Renesans

Renesans (z języka francuskiego renaissance, z języka włoskiego rinascita - "odrodzenie"), w sztuce okres rozwoju kultury europejskiej od schyłku średniowiecza do początków doby nowożytnej, obejmujący XV i XVI w. - we Włoszech od XIV w. Charakteryzowały go m.in.: fascynacja antykiem, odrodzenie nauki, humanizm, zeświecczenie życia społecznego, ponadto indywidualizm i docenienie roli artysty w kształtowaniu kultury.

Renesans we Włoszech. Renesans był stylem w sztuce zapoczątkowanym we Florencji na początku XV w. i promieniującym na inne kraje Europy. Nawiązanie do osiągnięć antyku wyrażało się poszukiwaniem harmonii form i jasności konstrukcyjnej, a przede wszystkim, wzorem Greków, pojmowaniem piękna jako wartości obiektywnej, sprawdzalnej przy pomocy intelektu.
Dla rozwoju sztuki renesansu duże znaczenie miało powstanie mecenatu mieszczańskiego oraz zmiana społecznej pozycji artystów - niektórzy z nich stali się z rzemieślników cechowych samodzielnymi, wszechstronnymi twórcami. Do popularyzacji nowych form przyczyniła się teoria sztuki - publikowane traktaty i wzorniki (L.B. Alberti, A. Palladio, P.Della Francesca, Leonardo da Vinci).


ARCHITEKTURA
Budowle epoki renesansu były wzorowane na budowlach antyku, odznaczających się doskonałą równowagą i harmonią wszystkich elementów. Powracając do starożytnej zasady równowagi i harmonii, architekci Odrodzenia musieli, przynajmniej częściowo, posłużyć się tymi samymi elementami architektury, które wykorzystywali budowniczowie antyku. Stosowano więc kolumnę z ozdobnym kapitelem, arkadę i kopułę.
Przeznaczenie budowli Odrodzenia było bardzo rozmaite. Nadal wznoszono kościoły (bazylikowe i centralne), ale obok nich mnożyły się teraz pałace, ratusze, domy prywatne i podmiejskie wille. Książę lub bankier, zlecając budowniczemu postawienie dla siebie reprezentacyjnej rezydencji, pragnął uświetnić siebie i swój ród. Ale artysta tworząc taką budowlę nie zamierzał pozostawać w cieniu. Imion budowniczych dzieł architektury Średniowiecza znamy bardzo niewiele. Teraz każda budowla ma swego twórcę znanego z imienia i nazwiska lub imienia i nazwy miasta, z którego pochodził. Wielkim wzorem dla włoskich budowniczych Odrodzenia był rzymski Panteon – olbrzymia, okrągła budowla przykryta kopułą, z majestatycznym portykiem wspartym na kolumnach. Posłużył on jako przykład dla budowli centralnych wznoszonych na planie koła, kwadratu lub krzyża równoramiennego.
Największą świątynią centralną Renesansu miała być bazylika Świętego Piotra w Rzymie. Rozpoczął jej budowę na miejscu dawnej bazyliki starochrześcijańskiej architekt Donato Bramante (1444-1514). Po nim prace prowadził Rafael, następnie Michał Anioł Buonarroti, który zaprojektował olbrzymią kopułę o średnicy 42 m (pełna wysokość świątyni wraz z kopułą 132,5m). Chociaż później przywrócono tej budowli kształt bazyliki oparty na planie krzyża łacińskiego, jej forma, przez wielkich twórców Odrodzenia, jest doskonałym wzorem architektury centralnej tej epoki. Budowle centralne służyły jednak nie tylko celom religijnym i sakralnym. Do słynnych dzieł architektonicznych tego czasu należy tzw. Villa Rotonda zbudowana przez Andreę Palladio (1508-1580)w miejscowości Vicenza (czyt. Wiczenca). Pośrodku przykryta jest ona kopułą, a z czterech stron posiada portyki wsparte na 6 kolumnach. Ważnym typem budowli wykształconej w tej epoce był pałac, siedziba bogatych rodów. Choć przeważnie wielki rozmiarami, z zewnątrz prezentował się dość skromnie. Tutaj właśnie uzewnętrzniło się rozmiłowanie budowniczych Odrodzenia w równowadze i harmonii, w szlachetnych proporcjach. Na przykładzie Pałacu Strozzich znajdującego się we Florencji, jednakowe w wykroju okna, zamknięte od góry półkolistymi łukami, biegną przez pierwszą i drugą kondygnację. W najniższej kondygnacji mieszczą się drzwi z bardzo prostym portalem, również zamkniętym półkoliście, a także mniejsze okienka. Poszczególne kondygnacje oddzielone są wzdłuż budowli pasami gzymsów. Największy z nich, przy samym dachu, wysunięty silnie przed fasadę, zarazem najbardziej ozdobny, stanowi główną dekorację budowli od strony ulicy. Jeśli w gotyku wszystkie elementy architektoniczne podkreślały strzelistość budowli, tutaj poziomo, równoległe do ulicy biegnące gzymsy czynią wrażenie spokoju, silnego związku budowli z ziemią. Pałac posiada nadto jeszcze trzy skrzydła, tworzące wraz z korpusem głównym czworokątny wewnętrzny dziedziniec. Obiegają go arkadowe krużganki, czyli zewnętrzne otwarte korytarze, skąd był dodatkowy dostęp do wszystkich pomieszczeń pałacu. Krużganek taki możemy zobaczyć także w Polsce - na królewskim Wawelu.
Początek polskiego Odrodzenia wiąże się z panowaniem Jagiellonów: Zygmunta Starego i Zygmunta Augusta. Ich wawelska rezydencja stała się jednym z najświetniejszych pomników architektury z czasów Odrodzenia poza terytorium Włoch. Budowali ją w latach 1502-1535, po pożarze dawnej gotyckiej siedziby królewskiej, dwaj Włosi: Franciszek zwany Florentczykiem i Bartłomiej Berrecci (ok. 1480-1537). Arkadowe krużganki obiegają dziedziniec z trzech stron, zajmując dwie kondygnacje: parter i pierwsze piętro, na drugim zaś piętrze, najwyższym, na wysokich, delikatnych kolumnach opiera się wysunięty dach.

Przestronne wnętrza sal zamku wawelskiego pokrywają drewniane sufity. Rzędy krzyżujących się ozdobnych belek tworzą tu wklęsłe kwadratowe pola, tzw. kasetony. Niżej, po sufitami reprezentacyjnych sal, biegną wokoło pasy malowideł ściennych, zwane fryzami. Wyposażenie sal stanowią także meble, obrazy oraz misterne tkaniny z barwnych i złotych nici, zwane arrasami, wyobrażające sceny biblijne, krajobrazy, zwierzęta.

W architekturze włoskiego Odrodzenia upowszechniła się budowla centralna przykryta kopułą. Arcydziełem polskiej architektury tego rodzaju jest przybudowana do katedry wawelskiej kaplica Zygmuntowska z nagrobkami królów. Na czworokątnym korpusie spoczywa ośmioboczny bęben z wielkimi okrągłymi oknami, na nim wsparta jest kopuła, z zewnątrz pokryta płytkami w kształcie rybiej łuski z miedzi powleczonej złotem, a wewnątrz wypełniona kasetonami z motywami kwiatów.
Świadectwem dobrobytu mieszczan i pozycji w społeczeństwie były kamienice, ozdobione okazałymi wejściami ujętymi w dekoracyjny portal, czasami z zewnętrznymi krużgankami oraz paradnymi grzebieniami na szczycie, tzw. attykami, zasłaniającymi niezbyt piękny dach.
Jest też wiele innych okazałych budowli renesansowych, takich jak:
- Donato Bramante: Kościół S. Maria delle Grazie w Mediolanie, 1492-97
- - Fontainebleau, zespół pałacowo-ogrodowy; renesansowy pałac od strony Cour du Cheval Blanc wzniesiony po 1527 przez Gillesa Le Bretona
- - Zamek książęcy w Brzegu, Jakub i Franciszek Parr
- - Kopuła katedry S. Maria del Fiore we Florencji, dzieło Filippo Brunelleschiego, 1420-36,
- - Leone Battista Alberti: Fasada kościoła S. Maria Novella we Florencji, 1456-70


Malarstwo Malarstwo renesansowe koncentrowało się na problematyce konstrukcji przestrzeni i bryły przedstawianych przedmiotów, czerpiąc z badań nad perspektywą linearną (Masaccio, P. Uccello) oraz barwną (m.in. P. Della Francesca).
Perspektywą barwną zajmował się też Leonardo da Vinci, który nadał kierunek rozwojowi malarstwa w końcu XV w., wprowadził komponowanie postaci w układach symetrycznych, m.in. trójkąta równobocznego, opracował też zasady sfumato, które zastąpiły dotychczasowy twardy, konturowy modelunek.
Charakterystyczny dla malarstwa był zwrot ku naturze ugruntowany jej obserwacją. Rozwijało się też malarstwo portretowe - najpierw w ujęciu profilowym, a następnie ukazujące półpostaci. Pojawiająca się często tematyka religijna i mitologiczna stanowiła w wielu przypadkach pretekst do przedstawiania życia współczesnego. Pejzaże dawały szczególne możliwości eksperymentowania w zakresie trójwymiarowej przestrzeni. Czystym, nasyconym kontrastowo barwom towarzyszyło rozproszone światło.
Największymi mistrzami koloru i światła byli wenecjanie. W zakresie techniki szczególne znaczenie miało stopniowe zastępowanie tempery techniką olejną - jako podobrazie obok dotychczasowej deski pojawiło się płótno. W malarstwie ściennym powszechna była technika fresku.
Najważniejszymi malarzami renesansu we Florencji byli: Masaccio, P. Uccello, S. Botticelli, A. del Castagno, D. Veneziano, B. Gozzoli, D. Ghirlandaio, Filippo Lippi i F. Lippi. W Umbrii - P. Della Francesca, Pinturicchio, Perugino, L. Signorelli. W Padwie - A. Mantegna. W Wenecji - rodzina Bellinich, V. Carpaccio, Giorgione, Tycjan.
Michał Anioł, fresk Sąd Ostateczny
W okresie dojrzałego renesansu wyjątkowe znaczenie miała wszechstronna, twórczość trzech najwybitniejszych indywidualności epoki: Leonarda da Vinci (Mediolan) oraz Michała Anioła i Rafaela (Rzym).


Rzeźba Rzeźbie renesansu dał niejako początek konkurs w 1401 na brązowe drzwi do baptysterium przy katedrze florenckiej, którego zwycięzcą został L. Ghiberti - wskrzeszono wówczas antyczną technikę odlewu w brązie.
Nagrobek niszowy
Najpowszechniejszym materiałem stał się jednak kamień (głównie marmur). Rzeźba oderwała się od tła i stanowiła coraz częściej samodzielną kreację wolno stojącą. Tworzono popiersia portretowe, posągi konne, akty i przyścienne nagrobki niszowe. Płaskorzeźby pełniły rolę dekoracyjną i ornamentalną.
Michał Anioł, Piet Watykańska (1498-1500)
Najważniejszym przedstawicielem rzeźby wczesnego renesansu był florentczyk Donatello, którego Dawid (ok. 1430) to pierwszy akt w rzeźbie pełnej od czasów antyku. Tego samego dłuta jest pierwszy od starożytności wielki posąg konny - pomnik Gattamelaty w Padwie (1453). Czołowymi rzeźbiarzami byli także: M. da Fiesole, A. del Verrocchio, J. della Quercia, J. Sansovino, wreszcie L. della Robbia, który wprowadził do rzeźby technikę glazurowanej terakoty (biało-błękitne reliefy i tonda).
Michał Anioł, Mojżesz (1513-1516)
Do arcydzieł renesansu należą wczesne prace Michała Anioła: Piet Watykańska (1498-1500), Dawid (1501-1504), Mojżesz (1513-1516).