Człowiek wobec Boga, życia i śmierci w literaturze średniowiecza, renesansu i baroku.

Bohater literacki posiada zawsze pewne cechy człowieka epoki, w której autor powołał go do is- tnienia. Posiada je także wtedy, gdy twórca dzieła uczynił go człowiekiem czasów dawnych lub gdy utoż- samił go ze znaną postacią historyczną, o której pamięć lub legenda żyje aktualnie w świadomości od- biorców - czytelników. Autor świadomie traktuje bo- hatera swego dzieła jako maskę dla wyrażenia pos- taw, myśli, uczuć, przedstawienia czynów własnych lub człowieka sobie współczesnego. Stara się ukazać wszystko to, czym jest on zainteresowany, co stano- wi dla niego zagadkę.

Przykładem takiej literatury jest piśmiennic- two hagiograficzne. Tematem, który w Średniowieczu budził szczególne zainteresowanie była działalność ludzi wybitnych, ich niezwykłe losy, często śmierć. Bohaterami utworów byli przeważnie książęta, dziel- ni rycerze lub święci ginący męczeńską śmiercią za wiarę. Są to teksty historyczne, gdyż przedstawiają losy autentycznych ludzi działających w określonych czasach i warunkach, zaś w toku narracji znalazło się miejsce na wydarzenia ówczesne, i na pewne szczegóły życia politycznego, społecznego czy oby- czajowego.
Do najstarszych zabytków tego rodzaju należą żywoty świętych (np. św. Wojciecha, który zginął w czasie wyprawy misyjnej do Prus w 997 r.). W ich kompozycji autorzy ściśle przestrzegają przyjętego schematu: bohater pochodzi ze znakomitego rodu, od dziecka odznacza się wyjątkowymi zaletami i zdol- nościami, w wieku dojrzałym gardzi bogactwem i zaszczytami, a ostatecznie jego męczeńska śmierć ma być nagrodą za pobożne i cnotliwe życie.
Średniowiecze wykreowało kilka wzorców postaw życiowych. Jednym z nich jest wzorzec ascety, który odnajdujemy w "Legendzie o Św. Aleksym". Asceta to człowiek wyrzekający się dobrowolnie wszelkich uciech życia, poddający się surowej dyscyplinie wewnętrznej, umartwiający się.

Kolejnym wzorem osobowym w średniowieczu staje się Roland - rycerz doskonały. Swe życie oddaje Oj- czyźnie i królowi, duszę - Bogu, serce - kobiecie, a dla siebie pragnie wielkiej sławy. Ponad wszystko stawia własny honor.
Wyobraźnia ludzi średniowiecza obraca się w kręgu przeciwstawieństw: niebo - ziemia, dusza - ciało, dobro - zło, Bóg - Szatan itd. Ziemia jawi się nierzadko jako padół łez i grzechu, podczas gdy z niebem związane są pojęcia wiecznego szczęścia, harmonii i doskonałości. Natomiast filozof średnio- wieczny traktuje istnienie Boga i nieśmiertelnej duszy jako pewnik nie podlegający dyskusji. Dla filozofii średniowiecznej dwa pojęcia cen- tralne, Bóg i człowiek pozostają ze sobą w ścisłym związku. Bóg nie stanowi abstrakcyjnej idei, jest osobą. Filozofia średniowiecza akcentuje istotne wartości człowieka, jego godność, zdolność do samo- poznania, do dokonywania wolnego wyboru, do zdoby- wania wiedzy, do miłości i czynienia dobra.

Twórczość pisarzy XIV i XV w. przenika tematy- ka śmierci. Hasło "memento mori" (pamiętaj że um- rzesz) stanowiło zawołanie tych czasów. Tematyka śmierci była centralną problematyką Średniowiecza. Śmierć we wczesnym Średniowieczu była oczekiwana z utęsknieniem, gdyż stanowiła wyzwolenie z doczes- ności lub chwalebne uwieńczenie rycerskiego losu. Natomiast śmierć późnego Średniowiecza odarta jest z romantyki, jest czymś, co ma budzić uczucie gro- zy, lęku. Jest śmiercią pojętą w sposób filozoficz- ny, jako ohydny proces rozkładu ciała, jako przejaw życia doczesnego, nietrwałości, kary za grzechy.
W literaturze polskiej motyw śmierci odnajdu- jemy w utworze nieznanego autora pt. "Rozmowa mis- trza Polikarpa ze śmiercią". Tematyka tego wiersza jest szczególnie charakterystyczna dla średniowie- cza. Głosi on, zgodnie z nauką kościoła, pogardę dla życia doczesnego, traktowanego tylko jako etap do zbawienia, przy czym o ile szczęście niebieskie przedstawia raczej blado i mgliście, to bardzo wy- raźnie, szczegółowo i barwnie ukazuje obraz śmierci i mąk zadawanych potępieńcom przez szatana. Mimo zasadniczo poważnej, "śmiertelnej" tematyki dos- trzegamy w "Rozmowie..." pewne akcenty konieczne np. w alegorycznym opisie wyglądu śmierci, czy w satyrycznych akcentach skierowanych przeciwko leka- rzom, sędziom, duchownym. Elementy satyryczne plas- tycznie przedstawiają wycinek ówczesnego życia.
Hasłem i myślą przewodnią epoki odrodzenia stały się słowa Terencjusza, ujęte w maksymę: "Człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce". W Renesansie dochodziły do głosu różne prądy umysłowe i religijne, wśród nich dwa najważniejsze: reformacja, przyjmująca Biblię jako jedyne źródło wiary i humanizm, który poszukiwał i rozwijał wie- dzę o człowieku.
Ideologia życia ziemiańskiego w dobie Renesan- su była antagonistyczna wobec ideologii życia dwor- skiego. Akcenty antydworskie spotykamy już u Frycza Modrzewskiego "De republica emendanda" (tu: księga "O obyczajach"). Frycz krytykował stronę moralną życia dworskiego, a więc tę samą, która tak bardzo oburzała poetów ziemiańskich. Jego zdaniem dwór nie był stosownym miejscem dla edukacji społecznej i moralnej młodgo szlachcica. Dworzanie, niżsi i wyż- si urzędnicy dworscy, są na niskim poziomie moral- nym, pełno tu nienawiści, intryg, głupoty i złośli- wości, próżności, uganiania się za karierą, bogac- twami i przyjemnościami. Przyjaźnie na dworach są pozorne, obłudne i koniunkturalne. Te wszystkie okoliczności wpływają bardzo źle na ludzi odznacza- jących się cnotą i kulturą wewnętrzną, a młodzież wręcz demoralizują.
Równieź Rej szydził w "Zwierzyńcu" z dworskich posług czynionych wielmożom przez szlachtę, kryty- kował stałą zależność od magnatów i chwalił nieza- leżność opartą o własność ziemską. Według autora "Żywota człowieka poczciwego", człowiek powinien zaakceptować prawa natury, życ zgodnie z nimi. Wi- doczne jest ukochanie świata ziemskiego i umiłowa- nie przyrody, dostarczającej rozkoszy związanych ze zmiennością pór roku, a także epikurejska radość z życia. Konieczna jest znajomość zasad gospodarowa- nia. Ziemianin winien byc osobą kompetentną zarówno w rolnictwie jak i ogrodnictwie, sadownictwie czy pszczelarstwie. Prezentowany przez Reja wizerunek człowieka odsłania się kolejno. Bohater jest naj- pierw dzieckiem, potem młodzieńcem i dojrzałym mę- żem, wreszcie dostojnym, pogodzonym ze sobą i świa- tem, starcem, spokojnie i bez dramatycznych rozte- rek oczekującym śmierci.

Spokojnemu i radosnemu życiu ziemiańskiemu przeciwstawił Kochanowski - w "Pieśni Panny XII" (o "Sobótce") - służbę dworską ("inszy się ciągną przy dworze"), handel zamorski, zawód prawnika i żołnie- rza. Jako zalety życia ziemiańskiego wymienił nie- zależność ekonomiczną, spokój i cnotę. Dla Kocha- nowskiego żywot ziemiański łączył się z zachowaniem chwalebnego umiaru w zdobywaniu bogactw (fraszka "Na dom w Czarnolesie": "Inszy niechaj pałace marmorowe mają I szczerym złotogłowiem ściany obijają Ja, Panie, niechaj mieszkam w tym gnieździe oj- czystym...")
Człowiek Renesansu w świetle fraszek i pieśni Jana Kochanowskiego jest optymistą w szerokim tego słowa znaczeniu. Uświadamia on sobie przemijalność życia i takich wartości jak "uroda, moc, pieniądze, sława", gdyż czasem może być już za późno na ko- rzystanie z jego uroków. Jest zatem wyznawcą epiku- rejskiej zasady "Carpe diem" (chwytaj dzień). Czło- wiek nie powinien przywiązywać wagi do wartości ma- terialnych, ale powinien dbać o takie rzeczy, jak możliwość zamieszkania w ojczyźnie, zdrowie, czyste sumienie, uczciwość, życzliwość, przyzwoite obyczaje.

Człowiek Renesansu nie stroni od uciech życia doczesnego, lubi się bawić, pić, tańczyć, ale za- chowując we wszystkim umiar. Wie o tym, że i tak jego życie jest z góry zaplanowane przez Boga - nie ma więc potrzeby "troszczyć się więcej niźli trzeba". Jest on bardzo zżyty z przyrodą. Do zmian w niej zachodzących porównuje zmienność ludzkiego losu. Wie, że "nic wiecznego na świecie, radość się troską pleni" i twierdzi, że "na szczęsie wszelakie serce ma być jednakie".

Jan Kochanowski w "Pieśni o cnocie" wyraża przekonanie, że największą wartością życia człowie- ka jest służba dla ojczyzny. Uważa nawet, że "jeśli komu droga otwarta do nieba, tym co służą ojczyźnie wątpić nie potrzeba".
W "Trenach" Jana z Czarnolasu, gdzie do głosu dochodzą bunt i rozpacz, przewija się motyw śmier- ci, trwogi, nietrwałości świata. "Tren XIX albo sen" zawiera już jednak apel do rozsądku i statecz- ności, która musi umiarkować najgłębszy nawet żal; jest to postulat życia zgodnego z naturą i uwzględ- niającego jej prawa.

Odwołując się do najogólniejszych wyobrażeń o życiu pozagrobowym, jako odejściu od ziemskich trosk i kłopotów, których Urszulka uniknęła, matka poety, jako zasadniczą maksymę życiową, wskazuje bolejącemu synowi: "...ludzkie przygody (ludzkie noś)". Ten zwrot pochodzenia greckiego, wzięty od Plutarcha, przyswojony łacinie przez Cycerona, sta- je się światopoglądową konkluzją "Trenów".
Temat śmierci fascynował szczególnie Mikołaja Sępa - Szarzyńskiego, podobnie jak i temat zniko- mości wszelkich ziemskich dążeń i doznań. Nurtował go problem zbawienia i Boga, jako jedynej pewnej ostoi ludzkiej duszy, narażonej na liczne niebez- pieczeństwa, wydanej na łup wojnie "z szatanem, światem i ciałem".

W słynnym Sonecie V "O nietrwałej miłości rze- czy świata tego" snuł poeta refleksje nad drama- tycznym konfliktem między miłością grzeszną i mi- łością świętą, między "nędzną pociechą" ziemskich uczuć i wartości takich, jak "złoto, sceptr, sława, rozkosz i stworzone piękne oblicze", a nienasycony dążeniem do "wiecznej i prawej piękności". Nie od- wracał się jednak całkiem od świata, nie potrafił pogrążyć się bez reszty w średniowiecznej ascezie. Należał do pokolenia, które przeżyło wielkie doś- wiadczenia epoki humanizmu, reformacji i dlatego w swej poezji dawał raczej wyraz dramatycznej rozter- ki, świadomości rozdarcia między potrzebami ducha i ciała, poszukiwaniom nowego ideału życiowego.
Poetę przerażała samotność człowieka we wszechświecie, jego los na ziemi przeciwstawiał pod postacią nieustannego "bojowania". W parafrazach psalmowych uwypuklał przepastny dystans między człowiekiem a Bogiem, można dopatrzeć się w tym cech protestanckiego pesymizmu w poglądzie na natu- rę ludzką i tylko dzięki łasce boskiej człowiek mo- że dostąpić ocalenia. Wołanie o pomoc do Boga i po- tępienie ludzkie natury rozlega się w Pieśni na kształt Psalmu LXX:
"Ciebie, wszego stworzenie o obrońco wieczny, Wzywam... ...Uskrom choć rózga Twoją ciała zaślepione I żądzą próżną, sprosną, szkodną napełnione".

W literaturze staropolskiej, już od początków XVI w. prowadzono ostrą polemikę z poglądami neoe- pikurejskimi, wykluczającymi istnienie Boga kieru- jącego światem. Argumenty, jakimi posługiwał się Kochanowski w wierszu "Oko śmiertelne Boga nie wi- działo", czy w hymnie "Czego chcesz od nas, Panie" (harmonia i porządek, panujące we wszechświecie i w przyrodzie, nieskończoność wszechświata i różnorod- ność zjawisk przyrody, mające przemawiać za istnie- niem Boga - stwórcy, który opiekuje się światem) są takie same, jakich używali w wieku XVII Zbigniew Morsztyn (w utworze "O różności nabożeństwa"), czy Wespazjan Kochowski (w wierszu "Atheismus").

Niejednokrotnie upatrywano w dążeniach i pra- cach ludzi, bezowocnego szamotania się, odgrywania żałosnej i śmiesznej zarazem komedii "na teatrze świata", w obliczu Boga, który ma się uśmiechać z politowaniem na widok chybionych wysiłków ludzi. Los człowieka - aktora w teatrze świata - zależy od woli Boga - reżysera w tym teatrze. Poglądy tego rodzaju głosili najwybitniejsi pisarze renesansowi: Palingeniusz i Erazm z Roterdamu. Dla barokowych pisarzy moralistycznych ważne było tylko to, że człowiek umiera. A zatem - twierdzili - życie do- czesne jest złudne i nietrwałe, a dzieła materialne przemijające.

Pogląd, że człowiek za życia jest nic nie zna- czącym pionkiem na świecie, a jego dorobek mate- rialny i duchowy jest nietrwały i ginie wraz z nim, spotykamy u wielu pisarzy XVII w. M.in. u Daniela Naborowskiego, Wacława Potockiego, Józefa Wadow- skiego, którzy osiągnęli prawdziwą wirtuozerię w dobieraniu argumentów i przekonywaniu czytelników, iż krótkość i kruchość życia człowieka powinny go skłonić tylko do troski o życie wieczne.

Już Sęp - Szarzyński wzywał swych czytelników: "porzućmy dumy, szaleństwo prawie ludzkie rozumy" i zalecał ufać tylko Bogu. Poeta ten jest przedstawi- cielem nurtu metafizycznego, hołdował więc hasłu "Vanitas, vanitatum, et omnia vanitas", co znaczy "marność nad marnościami i wszystko marność". Bóg jest dla niego istotą karzącą, surową i sprawiedli- wą. Człowiek Baroku lęka się Boga tym bardziej, że nie potrafi się oprzeć pokusom świata i ciała. Sam mówi, że jest: "wątły, niebaczny, rozdwojony w so- bie". Szczególnie ta ostatnia cecha jest dlań cha- rakterystyczna, jest rozdarty wewnętrznie, bo chciałby korzystać z uciech ciała i życia, ale boi się odpowiedzialności przed Bogiem. Dlatego nawet ten, kto posiądzie "złoto, sceptr, sławę, rozkosz i stworzone piękne oblicze" nie jest szczęśliwy, trwoży się bowiem bezustannie, że wszystko, co po- siada, jest grzeszne, i że będzie z tego kiedyś rozliczony (po śmierci na sądzie ostatecznym). Szu- ka on oparcia w Bogu, łączy się z nim nadzieją zba- wienia, ale wie, że będzie surowo i sprawiedliwie osądzony. Nie liczy na miłosierdzie Boga. Bohater liryczny Sonetów Sępa - Szarzyńskiego tym się różni od człowieka renesansu, że jest zalęknionym pesy- mistą, ma inny światopogląd, inne mniemanie o oso- bie Stwórcy, i że jest człowiekiem nieszczęśliwym, choć być może sam nie uświadamia sobie tego tak jasno.

Swoistą panoramę staropolskiego życia szla- checko - ziemiańskiego stanowią utwory Wacława Po- tockiego, pisarza wrośniętego w szlachecką codzien- ność. Okazał się on czujnym i krytycznym obserwato- rem szlachty coraz bardziej przywiązanej do swych przywilejów, a zaniedbującej obowiązki zwłaszcza względem nadmiernie eksploatowanych chłopów. Niewy- czerpalną skarbnice o codziennym sarmackim życiu, upodobaniach, zwyczajach, charakterystycznych ce- chach, religijności i kulturze stanowią "Pamiętniki" Jana Chryzostoma Paska.

Religię pojmował Pasek z naiwnym realizmem. Skoro wiadomo, że Bóg i święci mogą interweniować w ziemskie sprawy, należy przyjąć pomoc z nabożną wdzięcznościa. Nieco inną kreację Boga ukazuje Skarga w "Kazaniach". Kreuje Jego indywidualność, próbuje zbudować bezwzględny autorytet. W rysach portretu najwyższej władzy kryją się marzenia o możliwościach racjonalnej harmonii, opartej na pod- porządkowaniu dążeń człowieka nakazom Boga, jakie ogłaszają jego ziemscy namiestnicy. Piotr Skarga podobnie jak Sęp, przypomina uparcie, że życie chrześcijanina to nie pokój, lecz bojowanie, bowiem "..żywot chrześcijanina żołnierstwem sie zowie..".

W literaturze baroku wciąż pojawia się motyw śmierci, chociażby w "Sielankach" Szymona Szymono- wica. Dominuje tu widmo strasznego tańca śmierci, która w końcu staje się obsesją autora. Jedyną na- dzieją są ponowne narodziny, ostateczna i wieczna reinkarnacja, która spełni naturalną potrzebę czło- wieka: potrzebę istnienia cielesnego. Poeta nie mo- że pogodzić się ze śmiercią jako absolutnym usta- niem życia ziemskiego, dlatego monumentalizuje to, co zostaje po zmarłym, przede wszystkim pamięć spo- łeczna, przekonany, że człowiek po śmierci żyje "na ziemi dobrą sławą, a w niebie obecnie". Śmierć przypomina więc słońce, które zachodząc ginie dla oczu, ale istnieje wówczas gdzie indziej, czy spa- dającą gwiazdę, której błyskawiczny lot jest tylko przemieszczeniem z jednego miejsca na inne. Uparty nawrót motywów śmierci, wiodący aż do rozważań o kosmicznym cyklu przemian, nawrót uzasadniony oso- bistymi depresjami poety, nadaje swoisty ton poety- ce sielanek.

Dlaczego twórcy poszczególnych epok tak często zajmowali się stanowiskiem człowieka wobec życia, Boga i śmierci? Być może spowodowało to zjawisko dążenie do zrozumienia świata, rozważanie problemów metafizycznych. Człowiek przyjmował różnorodną pos- tawę wobec takich problemów. Czasami była ona szczera i otwarta np. w wersji renesansowej, innym razem zamknięta. Próbował opisać swoją przemianę, żeby dać wzór innym, wskazać teoretyczną drogę pos- tępowania. Bywało, że świat stawał się za trudny, by można go było zrozumieć. Aby tego dokonać, nale- żało zainteresować się człowiekiem w różnych płasz- czyznach. Jednostka, zmuszana do podejmowania de- cyzji, dążąca do wyplątania się z problemów, nie przestawała stawiać pytań. Kim jest wiec człowiek wobec Boga, życia i śmierci? Na to pytanie próbowa- li znaleźć odpowiedź niemal wszyscy twórcy, zarówno ci znani i sławni, jak i mniej popularni. Jednoz- naczna odpowiedź nie istnieje. Może być wiele roz- wiązań, tyle ile istnień ludzkich na świecie. Stąd takie umiłowanie tematu, będącego przedmiotem nie kończących się rozważań wielu twórców.