Geneza i rozwój systemu resocjalizacji nieletnich

Geneza i rozwój systemu resocjalizacji nieletnich

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r. na terenach byłych zaborów obowiązywały trzy odrębne kodeksy karne: Austriacki z 1852 r., niemiecki z 1871 r. i rosyjski z 1903 r. Kodeksy te regulowały również odpowiedzialność karną nieletnich. Zgodnie z kodeksami austriackim i rosyjskim odpowiedzialności karnej podlegali nieletni sprawcy czynu zabronionego, popełnionego po ukończeniu 10 roku życia, kodeks niemiecki ustalał natomiast granicę wiekową odpowiedzialności karnej na poziomie 12 lat. Wobec nieletnich stosowano takie same kary jak wobec dorosłych, z możliwością złagodzenia lub zamiany. Jedynie kodeks rosyjski dopuszczał umieszczenie nieletnich w zakładach wychowawczo – poprawczych zamiast w więzieniach, dlatego właśnie pierwsze zakłady tego typu powstały właśnie na ziemiach zaboru rosyjskiego. W 1876 r. z inicjatywy Towarzystwa Osad Rolniczych i Przytułków Rzemieślniczych powstał pierwszy zakład wychowawczo – poprawczy na ziemiach polskich pod zaborem rosyjskim w Studzieńcu koło Skierniewic. Kolejny zakład wychowawczo – poprawczy utworzono na tych ziemiach podczas I wojny światowej w Spale.
Wypracowanie nowych, jednolitych zasad odpowiedzialności nieletnich stało się jedną z pierwszych kwestii, jakimi zajęła się utworzona w 1919r. Komisja Kodyfikacyjna, która miał utworzyć własne przepisy zwalczające i zapobiegające przestępczości nieletnich. Podobne założenia przyjęła Komisja Kodyfikacyjna w trakcie przygotowanie projektu Kodeksu karnego. W toku prac komisji nad przygotowaniem nowych rozwiązań w dziedzinie postępowania z nieletnimi zarysowały się dwie orientacje: radykalna i umiarkowana. Zwolennicy tej pierwszej jako jedyną formę reakcji na przestępstwa popełniane przez nieletnich uznawali środki wychowawcze i poprawcze, rezygnując całkowicie z kar dla nieletnich. Zwolennicy orientacji umiarkowanej proponowali podział nieletnich przestępców na działających z rozeznaniem i bez rozeznania. Wobec tych pierwszych były by stosowane środki wychowawcze i poprawcze, natomiast wobec tych drugich były by kary, dostosowane do „celów wychowania i poprawy”.
Ostatecznie w uchwalonym w 1932 r. przyjęto rozwiązanie kompromisowe, oparte na podziale nieletnich na dwie kategorie:
- nieletnich którzy popełnili czyn zabroniony przed ukończeniem 13 roku życia uznawani byli za bezwzględnie nieodpowiedzialnych karnie, sąd mógł stosować wobec nich tylko środki wychowawcze
- nieletnich którzy popełnili czyn zabroniony pomiędzy 13 – 17 rokiem życia, odpowiedzialność karna uzależniona była od kryterium rozeznania (osiągnięcie takiego stopnia rozwoju umysłowego i moralnego, który umożliwiał rozpoznanie znaczenia czynu i kierowanie swoim postępowaniem)
Spośród tej kategorii wiekowej nieletni działający bez rozeznania traktowani byli jak nieodpowiedzialni karnie – sąd mógł stos. tylko środki wychowawcze. Natomiast nieletni który popełnił czyn zabroniony z rozeznaniem, sąd skazywał na umieszczenie w zakładzie poprawczym. Sąd mógł jeszcze zastosować środki wychowawcze jeżeli okoliczności czynu albo warunki jego życia i otoczenia umieszczenie w zakładzie karnym uznał za niecelowe.
Skazują nieletniego na umieszczenie w zakładzie poprawczym, sąd nie oznaczał z góry czasu pobytu, ponieważ nieletni według artykułu 72 k.k z 1932 r. przewidywał, że nieletni pozostaje w zakładzie poprawczym do ukończenia 21 roku życia, a przed osiągnięciem tego wieku mógł być jedynie zwolniony warunkowo.
Sądowi przyznano również prawo wyboru pomiędzy środkiem poprawczym a karą z zastosowaniem jej nadzwyczajnego złagodzenia w zależności od oceny, czy ze względu na wiek sprawcy w czasie prowadzenia przeciwko niemu postępowania karnego umieszczenie go w zakładzie poprawczym było by celowe. Na mocy art., 77. k.k sąd obligatoryjnie wymierzał karę z zastosowaniem jej nadzwyczajnego złagodzenia, jeżeli nieletni skazany na umieszczenie w zakładzie poprawczym ukończył 20 lat przed rozpoczęciem tego wyroku. W tym wypadku wykonanie wyroku było by już niecelowe więc nie pozostaje nic innego jak orzeczenie kary. W razie braku miejsc w zakładzie poprawczym, sąd który wydał wyrok mógł umieścić nieletniego w specjalnym oddziale dla nieletnich w więzieniu, ale na czas nie dłuższy niż do ukończenie 21 roku życia. Model postępowania z nieletnimi przewidziany w k.k z 1932 r. był modelem jurdycznym opartym na tradycji prawa karnego.
Podczas prac Komisji kodyfikacyjnej zakład poprawczy był traktowany jako instytucja pośrednia pomiędzy środkiem wychowawczym a karą mierzona w stosunku do wielkości winy. W trakcie III czytania projektu Kodeksu karnego dokonano pewnych zmian, co zdaniem Komisji kodyfikacyjnej rezygnacja z oznaczenia przez sąd ram czasowych pobytu w zakładzie poprawczym umieszczenie w zakładzie poprawczym stało się środkiem o charakterze przede wszystkim wychowawczo – zabezpieczającym.
Do czasu wejścia w życie k.k. z 1932r. w Polsce istniały nieliczne zakłady wychowawczo – poprawcze dla nieletnich, funkcjonujące przede wszystkim na ziemiach byłego zaboru rosyjskiego. Nieletni skazani na karę więzienia na podstawie austriackiego i pruskiego kodeksu karnego na terenach byłych zaborów odbywali tę karę w osobnych oddziałach utworzonych przy więzieniach dla dorosłych. W latach 1925-1929 w więzieniach przebywało od 417 do 772 nieletnich, przy czym ich liczba wyraźnie się zmniejszyła. W tym samym czasie rosła liczba nieletnich osadzonych w czterech istniejących wtedy zakładach wychowawczo – poprawczych od 500 w roku 1925 do około 700 w latach 1928-29. Uchwalenie w 1932 r. Kodeksu karnego, który rezygnował z orzekania kar wobec nieletnich, przewidując w odniesieniu do nich środki wychowawcze i umieszczenie w zakładzie poprawczym, spowodowało konieczność dokonania podziału istniejących zakładów wychowawczo – poprawczych na zakłady wychowawcze i poprawcze. W latach trzydziestych liczba tych zakładów szybko się zwiększyła, i tworzono także schroniska dla nieletnich zatrzymanych tymczasowo. W sumie w ciągu kilku ostatnich lat przed wybuchem II wojny światowej uruchomiono w Polsce szereg nowych zakładów dla nieletnich, jednocześnie różnicując wszystkie zakłady na poszczególne typy, w zależności od rodzaju środka, do wykonywania którego były przeznaczone, przy uwzględnieniu poziomu umysłowego nieletniego.
Wybuch II wojny światowej spowodował przerwę w działalności zakładów dla nieletnich. Po wojnie w 1946 r. powołano formalnie 3 zakłady poprawcze dla chłopców, zakłady te podporządkowane były Ministerstwu Bezpieczeństwa Publicznego. W 1947 r. zakłady poprawcze przejęte zostały przez Ministerstwo Sprawiedliwości i ich dalszy rozwój przebiegał w ramach tego resortu.
27kwietnia 1949 zostały utworzone pierwsze sądy dla nieletnich. Początkowo do kompetencji sądów należała jurysdykcja tylko w sprawach karnych. Jednakże w 1953r przekazano także tym sądom sprawy opiekuńcze małoletnich(zawieszenie praw rodzicielskich, pozbawienie). Dalsze zmiany polegały na ustanowieniu w 1951r instytucji kuratorów społecznych dla nieletnich oraz w 1959r instytucji kuratorów zawodowych dla nieletnich. W 1978r zostały powołane wyspecjalizowane sądy rodzinne. Jak wynika z założeń tych sądów miały one stanowić niezwykle ważny element w tworzeniu nowego systemu prawnego zapobiegania niedostosowaniu społecznemu dzieci i młodzieży. Wszelkie sprawy dotyczące tej samej rodziny, np. karne, cywilne i opiekuńcze, rozpatruje ten sam sędzia co pozwala mu uzyskać właściwe rozpoznanie całokształtu problemów i trudności, mających podstawowe znaczenie również dla podejmowania działalności profilaktycznej, dotyczącej zjawisk patologicznych w rodzinie.
W latach 70 funkcjonowały w Polsce następujące rodzaje zakładów poprawczych:
- odrębne zakłady karne dla dziewcząt i chłopców w wieku 13-15 lat, o normalnym rozwoju umysłowym
- zakłady dla dziewcząt w wieku powyżej 15 lat o normalnym rozwoju umysłowym
- zakłady dla chłopców w wieku powyżej 15 lat o normalnym rozwoju umysłowym i niezbyt wysokim stopniu wykolejenia społecznego
- zakłady dla chłopców znacznie opóźnionych w nauce, lecz nie upośledzonych umysłowo
- zakłady dla chłopców głęboko wykolejonych społecznie
- odrębne zakłady dla dziewcząt i chłopców upośledzonych umysłowo
- zakłady dla chłopców z odchyleniami psychicznymi

Oprócz zakładów poprawczych począwszy do lat pięćdziesiątych rozwijały się też schroniska dla nieletnich (Jest specjalną placówką opieki całkowitej o charakterze diagnostyczno-resocjalizującym. Funkcje tej placówki to: diagnostyczna, zapobiegawcza, resocjalizująca. Przyjęta w ustawie o nieletnich koncepcja schroniska jako aresztu tymczasowego ograniczać może charakter tej placówki określonej w przepisach wykonawczych, co byłoby niekorzystne. Trafia tutaj młodzież najtrudniejsza, głęboko wykolejona społecznie, nie akceptująca dotychczasowego ładu społecznego).
Zgodnie z preambułą ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich ma dwa podstawowe cele: przeciwdziałanie demoralizacji i przestępczości nieletnich, oraz stworzenie warunków powrotu do normalnego życia, drugim jest umacnianie funkcji opiekuńczo – wychowawczej i poczucia odpowiedzialności rodziny za wychowanie nieletnich na członków społeczeństwa świadomych swoich obowiązków. Przepisy ustawy określają podstawowe zasady traktowania nieletnich. Jedną z nich jest zasada kierowania się dobrem nieletniego, dobro nieletniego nie jest jednak wartością wyłączną gdyż należy uwzględnić jednocześnie interes społeczny. Druga zasada to zapobieganie i zwalczanie demoralizacji i przestępczości nieletnich powinno być realizowane za pomocą środków wychowawczych i poprawczych. Kara może być stosowana wyjątkowo tylko w przypadkach przewidzianych prawem, kiedy inne środki nie są w stanie zapewnić ich resocjalizacji.
Katalog środków wychowawczych które mogą być stosowane wobec nieletnich zawarty jest w art. 6 u.p.n. Są to
- upomnienie
- zobowiązanie do określonego postępowania, a zwłaszcza do naprawienia wyrządzonej szkody
- nadzór odpowiedzialnych rodziców, opiekuna, osoby godnej zaufania lub kuratora
- skierowanie do kuratorskiego ośrodka pracy z młodzieżą
- zakaz prowadzenia pojazdów mechanicznych
- przepadek rzeczy uzyskanych w związku z popełnieniem czynu karalnego
- umieszczenie w instytucji lub organizacji powołanej do przygotowania zawodowego, w rodzinie zastępczej, w placówce resocjalizacyjnej lub w placówce opiekuńczo-wychowawczej
Środki wychowawcze mogą być stos. wobec nieletnich którzy wykazują przejawy demoralizacji, oraz wobec nieletnich którzy popełnili czyn karalny. Oprócz środków przewidzianych w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym, może być zastosowanie środka leczniczo-wychowawczego (stos. wobec nieletnich u których występuje niedorozwój umysłowy choroba psychiczna lub inne zakłócenia czynności psychicznych, alkoholizm lub używanie środków odurzających. Umieszczenie w zakładzie poprawczym czyli tzw. środek poprawczy może być zastosowany tylko wobec nieletniego który popełnił czyn karalny o znamionach przestępstwa. Mamy trzy rodzaje zakładów poprawczych
- resocjalizacyjne
- resocjalizacyjno-rewalidacyjne
- resocjalizacyjno-terapeutyczne
Na mocy ustawy z 1995 r. do u.p.n dodano środek przymusu bezpośredniego (użycie siły fizycznej) wobec nieletnich umieszczonych w zakładzie poprawczym.
Środki tymczasowe to środki, które mogą być stosowane wobec nieletniego w trakcie toczącego się w jego sprawie postępowania. W śród środków tymczasowych wymienia się; nadzór organizacji młodzieżowej, zakładu pracy, kuratora lub innej osoby godnej zaufania, lub umieszczenia w odpowiedniej placówce opiekuńczo-wychowawczej (pogotowie opiekuńcze).
Innym środkiem o charakterze izolacyjnym jest umieszczenie w schronisku dla nieletnich (zachodzi obawa ukrycia się nieletniego, zatarcia śladów lub niemożność ustalenia jego tożsamości).
Orzeczone wobec nieletnich środki wychowawcze, leczniczo-wychowawcze i poprawcze wykonuje sąd rodzinny któremu przewodniczy sędzia rodzinny i sprawuje nadzór nad wykonywaniem środków wychowawczych. Sąd rodzinny może zmieniać lub uchylać środki wychowawcze jeżeli przemawiają za tym wzglądy wychowawcze.

Na podstawie książki „Prawne podstawy resocjalizacji”