świat rozpada się na dwie dziedziny :
1. świat fenomenów ( zjawisk dostępnych naszemu poznaniu )
2. świat noumenów ( świat bytów niepoznawalnych - nic o nich nie wiemy i nic wiedzieć nie będziemy ).
Przyjęcie tych bytów jest bardzo ważne do wyjaśnienia kantowskiej etyki ( o Bogu ). Tworzenie pojęć, wyobrażeń to :
n nadawanie pewnych znaczeń, na pierwszym etapie ( gdy patrzymy na dany obiekt ) możemy wyróżnić dwie rzeczy :
1. nadanie wyobrażenia
2. nadawanie przyporządkowania
Poznajemy dokładnie wtedy, kiedy dane wyobrażenie zrozumiemy. Kant mówi, że porządkowanie następuje nie w rzeczach ale w umyśle. Jest to zamykanie w pewnych ramach. Aktywna rola umysłu polega na tym, że umysł poznaje, umysł nazywa, umysł porządkuje. Całe oddziaływanie następuje w naszych głowach. Najbardziej podstawowy poziom porządkowania to zmysłowa naoczność. Na tym poziomie porządkujemy tylko czasowo i przestrzennie. Drugi wyższy etap porządkowania tego co mamy w głowie, dzieje się na etapie czystego rozsądku. Przy tym rozumowaniu zostają wprowadzone kategorie, m.in. przyczynowość : jedno zjawisko jest przyczyną drugiego. Przyczynowość tkwi w naszych głowach, czyli jest kategorią aprioryczną. Przyczynowość podobnie jak przestrzeń i czas powstaje w umyśle. Kolejną kategorią jest kategoria substancji, czyli przedmiotu. Patrząc na dany przedmiot rejestruje go w swoim umyśle. Gdybym nie miał w głowie pojęcia okrągłości, to patrząc na przedmiot okrągły nie mógłbym nazwać go okrągłym. Okrągłość jako pojęcie powstaje w naszym umyśle. Pojecie istnieje w głowie. Kant dąży do wykazania tego, że najpierw istnieje pojęcie a dopiero potem może zaistnieć dla mnie rzecz. Poznanie to nadawanie nazwy. Poznanie to fenomen. Transcendentalna dialektyka - za pomocą czasu i przestrzeni oraz kategorii możliwe jest doświadczanie czyli poznanie. Każdy przedmiot poznania, czyli fenomen to zatem materialne podłoże, czyli zmysłowe wrażenia oraz formy umysłu czyli zmysłowej naoczności, które te wrażenia porządkują nadając im kształt. Przedmiotem wiedzy naukowej wg Kanta jest tylko to, co jest w powyższy sposób skonstruowane. Efektem tej wiedzy jest świat zjawisk, czyli fenomenów. Tym co jest źródłem zmysłowej naoczności jak i rozsądku, a co powoduje, że wszyscy ludzie poznają w taki sam sposób jest jaźń transcendentalna, czyli jaźń logiczna. Czas i przestrzeń jak i kategorie rozsądku ( jest ich 12 ) nie są wytworem świadomości gdyż wtedy byłoby to subiektywne, a tak nie jest. Człowiek jest tak skonstruowany, że może zajmować się nie tylko tym co jest w stanie naukowo udowodnić, ale wszystkim, co wydaje mu się możliwe. Zajmuje się więc też tym co pozostaje poza kategoriami czasu i przestrzeni, tym co jest poza kategoriami poznania. Próbuje się zajmować się ideami. Wg Kanta są trzy takie idee :
1. idea duszy
2. idea wszechświata
3. idea Boga
Są one pojęciami rzeczy niedoświadczalnych ( nie są przedmiotem poznania ) jednak nasz umysł chce uczynić je przedmiotem wiedzy czyli uczynić je przedmiotem doświadczenia. Umysłowi się to nie udaje, konstruuje więc niby nauki : psychologię, kosmologię, teologię. Kant uważa, że one naukami nie są, ponieważ psychologia zakłada, że istnieje dusza jako cos stałego, czyli istnieje jedność podmiotu, ale dusza nie jest przedmiotem doświadczenia. Dusza nie jest fenomenem, nie można jej ująć w kategorie. Doświadczenie nie mówi nam, że mamy duszę. Operujemy więc pojęciami duszy w sposób nieuprawniony. Podobnie jest z kosmologią, przedmiotem ustaleń czyni ona wszechświat jako całość, a tej jako całość nie może być przedmiotem doświadczeń. Ludzie tworzą sobie ideę wszechświata jako całość, ponieważ ułatwia im to zrozumienie wszechświata, ale jest to naukowo nieuprawnione. Stosujemy kategorie doświadczeniowe do czegoś, co nie jest przedmiotem doświadczenia. Tak samo jest z teologią. Sądzi ona, że idea Boga nie jest pojęciem nauki, stanowi ona tylko ideę, żeby umysł mógł zrozumieć świat, tworzyć syntezę wszystkiego co jest. Do określenia Boga nie można stosować kategorii rozsądku ani kategorii czasu i przestrzeni, czyli kategorii, którymi posługuje się nauka. Nie można więc podawać naukowych dowodów na istnienie Boga. Kant uważa, że zarówno dowody kosmologiczne jak i ontologiczne są nieprawdziwe. Pojęcie Boga nie jest pojęciem, którym może operować nauka. Stojąc na gruncie ludzkiego rozumu ( doświadczenia ) nie możemy stwierdzić, czy Bóg jest ani jaki jest. Powstaje więc pytanie jakiego rodzaju wartość mają pojęcia takie jak dusza, wszechświat, Bóg. Kant mówi, że są one ideami regulatywnymi rozumu. Wynikają z pretensji rozumu do ogarnięcia w poznaniu wszystkiego co tylko jest możliwe. Umysł nasz stara się wszystko poznać i określić naukowo, ale tutaj spotyka pewne granice. Te idee nie podlegają obróbce rozumu, wykraczają poza jego możliwości. Orientują one nasze poznanie ( jako idee regulatywne ) w kierunku pewnych jedności o których doświadczenie nie mówi, są więc pojęciami granicznymi, do których rozum dochodzi, ale ich nie przekracza.

Hegel - stworzył najpewniejszy z idealistycznych systemów. Wg niego rzeczy istnieją niezależnie od myśli, tylko bowiem myśl jest pierwotna, rzeczy zaś są jego wytworami. W myśli też należy szukać pierwotnej natury bytu. Składnikiem bytu jest to samo co składnikiem myśli logicznej : pojęcie. Ogólność stanowiąca istotę pojęć stanowi również istotę bytu. Kładł nacisk na jedność bytu - tylko w całości jest absolutem. W swej istocie byt musi być zmienny, inaczej nie mógłby wyłonić z siebie tylu mnogości, które go cechują. Z przekonaniem o logicznej naturze bytu połączył przekonanie o jego naturze ewolucyjnej. Za naczelne prawo logiki Hegel uważa prawo dialektyczne : każdemu prawdziwemu twierdzeniu odpowiada nie mniej prawdziwe przeczenie, każdej tezie antyteza. Prawda i fałsz zespalają się ze sobą, nie są stanowczymi przeciwieństwami. Przyroda i duch były dla Hegla dwiema postaciami w jakie przyobleka się byt. Państwo jest boską ideą istniejącą na ziemi. Państwo miał za pierwotniejsze i ważniejsze od jednostki. Piękno było dla Hegla wyrazem ducha absolutnego. Religię pojmował nie jako uczucie lecz jako zespół wyobrażeń. Filozofia poznaje przez pojęcia, więc w doskonalszy sposób to co szuka ogląda, a religia wyobraża. Żadna poszczególna filozofia nie zawiera całej prawdy, ale tylko całokształt historycznego jej rozwoju. Zadanie filozofii iści się dopiero w historii filozofii. Ten pogląd Hegla był pierwszą bodaj próbą głębszego zrozumienia dziejów filozofii.

Schopenhauer - filozofia Schopenhauera to fenomenalistyczna teoria poznania, metafizyka irracjonalno - woluntarystyczna, pesymistyczny pogląd na życie, etyka współczesna i etyka kontemplacyjna. Poznajemy i poznawać będziemy zawsze tylko zjawiska, my sami jesteśmy tylko poznającymi przedmiotami, ale także przedmiotami do poznania, sami jesteśmy rzeczami w sobie. Samowiedza poucza nas, że jesteśmy wolą. Wola jest u Schopenhaurea czynnikiem irracjonalnym, była popędem działającym ślepo i bez celu. Na dnie człowieka i na dnie wszystkich rzeczy jest popęd, a popęd jest bezrozumny, działający bez celu.

FILOZOFIA XIX WIEKU I WSPÓLCZESNA
- początek datuje się około 1830 roku. Około tej daty dokonała się w filozofii i całej umysłowości europejskiej radykalna zmiana : minęło nasilenie romantyzmu i idealizmu, zaczął się formować pozytywny sposób myślenia, który cechował odtąd wiek XIX aż do końca. Filozofia po roku 1830 wydaje się być filozofią stulecia. Wiek XIX miał dwie kolejno po sobie następujące, a zupełnie do siebie niepodobne filozofie. Najpierw była to odważna filozofia wielkich systemów, a potem po 1830 roku filozofia ostrożna i wstrzemięźliwa : najpierw filozofia Hegla, potem Comte’a i Milla. Można ją podzielić na trzy fazy :
1. faza ( 1830 - 1860 ) : pozytywizm Comte’a we Francji, nowy empiryzm Milla w Anglii, materializm dialektyczny Marksa i Engelsa. Filozofia ta charakteryzowała się pomysłami z dziedziny logiki ( powstał początek logiki matematycznej w Anglii ), zrodziła się nowa realistyczna i społeczna koncepcja estetyki. Powstał