Przestępczości nieletnich

1.1. Definicja przestępczości nieletnich. Ogólna diagnoza zjawiska.

Prawo karne jest dziedziną regulującą kwestie związane z przestępstwem. To ono wprowadza definicję tego pojęcia w art. 7 kodeksu karnego nazywając je zbrodnią albo występkiem. Oba dokonywane są bezprawnie, w sposób zawiniony i społecznie szkodliwym w stopniu wyższym niż znikomym. Pierwszy podlega surowszej karze, tj. minimum pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3, natomiast występek grzywnej, karze ograniczenia wolności lub karze pozbawienia wolności w wymiarze miesięcznym.
Prawna definicja przestępstwa odwołuje się jedynie do wyczerpania przez działanie sprawcy ustawowych znamion typu czynu zabronionego. Definicja materialna zwraca uwagę na to, iż zachowanie sprawcy musi się charakteryzować społeczną szkodliwością. Polski kodeks karny łączy elementy obu definicji i posługuje się tzw. doktrynalną definicją przestępstwa zawartą w kodeksie karnym. Przyjmuje się, że na pełną definicję przestępstwa składają się:
• człowiek,
• jego czyn,
• wyczerpanie ustawowych znamion typu czynu zabronionego,
• związek przyczynowo-skutkowy,
• wina (nie ma przestępstwa bez winy),
• oraz społeczna szkodliwość.

Sprawcą przestępstwa może być jednie człowiek. Karaniu poddaje się tylko sprawców, którzy osiągnęli taki stopień dojrzałości psychicznej, że są w stanie rozpoznać znaczenie popełnionego przez siebie czynu oraz kierować swoim postępowaniem. Zasadniczo mogłoby istnieć wówczas takie rozwiązanie tej kwestii, w którym sąd w każdej konkretnej sprawie rozstrzygałby, czy nieletni osiągnął już taki stopień rozwoju, który pozwala na jego ukaranie. Inaczej ustawa może rozstrzygać tę kwestię generalnie przyjmując, że ukończenie przez sprawcę określonego wieku jest wystarczającą przesłanką odpowiedzialności karnej. W polskim prawodawstwie stosowana jest ta druga reguła. Niesie ona ze sobą pewne zagrożenie schematyzmem, gdyż osiąganie przez człowieka dojrzałości w aspekcie umysłowym, emocjonalnym, społecznym i moralnym nie dokonuje się w dającym się wyraźnie wyznaczyć punkcie czasowym, lecz jest procesem ciągłym. W tym celu polski prawodawca stara się temu zapobiegać ustanawiając wyjątki od ogólnej reguły określającej granicę wieku oraz odpowiednio kształtując zasady wymiaru kary. Normą jest, że na zasadach określonych w prawie karnym odpowiada osoba, która w chwili popełnienia czynu ukończyła 17 lat. Sprawca nie posiadający w chwili popełnienia przestępstwa ukończonych lat 17 określany jest w kodeksie karnym mianem nieletniego. Wyjątkowo na zasadach określonych w kodeksie karnym odpowiadać może osoba, która po ukończeniu 15 lat, ale przed ukończeniem lat 17 dopuściła się przestępstwa :
• zamachu na Prezydenta RP (art. 134 kk)
• zabójstwa (art. 148 § 1)
• morderstwa (art. 148 § 2 lub 3 kk)
• umyślnego ciężkiego uszkodzenia ciała (art. 156 §1 lub 3 kk)
• umyślnego sprowadzenia katastrofy zagrażającej życiu lub zdrowiu
• wielu osób albo mieniu w wielkich rozmiarach (art. 163 §1 kk, art. 173 § 1 lub 3)
• porwania statku
• wodnego lub powietrznego (art. 166 kk)
• cięzkiego zgwałcenia (art. 197 § 3 kk)
• przetrzymywania zakładnika (art. 252 §1 lub 2 kk)
• rozboju (art.280 kk).
Przy tym jednocześnie winny przemawiać okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste, a w szczególności, jeżeli poprzednio stosowane środki wychowawcze lub poprawcze okazały się bezskuteczne. Jeśli sprawca występku w momencie popełnienia czynu ukończył lat 17, natomiast nie ukończył lat 18, to sąd zamiast kary stosuje tak zwane środki wychowawcze, lecznicze lub poprawcze przewidziane dla nieletnich, pod warunkiem, iż okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają. Przepisy te nie odnoszą się nigdy do czynu zbrodni
Czyn będący elementem struktury przestępstwa to zachowanie się, czyli działanie albo zaniechanie, stanowiące realizację decyzji woli. Wszelkiego rodzaju zachowanie nie będące efektem realizacji takiej decyzji nie jest czynem w rozumieniu prawa karnego. Nie jest dopuszczalne pociągnięcie do odpowiedzialności karnej za jakiekolwiek działania, które nie zostały uzewnętrznione, czyli np. myśli człowieka, czy sam zamiar. Myśli stanowiące jedynie nieuzewnętrzniony zamiar, nie są karalne.
Czyn staje się zabronionym w momencie przejęcia znamion takiego typu czynów, a mowa tu o zespole charakterystycznych cech tworzących zarys danego typu przestępstwa. Cechy te tworzą swoisty model typu zachowania, do którego organ karcący próbuje dopasować określony czyn określonego sprawcy. Na przykład zespół cech takich jak: „zabór w celu przywłaszczenia cudzej rzeczy ruchomej”, w kodeksie karnym określony jest jako kradzież (typ przestępstwa). Do takiego wzorca organ prowadzący próbuje dobrać zachowanie sprawcy, starając się w sposób możliwie pełny oddać całą treść czynu. Czyn ten może posiadać inne, dodatkowe cechy, jednak z reguły nie dość istotne by przesądzić o bycie przestępstwa i nie wpływające na odpowiedzialność karnoprawną jego sprawcy.
W prawie karnym ponadto przewidziane są także okoliczności, w których działanie sprawcy może przybrać cech więcej niż jednego typu czynu zabronionego. Jest to określane jako tzw. zbieg przepisów. Może on mieć charakter faktyczny (rzeczywisty, realny zbieg przepisów) albo charakter pozorny (pomijalny).
Realny zbieg przepisów ma miejsce, kiedy w celu oddania całej treści kryminalnej czynu konieczne jest posłużenie się kilkoma znamionami czynów zabronionych. Przykładowo wskazać można na zachowanie się zamachowca, który zabija zarówno Prezydenta RP, jak i osobę z jego ochrony. Taki czyn wyczerpuje znamiona czynów zabronionych określonych w różnych przepisach części szczegółowej kodeksu karnego. Wówczas sąd skazuje sprawcę na podstawie wszystkich przepisów i wymierza karę na podstawie przepisu przewidującego karę najsurowszą.
Pozorny zbieg przepisów prawa karnego występuje, gdy zachowanie sprawcy przyjmuje znamiona wielu czynów zabronionych, ale faktu tego nie uwzględnia się ze względu na istniejące w danym systemie prawnym tzw. reguły wyłączania wielości ocen.
W przypadku szkodliwości społecznej czynu, potocznie mowa jest o zachowaniu sprawcy przynoszącym stratę, uszczerbek danej społeczności. W prawie karnym jest to pojęcie normatywne, czyli określone kryteriami, które należy brać pod uwagę przy ocenianiu społecznej szkodliwości konkretnego czynu. Są to :
• rodzaj i charakter naruszonego dobra chronionego prawem,
• rozmiary wyrządzonej i grożącej szkody,
• sposób i okoliczności popełnienia czynu,
• rodzaj naruszonych przez sprawcę obowiązków,
• postać zamiaru sprawcy,
• motywację sprawcy,
• rodzaj naruszonych reguł ostrożności oraz stopień ich naruszenia.
Sąd orzekając o społecznej szkodliwości czynu kieruje się kryteriami ustalonymi przez ustawodawcę. Czyn, którego społeczna szkodliwość jest znikoma nie stanowi przestępstwa nawet jeśli zachowanie sprawcy wyczerpuje znamiona określone w obowiązującej ustawie karnej. Między innymi w ten sposób przestępstwo różni się od wykroczenia, którego społeczna szkodliwość może mieś dowolne nasilenie (czyn zabroniony społecznie szkodliwy w stopniu znikomym jest wykroczeniem, ale nie jest przestępstwem).
Jak już wcześniej zostało zaznaczone, przestępstwo dzieli się na zbrodnie i występki. Kryterium tutaj jest wysokość ustawowego zagrożenia karą. „Zbrodnią jest przestępstwo zagrożone pod groźbą kary pozbawienia wolności na czas nie krótszy od 3 lat albo karą surowszą. Występkiem jest przestępstwo zagrożone karą grzywny powyżej 30 stawek dziennych, karą ograniczenia wolności albo karą pozbawienia wolności przekraczającą miesiąc” . Pozostałe czyny zabronione są wykroczeniem, które nie jest przestępstwem, a tą kwestię reguluje kodeks wykroczeń.
Innym kryterium podziałowym przestępstwa są cechy posiadane przez sprawcę – wówczas rozróżnia się przestępstwa powszechne (ogólnosprawcze) i indywidualne (właściwe i niewłaściwe). Przestępstwa indywidualne właściwe to czyny, w których cecha indywidualna sprawcy przesądza o bycie przestępstwa. Przestępstwa indywidualne niewłaściwe to czyny, w których cecha indywidualna sprawcy nie przesądza o bycie przestępstwa, a tylko wpływa na zaostrzenie albo złagodzenie odpowiedzialności karnej.
Ponadto są takie kryteria podziału przestępstwa jak:
• sposób zachowania się sprawcy: przestępstwa z działania i przestępstwa z zaniechania;
• obejmowanie przez znamiona czynu zabronionego wystąpienia określonego skutku: przestępstwa materialne (musi wystąpić określony skutek) i formalne (nie musi występować skutek zachowania się sprawcy);
• rodzaj dóbr chronionych przez prawo karne: zbrodnia przeciwko ludzkości, przestępstwa polityczne (skierowane przeciwko podstawom ustroju państwa, a sprawca działa z pobudek politycznych) oraz przestępstwa pospolite (m.in. przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu, przestępstwa przeciwko wolności, przeciw obyczajowości, mieniu, wymiarowi sprawiedliwości, dokumentom, przestępstwa skarbowe itd.);
• rodzaj winy sprawcy: umyślne i nieumyślne;
• oraz przestępstwa ścigane z urzędu lub oskarżenia prywatnego; podstawowe, kwalifikowane i uprzywilejowane.

Rysunek 1 Rodzaje przestępstw (opracowanie własne)

Uchwalony i wprowadzony w 1932 roku kodeks karny w polskim prawie, w oparciu o kryterium wieku oraz rozeznanie znaczenia czynu i kierowaniem swym postępowaniem, rozróżnił cztery kategorie nieletnich :
1. nieletni do lat 13,
2. nieletni od lat 13 do 17 działający bez rozeznania,
3. nieletni od lat 13 do 17 działający z rozeznaniem,
4. nieletni od lat 13 do 17 popełniający czyn szczególnie niebezpieczny dla społeczeństwa.
Zgodnie z tym kodeksem nieletni był osoba popełniającym czyn uznany przez obowiązujące prawo za przestępstwo. Górną granicą nieletniości był wiek 17 lat, a dolna nie istniała. Odpowiedzialność nieletnich uzależniona była od rozeznania, które wyznaczał wiek dziecka, jego rozwój umysłowy i moralny. Wobec nieletnich nie stosowano kar, a środki wychowawcze i poprawcze (upomnienie, odpowiedzialny dozór rodziców lub kuratora oraz umieszczenie w ośrodku wychowawczym). Wobec nieletnich dokonujących czynu zabronionego z rozeznaniem prawo przewidywało środek poprawczy w postaci zamknięcia w zakładzie poprawczym.
Takie zasady postępowania z nieletnimi zostały zasadniczo zmienione ustawą o postępowaniu z nieletnimi z 1982 roku, która ma służyć: „przeciwdziałaniu demoralizacji przestępczości nieletnich, stwarzaniu warunków powrotu nieletnich do normalnego życia, umacnianiu funkcji opiekuńczo wychowawczych i odpowiedzialności rodziny za wychowanie nieletnich” . Preambuła ustawy mówi o profilaktyce, dążeniu do przeciwdziałania przestępczości i demoralizacji nieletnich. Celem nadrzędnym jest zgodnie z art. 3.1 dobro nieletniego rozumiane jako osiągniecie pozytywnych zmian w jego osobowości i zachowaniu, które umożliwiałyby mu prawidłowy rozwój i funkcjonowanie w życiu społecznym i osobistym, zgodnie ze społecznymi oczekiwaniami. Celem podrzędnym ustawy jest resocjalizacja darząca do stworzenia optymalnych warunków powrotu do normalnego życia oraz optymalizacji wychowania w środowisku naturalnym nieletnich.
Przepisy ustawy stosuje się w zakresie :
• zapobiegania i zwalczania demoralizacji (osoby, które nie ukończyły 18 lat);
• postępowania w sprawach o czyny karalne (osoby, które ukończyły 13 lat, a nie ukończyły 17 lat);
• wykonywania środków wychowawczych lub poprawczych (osoby nieletnie, nie dłużej jednak niż do ukończenia przez te osoby lat 21).

Według badań i doświadczenia wejście osób nieletnich na drogę przestępczości pozostawia trwałe zmiany osobowości bardzo trudne do naprawy w wieku dojrzałym. Zjawisko przestępczości nieletnich jest bardzo szkodliwe z punktu widzenia interesu społecznego. Proces tzw. wykolejenia się młodych osób zaczyna się zazwyczaj od drobnych, negatywnych społecznie zachowań, na które zwykle się nie reaguje, uważając za zbyt mało istotne. Przestępczość nieletnich koncentruje się przede wszystkim w miastach, szczególnie w dużych aglomeracjach, na ulicach, blokowiskach, klubach czy w okolicach dworów i przystanków komunikacji miejskiej.
Negatywne działania wśród młodych ludzi ulegają ciągłej ewolucji. Pojawianie się nowych rodzajów przestępstw jest wynikiem ogólnych przemian społecznych, warunków życia, preferencji i dążeń ludzkich, zmian w wartościowaniu stylu życia i rzeczy materialnych. Zmienia się zapotrzebowanie na określone przedmioty i ich odstępność, zmieniają się sposoby rozwiązywania problemów społecznych i konfliktów, nawyki codziennego zachowania i ulegania modnym wzorom życia. Wzrost przestępczości nie jest jednak wynikiem tylko ogólnych przemian ekonomiczno-społecznych. Analizy wykazały, że wraz ze zmianą nastawienia administracji państwowej do ofiar przestępstw oraz zwiększenia efektywności systemów komunikacji, więcej czynów negatywnych jest raportowanych organom policyjnym.

1.2. Uregulowania prawne

Dawne prawo polskie było prawem zwyczajowym i to zarówno w odniesieniu do osób dziś określanych mianem nieletnich.. Pierwsze przepisy ich dotyczące pojawiły się w Statucie dla Ormian z 1519 r. obowiązującym do 1789 r. Zasadą było stosowanie łagodniejszych form odpowiedzialności za przestępstwa popełnione przez dzieci. Obowiązywała zasada niekarania za popełnione przestępstwo dzieci w wieku do 7 lat, a lżejsze karanie tych, które nie ukończyły 14 lat. Kolejne prawo, prawo magdeburskie, opierające się na prawie rzymskim oraz kanonicznym przyjmowało następujące okresy wiekowe nieletnich:
• do 7 lat – bezwzględna nieodpowiedzialność nieletnich,
• od 7 do 14 lat – odpowiedzialność zależna od zdolności rozumienia znaczenia czynu, co mogło wpływać na złagodzenie kary.
Pierwsze odrębne regulacje zasad odpowiedzialności nieletnich miały miejsce w Statucie litewskim w 1538 r. Przewidywał on, że mężczyzna, który ukończył 16 lat jest uznany za poczytalnego, zaś w przypadku recydywy nieletni ponosił odpowiedzialność za swoje czyny, mimo, iż nie ukończył 16 lat. Jego wiek stanowił okoliczność łagodzącą np. sędzia zamiast kary śmierci mógł orzec wymierzenie kary cielesnej.
Kolejnym punktem w prawodawstwie nieletnich były zasady odpowiedzialności nieletnich ujęte w „Zbiorze spraw sądowych” na mocy konstytucji z 1778 r. przez J.W. Andrzeja Zamojskiego. Projekt ten zawierał identyczne rozwiązania jak Statut Litewski z dwoma różnicami:
• kwestię rozeznania pozostawiono sędziemu,
• podzielono granicę wieku, od której zaczynała się odpowiedzialność bezwarunkowa – do lat 18.
Kodeks karzący Królestwa Polskiego z 1818 r. określał granicę wieku 15 lat do bezwzględnej odpowiedzialności za zbrodnie oraz 18 lat odpowiedzialność za zbrodnie polegające na zaniechaniu.
W okresie zaborów na ziemiach polskich obowiązywały następujące rozwiązania prawne w zakresie odpowiedzialności nieletnich:
• na terenie zaboru rosyjskiego obowiązywał rosyjski kodeks karny z 1903 roku - nieletni do lat 10 byli uważani za bezwzględnie odpowiedzialnych, zaś nieletni między 10 a 17 rokiem życia byli odpowiedzialni warunkowo, w zależności od rozeznania;
• na terenie zaboru pruskiego obowiązywał kodeks karny z 1871 r.
• na terenie zaboru austriackiego obowiązywała ustawa z 1852 r. – dzieliła ona nieletnich na trzy grupy wiekowe:
- do 10 lat – nieletni całkowicie zwolniony z odpowiedzialności,
- od 10 do 14 lat – okres zmniejszonej odpowiedzialności karnej,
- od 14 do 20 lat – pełna odpowiedzialność z możliwością złagodzenia kary7.
Polska po odzyskaniu niepodległości 1 września 1919 roku utworzyła pierwsze sądy dla nieletnich na podstawie dekretu Naczelnika Państwa z 7 lutego 1919 r. zlikwidowane zostały one dopiero w 1950 roku na mocy Prawa o ustroju sądów powszechnych, a na ich miejsce powołano 34 sądy dla nieletnich. Od roku 1950 powstało dalszych 5 takich sądów. W 1953 r. niektórym sądom dla nieletnich przekazano rozpoznanie spraw małoletnich podlegających rozpoznaniu przez sąd opiekuńczy (w tym sprawy o przysposobienie, o pozbawienie władzy rodzicielskiej, ograniczenie władzy rodzicielskiej, o ustanowienie opieki). W styczniu 1978 roku zarządzeniem Ministra Sprawiedliwości z 28 grudnia 1977 r. w sprawie utworzenia sądów rodzinnych i nieletnich w niektórych sądach rejonowych powołano w sądach rejonowych 97 wydziałów rodzinnych i nieletnich, zwanych do dziś sądami rodzinnymi.
Na koniec rok 1982 i projekt ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich , który został przyjęty przez Sejm i uchwalony 26 października 1982 r. (Dz. U. Nr 35,poz.228). Cel tej ustawy określony został w preambule, jako:
• przeciwdziałanie demoralizacji i przestępczości nieletnich,
• stwarzanie warunków do powrotu nieletniego do normalnego życia,
• umacnianie funkcji opiekuńczo-wychowawczych i poczucia odpowiedzialności rodziców za wychowanie nieletnich.
Dyrektywą przewodnią ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich jest „kierowanie się przede wszystkim dobrem nieletniego”- art. 3 par. 1. Ustawa wprowadziła zasadę indywidualizacji nieletnich w toku postępowania, we wszystkich jego fazach. Chodzi tu o art. 3 par. 2 stanowiący, iż „w postępowaniu z nieletnim bierze się pod uwagę osobowość nieletniego”. Ustawodawca w dalszych przepisach wskazał zachowania czy okoliczności świadczące o demoralizacji nieletniego, mogące w ogromnym stopniu wpłynąć na jego wejście na drogę przestępstwa. Art. 4 par. 1 brzmi: „każdy kto stwierdził istnienie okoliczności świadczących o demoralizacji nieletniego, w szczególności naruszenie zasad współżycia społecznego, popełnienie czynu zabronionego, systematyczne uchylanie się od obowiązku szkolnego lub kształcenia zawodowego, używanie alkoholu lub innych środków w celu wprowadzenia się w stan odurzenia, uprawianie nierządu, włóczęgostwo, udział w grupach przestępczych, ma społeczny obowiązek zawiadomienia o tym rodziców lub opiekunów nieletniego, szkoły, sądu rodzinnego, policji lub innego tożsamego organu”. Z tego wynika, że wymienione zachowania, które mają świadczyć o przejawach demoralizacji nieletniego, winna cechować trwałość i powtarzalność. Jednak należy zaznaczyć tu, że zdaniem kryminologów, nawet popełnienie przez nieletniego czynu karalnego nie musi świadczyć o jego demoralizacji. Ustalenie takie jest dopuszczalne dopiero po wyjaśnieniu, o jaki czyn chodzi oraz w jakich okolicznościach został popełniony.
Uchwalenie ustawy w 1982 r. zamyka ponad 50-letni okres obowiązywania przepisów kodeksu karnego z 1932 roku dotyczących postępowania z nieletnimi sprawcami czynów zabronionych pod groźbą kary. Jej opracowanie trwało 26 lat, a okres ten, bogaty w doświadczenia, eksperymenty, badania i próby, przyniósł rozwiązania wysoce dobre. Istotnym przedsięwzięciem było wprowadzenie sądów rodzinnych. Podstawowym pojęciem dla ustawy jest pojecie nieletniego, podzielonego na trzy kategorie osób, według kryteriów:
• rodzaj postępowania wobec sprawcy;
• wiek osób, wobec których mogą być stosowane poszczególne postępowania; według ustawy nieletnim jest każdy kto dopuścił się czynu karalnego po ukończeniu 13 lat, a przed ukończeniem 17 lat oraz osoba, wobec których został orzeczony i jest wykonywany środek wychowawczy/poprawczy – ale tylko do osiągnięcia przez nia wieku 21 lat; szczególna grupą wiekową są osoby w przedziale 17 i 18 lat, które dopuściły się występku, a które mogą być traktowane łagodniej.
Wobec nieletnich nakazuje się stosowanie przepisów kodeksu karnego lub kodeksu wykroczeń, jeśli nie są one sprzeczne z ustawą o postępowaniu w sprawie nieletnich. Podstawę działania zawsze powinno stanowić dobro nieletniego. Nienaganne zachowanie młodej osoby czy wielkość stwarzanego zagrożenia społecznego nie są brana pod uwagę tak, jak konsekwencje stąd wynikające dla samego nieletniego.
Ogólnie ustawodawca wobec nieletnich przewiduje stosowanie środków wychowawczych czy środków leczniczo - wychowawczych. Jednak w pewnych sytuacjach dopuszcza on poniesienia odpowiedzialności karnej przez nieletniego, który ukończył lat 15. Jest to uzależnione od rodzaju popełnionego czynu oraz jego okoliczności. Chodzi tu o ciężkie przestępstwa, co do których można zakładać, że nieletni w wieku 15 lat zdaje sobie sprawę z ich społecznego niebezpieczeństwa. W rozumieniu ustawy czyn karalny to czyn zabroniony przez ustawę, jako: przestępstwo lub przestępstwo skarbowe albo określenie określone w kodeksie wykroczeń . Natomiast przestępstwa to czyn społecznie niebezpieczny o znamionach ustawowych, bezprawnych, zawinionych oraz zagrożonych kara w ustawie. Jakkolwiek w postępowaniu w sprawie nieletnich najważniejsze jest nade wszystko dobro nieletniego. Należy stworzyć taki stan rzeczy, aby umożliwiał on optymalne możliwość zaspokojenia potrzeb psychicznych i fizycznych nieletniego. Młody człowiek powinien rozwijać uzdolnienia i nabywać umiejętności zgodnie z prawem i ogólnie akceptowanymi zasadami moralności, tak by mógł w przyszłości uzyskać samodzielność i stabilizację życiową oraz zająć odpowiadające jego możliwościom miejsce społeczeństwie – na tym według ustawodawcy polega dobro nieletniego.
 
1.3. Statystyczne ujęcie problemu przestępczości w Polsce

W latach dziewięćdziesiątych odnotowano stały wzrost liczby sprawców i liczby dokonywanych przestępstw, w tym również wzrosła przestępczość nieletnich. Według badań statystycznych szczególnie niepokojące są dwie tendencje występujące w przestępczości nieletnich - brutalizacja działań sprawców oraz rosnąca liczba dzieci w wieku do lat 13 popełniających czyny karalne.
W polskim prawie przestępczość nieletnich pośrednio definiuje ustawa z dnia 26 października 1982 r. (Dz. U. z 1982 r. Nr 35 poz. 228, ze zm.) o postępowaniu w sprawach nieletnich, regulująca postępowanie wobec nieletnich w zakresie:
• zapobiegania i zwalczania demoralizacji w stosunku do osób, które nie ukończyły lat 18,
• postępowania w sprawach o czyny karalne w stosunku do osób, które dopuściły się takiego czynu po ukończeniu lat 13, ale nie ukończyły lat 17,
• wykonywania środków wychowawczych lub poprawczych w stosunku do osób, względem których środki te zostały orzeczone, nie dłużej jednak niż do ukończenia przez te osoby lat 21.
Model postępowania z nieletnimi przyjęty przez ustawę, to model wychowawczo - resocjalizacyjny. Natomiast kodeks karny przyjmuje 15 lat jako wieku odpowiedzialności karnej, czyli w określonych sytuacjach można wobec nieletnich sprawców czynów karalnych stosować środki i kary przewidziane dla osób dorosłych. Wprowadzenie tak istotnej zmiany spowodowane było m.in. przyjęciem poglądu, iż nieletni sprawcy ciężkich przestępstw (zabójstwo, rozbój), głęboko zdemoralizowani, pozostają bezkarni, a poczucie bezkarności jakie mają, stanowi potencjalne zagrożenie dla społeczeństwa.
Statystyki policyjne odnośnie do lat dziewięćdziesiątych wskazują na stały wzrost przestępczości wśród nieletnich. W ogólnej prognozie przestępczości tamtego czasu na najbliższe lata dokonanej przez Komendę Główną Policji prognozowały zwiększony udział nieletnich sprawców w przestępczości rozbójniczej, narkotykowej, związanej z kradzieżami mienia i uszkodzeniami ciała. I faktycznie. Liczba ta wzrosła, jednak pocieszającym może być fakt, że w ciągu ostatnich lat utrzymuje się ona na stałym (wysokim) poziomie.
Nieletni wśród popełniających przestępstwa stanowią w Polsce stosunkowo liczną grupę. W 1997 roku stanowili oni aż 29% ogółu podejrzanych. Co roku liczby stają się coraz wyższe. Według danych statystycznych wynika, iż podobne zjawisko wzrostowe miało miejsce także w latach osiemdziesiątych, jednak wzrost był zdecydowanie powolniejszy. Warto przy tym zauważyć, iż dzieci i młodzież w wieku 13 - 17 lat popadające w konflikt z prawem stanowią niewielki procent ogółu populacji osób w tym wieku; na przykład w 1997 r. - nieletni, którzy popadli w konflikt z prawem stanowili 1,7% ogółu populacji osób w tym wieku, odpowiednio dzieci w wieku 13 lat - 0,8% ogółu populacji dzieci w tym wieku. Nieletni sprawcy to najczęściej uczniowie starszych klas szkół podstawowych oraz uczniowie szkół zawodowych. Dominującą grupę stanowią chłopcy w wieku 13 - 16 lat powtarzający klasy, wagarowicze, uciekinierzy z domów rodzinnych i placówek opiekuńczo-wychowawczych i resocjalizacyjnych.
Cechą charakterystyczną przestępczości nieletnich jest częste współuczestnictwo w popełnianiu czynów kryminalnych z jedną lub z kilkoma osobami, głównie dotyczy to kradzieży i rozboju. Liczba przestępstw nieletnich, których dokonali w grupie w 2003 r. :
• w grupie 2 osobowej: 8 921 - przestępstw z dorosłym, 18 056 - przestępstw z rówieśnikiem,
• w grupie trzech lub więcej osób: 10 520 - przestępstw w grupie z dorosłymi, 11 552 - przestępstw w grupie rówieśników.
Popełnianie grupowych przestępstw często wiąże się z tzw. powrotnością do przestępstwa. Na przykład w 2003 r. powtórnie popełniło przestępstwo 4 961 sprawców. Średnio rocznie ok. 7-9 procent nieletnich dokonuje czynów karalnych pod wpływem alkoholu. Na przykład w 2003 r. nietrzeźwe osoby nieletnie stanowiły 7,4% i były to najczęściej: zabójstwa, uszkodzenia ciała, bójki, pobicia, zgwałcenia (w tym ze szczególnym okrucieństwem), rabunki i wymuszenia rozbójnicze.
Zaznaczyć należy, przy ogólnie wzrastającej przestępczości - od 1990 r. zmniejszył się udział przestępstw popełnianych przez nieletnich w ogóle przestępstw stwierdzonych (odnotowywanych przez KGP). W poszczególnych latach procentowy udział przestępstw popełnianych przez nieletnich w przestępstwach stwierdzonych oraz procentowy udział nieletnich w ogólnej liczbie podejrzanych o popełnienie przestępstwa został przedstawiony w tabeli 1.

Tabela 1 Czyny zabronione nieletnich w latach 1990-2008
ROK Przestępstwa stwierdzone Czyny karalne nieletnich Udział nieletnich (%) Podejrzani ogółem Podejrzani nieletni Udział nieletnich (%)
2008 1.082.057 74.219 6,9 516.626 52.081 10,0
2007 1.152.993 72.476 6,3 540.604 54.747 10,1
2006 1.287.918 77.515 6,0 587.959 53.783 9,1
2005 1.379.962 71.482 5,1 594.088 50.974 8,6
2004 1.461.217 70.107 4,8 578.059 51.411 8,8
2003 1.466.643 63.239 4,3 557.224 46.798 8,4
2002 1.404.229 63.317 4,5 552.301 48.560 8,7
2001 1.390.089 69.366 5,0 533.943 54.026 10,1
2000 1.266.910 76.442 6,0 405.275 56.345 13,9
1999 1.121.545 70.245 6,2 364.272 52.674 14,4
1998 1.073.042 78.758 7,3 396.055 58.151 14,7
1997 992.373 72.989 7,3 410.844 58.730 14,3
1996 897.751 70.073 7,8 381.911 57.240 15,0
1995 974.941 82.551 8,5 423.896 68.349 16,1
1994 906.157 75.822 8,3 388.855 61.109 15,7
1993 852.507 72.152 8,4 299.499 43.039 14,3
1992 881.076 66.220 7,5 307.575 41.573 13,5
1991 866.095 62.834 7,2 305.031 41.296 13,5
1990 883.346 60.525 6,8 273.375 43.356 15,8
Źródło: dane Komendy Głównej Policji.

W strukturze przestępczości nieletnich dominują przestępstwa o charakterze kryminalnym – tabela 2. Najczęściej popełniane przestępstwa to: kradzież mienia prywatnego i kradzież z włamaniem.

Tabela 2 Przestępstwa stwierdzone, popełnione przez nieletnich wg wybranych kategorii w latach 1990-2008
Rok Zabójstwo Uszczerbek na zdrowiu Udział w bójce lub pobiciu Zgwałcenie Kradzież rozbójnicza, rozbój, wymuszenie Kradzież z włamaniem
2008 9 3.384 3.242 92 8.161 8.229
2007 11 3.534 2.958 126 7.511 9.185
2006 19 3.429 2.694 148 8.154 9.419
2005 11 3.016 2.147 116 8.081 11.052
2004 11 3.260 2.175 95 9.558 10.989
2003 7 2.835 1.923 237 9.472 11.238
2002 21 2.877 1.697 118 9.537 13.704
2001 20 2.853 1.727 166 10.838 16.814
2000 16 3.256 1.782 191 12.900 23.069
1999 28 2.943 1.571 137 11.104 24.847
1998 29 3.022 1.653 195 10.542 30.197
1997 36 2.924 1.486 245 8.658 29.631
1996 36 2.527 1.340 139 7.508 30.880
1995 26 2.205 1.101 166 7.790 29.810
1994 33 1.992 913 156 6.600 29.400
1993 22 2.018 664 142 5.335 26.247
1992 21 1.306 457 109 3.100 25.019
Źródło: dane Komendy Głównej Policji.

Najbardziej niepokojącym jest obserwowana tendencja wzrostowa przestępstw uznanych jako szczególnie niebezpieczne dla życia i zdrowia (zabójstw, uszkodzeń ciała, bójek, pobić, zgwałceń, rozbojów i wymuszeń rozbójniczych). Według ustaleń Komendy Głównej Policji nieletni sprawcy, którzy dokonali przestępstw przeciwko zdrowiu i życiu charakteryzowali się bezwzględnym, bardzo agresywnym i okrutnym sposobem działania. Zdaniem policji jest to wynikiem dwóch zasadniczych czynników sytuacyjnych: z faktu, iż najczęściej działali w grupie oraz w stanie nietrzeźwości.
Równie niepokojące jest fakt wzrostu liczby sprawców czynów karalnych, którzy nie ukończyli 13 lat życia – tabela 3. Jest to dowód na zaniedbania i brak właściwej opieki nad dziećmi.

Tabela 3 Czyny zabronione dzieci do lat 13 w latach 1999-2004
KATEGORIA 2004 2005 2006 2007 2008
ZABÓJSTWO 1 0 2 0 0
USZCZERBEK NA ZDROWIU 219 172 199 208 184
UDZIAŁ W BÓJCE LUB POBICIU 144 169 163 214 198
ZGWAŁCENIE 3 1 6 7 1
KRADZIEŻ CUDZEJ RZECZY 374 428 455 498 491
KRADZIEŻ Z WŁAMANIEM 247 212 319 358 275
PRZESTĘPSTWA ROZBÓJNICZE 219 175 177 183 172
USZKODZENIE RZECZY 246 215 212 255 334
PRZESTĘPSTWA NARKOTYKOWE 25 30 37 30 18
RAZEM P-TWA O CHARAKTERZE KRYMINALNYM 1873 1972 1979 2.241 2.136
RAZEM P-TWA O CHARAKTERZE GOSPODARCZYM 23 33 70 21 62
PRZESTĘPSTWA DROGOWE 32 23 14 16 26
RAZEM 1974 2085 2117 2.319 2.271

KATEGORIA 1999 2000 2001 2002 2003
ZABÓJSTWO 0 1 0 0 0
USZCZERBEK NA ZDROWIU 157 173 184 155 189
UDZIAŁ W BÓJCE LUB POBICIU 100 105 112 118 133
ZGWAŁCENIE 1 0 3 2 2
KRADZIEŻ CUDZEJ RZECZY 499 525 450 411 451
KRADZIEŻ Z WŁAMANIEM 860 532 507 466 335
PRZESTĘPSTWA ROZBÓJNICZE13 319 347 274 212 182
USZKODZENIE RZECZY 322 376 282 231 240
PRZESTĘPSTWA NARKOTYKOWE 12 39 9 14 17
RAZEM P-TWA O CHARAKTERZE KRYMINALNYM 2546 2360 2097 1841 1879
RAZEM P-TWA O CHARAKTERZE GOSPODARCZYM 2 6 5 9 13
PRZESTĘPSTWA DROGOWE 40 27 22 23 25
RAZEM 2733 2490 2179 1931 1998
Źródło: dane Komendy Głównej Policji.

W publikowanych analizach KGP dotyczących przestępczości i demoralizacji nieletnich znajdują się informacje o nieletnich, którzy zostali zatrzymani z powodu ucieczki i upojenia alkoholowego. Według oceny policji ucieczki z domów rodzicielskich, z placówek opiekuńczych i resocjalizacyjnych wyjątkowo sprzyjają zachowaniom dewiacyjnym nieletnich, bowiem wielu nieletnich podczas ucieczki nawiązuje kontakty ze światem przestępczym rówieśników i dorosłych lub staje się ofiarami przestępców. W pomieszczeniach policyjnych do wytrzeźwienia zatrzymano następującą liczbę nieletnich :
• w 2002 r. - 745,
• w 2003 r. - 981,
• w 2004 r. - 653,
• w 2005 r. - 731.
Obserwując wzrost przestępczości rejestrowanej nieletnich, należy zaznaczyć, iż notowane wskaźniki dynamiki przestępczości dorosłych są zdecydowanie wyższe niż wskaźniki dynamiki przestępczości nieletnich. Najczęściej popełniane przez nieletnich przestępstwa to: kradzież mienia prywatnego oraz kradzież z włamaniem. Młodzi sprawcy czynów karalnych to najczęściej chłopcy w wieku 13 - 16 lat, uczniowie starszych klas szkół podstawowych oraz szkół zawodowych.



1.4. Społeczne uwarunkowania przestępczości nieletnich


Rozpoczynając omawianie społecznych uwarunkowań przestępczości wśród nieletnich, warto krótko wspomnieć o tzw. dewiacjach, czyli określonych zachowaniach poszczególnych ludzi lub zbiorów ludzi, które maja swoją specyfikę wynikającą m.in. stąd że mogą one przejawiać się np. w : gwałceniu obowiązujących w danym systemie społecznym norm moralnych, prawnych lub tez przyjętych zasad współżycia.
Przyczyny powstania dewiacji wśród młodzieży:
a) z powodu lekceważenia dziecka w okresie dzieciństwa i dojrzewania – w tym przypadku lekceważenie oznacza, że rodzice (opiekunowie) nie poświęcają dostatecznie dużo czasu swoim dzieciom i są nieświadomi jakichkolwiek problemów, z którymi mogą stykać się dzieci będąc poza domem; brak zainteresowania rodziców (opiekunów) negatywnymi zachowaniami dziecka, jego znajomymi, miejscami, w których spędza swój wolny czas;
b) gdy związek rodziców (opiekunów) i dziecka wyznaczany jest przez silną wzajemną opozycję czy konflikt – w trakcie rodzinnej interakcji rodzice nie potrafią udzielić dziecku nagany w znaczeniu psychologicznym, zamiast tego uciekają się do kar cielesnych, tym samym ucząc dziecko, że to jest właśnie prawidłowa metoda rozwiązywania konfliktów;
c) w wyniku tego że rodzice (opiekunowie) dziecka są „dewiacyjni” w postawie jaką przyjmują i zachowaniu się względem dziecka przez co dostarczają mu wzorów negatywnych ról – dziecko może uczyć się wzorów dewiacyjnego zachowania od swoich rodziców (opiekunów) będąc ich stałym świadkiem w domu; nawet w sytuacji; czasem nawet samo nastawienie rodziców (opiekunów) do problemu przestępczości może prowadzić do ignorowania czy niezauważania zachowania dewiacyjnego czy nawet do aprobaty takich postaw u dziecka;
d) z powodu rozbicia rodziny np. rozwód, choroba, śmierć – w sytuacji kiedy rodzina narażona zostaje na szkodliwe działanie czynników zewnętrznych na skutek czego wzrasta prawdopodobieństwo zachowań agresywnych wśród członków rodziny.

Rozpatrując kwestie czynników warunkujących przejawianie się działań przestępczych wśród nieletnich, można wyodrębnić trzy teorie jej przyczyn:
1. czynniki biofizyczne – znaczy to że za zachowanie przestępcze odpowiedzialne są właściwości określonych struktur biologicznych organizmu tj. budowa ciała, właściwości układu wydzielania wewnętrznego, oraz do struktury chromosomów;
2. czynniki natury psychologicznej – np. ograniczoną sprawność umysłową, zaburzenia psychotyczne, zaburzenia psychonerwicowe, określone cechy osobowości;
3. czynniki społeczno-środowiskowym – np. typ środowiska naturalnego, pory roku i dnia, sprzeczności klasowe, zwyczaje i obyczaje, rasa i narodowość.

Przyczyny przestępczości nieletnich podawane przez Komendę Główną Policji to :
• zaburzenia zdrowia psychicznego dziecka lub jego rodziny,
• zaniedbania wychowawcze,
• demoralizujący wpływ środowiska rodzinnego czy rówieśniczego,
• niewydolność funkcjonalna instytucji opiekuńczo-wychowawczych,
• niewykazywanie przez państwo właściwej troski o młodzież,
• negatywne skutki postępu technologicznego,
• wadliwa organizacja odpoczynku i czasu wolnego nieletnich,
• działalność środków masowego przekazu (media) ukazującej brutalne sceny, cechy natury ludzkiej i drastyczne elementy życia społecznego (seks, przemoc, alkoholizm, luksusowe życie).

Według opinii Biura Prewencji Komendy Głównej Policji nieletni najczęściej popełniają przestępstwa z chęci zdobycia pieniędzy, zaimponowania innym, chęci przebywania i realizowania się w grupach nieformalnych, powielania wzorów i zachowań mających swoje źródło w domu rodzinnym, bądź upowszechnianych w środkach masowego przekazu (sceny przemocy, okrucieństwa, agresji, gwałtu), poczucia bezkarności za wcześniej popełnione przestępstwa, a także w skutek poszukiwania akceptacji i poczucia bezpieczeństwa, których nie znajdują ze strony rodziców i opiekunów.
Większość nieletnich przestępców wychowuje się w rodzinie o skumulowanych czynnikach negatywnych: przestępcze wzorce zachowań, alkoholizm rodziców lub rodzeństwa, brak emocjonalnej więzi rodzinnej, zachowania agresywne, porzucenie rodziny przez jednego z rodziców, czy brak pozytywnych wzorców stosunku do pracy i realizowania ról społecznych. Do tego dochodzą takie negatywne zjawiska jak prostytucja i narkomania, stosowanie niewłaściwych metod wychowawczych, złe relacje rodziców, niski poziom wykształcenia opiekunów, pozbawienie opieki, a często brak środków materialnych. Przestępczość i demoralizacja nieletnich uwarunkowana jest głównie sytuacją rodzinną, na którą nakładają się niepowodzenia szkolne i wpływ rówieśników. Nieletni, którzy wchodzą w konflikt z prawem w większości pochodzą z rodzin rozbitych, niewydolnych wychowawczo, z rodzin patologicznych, a także rodzin ubogich, dotkniętych bezrobociem.
Psychologowie upatrują źródeł zachowań agresywnych i destrukcyjnych młodych ludzi, głównie w ich życiu rodzinnym, a zwłaszcza w braku ojca. Ten brak ojca polega nie tylko na fizycznej nieobecności ojca, ale na tym, iż coraz częściej ojciec w rodzinie jest nieobecny emocjonalnie. Chłopcy – stanowiący przeważającą większość w grupie nieletnich przestępców, nie mają zatem pozytywnych, męskich wzorów socjalizacyjnych. Uczestnictwo w grupie, często w grupie przestępczej to jeden ze sposobów poszukiwania wzorów męskości, które mogliby naśladować. Obniżenie się wieku przestępców wynika z poczucia zagrożenia społecznego. Tysiące rodzin żyją na pograniczu ubóstwa lub wręcz w nędzy a ich dzieci od najmłodszych lat muszą uczyć się radzenia sobie w życiu. Już nawet 10 i 11-letnie dzieci dopuszczają się różnego rodzaju przestępstw a szczególnie włamań do samochodów, piwnic, altan. Ubożenie społeczeństwa wraz z agresywną reklama dóbr konsumpcyjnych stwarza sytuacje w której młody człowiek zaczyna pragnąć mieć wszystko to co mu się pokazuje.
Wśród wielu badań dotyczących przestępczości nieletnich i możliwych sposobów jej zapobiegania sugeruje, że wykształcenie odgrywa w tej kwestii ogromną rolę. Istnieje silne przekonanie, że jedną z funkcji szkoły jest rzeczywiste zapobieganie przestępczości, a bardziej aktywne i systematyczne wysiłki w tym kierunku mogą sprawić, że szkoła efektywniej będzie zapobiegać dewiacji młodzieży.
Szkoła może podejmować kroki w kierunku zmniejszenia przestępczości wśród nieletnich stosując dwie główne metody:
• specjalne programy przystosowane dla uczniów mających problemy w szkole (chuligańskie zachowania, wagarowanie, mierne osiągnięcia w nauce), narażonych na ryzyko rozwoju przestępczego zachowania;
• działania nakierowane na obniżenie poziomu przestępczości wśród ogółu uczniów.
Liczne badania przeprowadzone w wielu ośrodkach i przez znaczące grono badaczy dowiodły istnienia znaczącego związku pomiędzy:
• niskim poziomem nauczycielskich osiągnięć, niskimi ocenami a przestępczością,
• naganami i przestępczością,
• zachowaniem w szkole a przestępczością.
Niskie oceny, słabe osiągnięcia nauczycielskie i złe sprawowanie wpływają na zachowanie przestępcze, skutkujące popełnianiem przestępstw przeciętnie w 28% i są o 34% bardziej efektywne niż pozostałe okoliczności. Jeden na czterech uczniów z niskimi ocenami posiada przestępczą przeszłość, podczas gdy w przypadku uczniów o wyższych osiągnięciach wskaźnik ten wynosi jeden na siedmiu. Statystyki, że około 30% zarejestrowanych przestępców otrzymało niskie oceny w szkole, nie może czynić z niskich stopni w nauce samych w sobie powodem przestępczości.
Istnieją także inne czynniki stymulujące przestępczość nieletnich, takie jak np.:
• społecznie, ekonomicznie i demograficznie nieuprzywilejowane grupy nieletnich, np. z dużą ilością problemów rodzinnych,
• niejednorodny skład populacji nieletnich w kategoriach np. pochodzenia społeczno-ekonomicznego oraz uzdolnień,
• źle funkcjonująca struktura organizacyjna oraz wadliwa działalność socjalna i edukacyjna.