Samorząd
Samorząd jest to forma organizacji wyodrębnionej grupy społecznej, która może dzięki temu decydować w granicach prawa 0 istotnych dla siebie sprawach, działając bezpośrednio lub za pośrednictwem demokratycznie wybranego przedstawicielstwa. Istnieje wiele rodzajów samorządu: samorząd terytorialny - oparty na więzi wynikającej z wspólnego zamieszkania, samorząd pracowniczy - oparty na więzi pracy, samorząd zawodowy - oparty na więzi zawodu czy wreszcie samorząd uczniowski, akademicki itp.
Tradycje samorządu terytorialnego w Polsce są bardzo bogate. Wywodzą się jeszcze z Konstytucji 3 maja. Samorząd istniał również na wszystkich ziemiach polskich objętych zaborami. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości wprowadziła go także Konstytucja marcowa z 1921 roku. Samorząd zlikwidowano w Polsce w roku 1950, a przywrócono go dopiero w 1990 roku. Powołano wówczas do życia samorząd terytorialny jako podstawową formą lokalnego życia publicznego najpierw na szczeblu gminy, a od 1999 roku także na szczeblu powiatu i województwa.
Od 1999 roku w Polsce obowiązuje trójstopniowy podział terytorialny państwa. Jednostkami tego podziału są gmina, powiat i województwo. Terytorium Polski zostało podzielone na 16 województw. Tworzy się je na mocy ustawy. W ramach województw funkcjonują powiaty, a najniższy szczebel podziału stanowią gminy. W każdej z tych jednostek funkcjonuje samorząd. Tak więc mamy samorząd gminny, powiatowy oraz wojewódzki. System samorządu terytorialnego nie jest hierarchiczny. Zakres działania samorządu województwa nie narusza samodzielności powiatu i gminy, podobnie samorząd powiatowy nie narusza samodzielności samorządu gminy. Tak więc organy samorządu działające na wyższych szczeblach podziału terytorialnego nie Są nadrzędne w stosunku do pozostałych jednostek.
Samorząd gminny
Mieszkańcy gminy tworzą z mocy prawa wspólnotę samorządową.
Gmina wykonuje zadania publiczne w imieniu własnym i na Własną odpowiedzialność, ma ona osobowość prawną, a jej samodzielność podlega ochronie sądowej. Do zakresu działania gminy należą wszystkie sprawy publiczne 0 znaczeniu lokalnym, niezastrzeżone ustawami na rzecz innych podmiotów. Gmina wykonuje zadania własne oraz zadania zlecone z zakresu administracji rządowej. Do zadań własnych gminy należy zaspokajanie potrzeb zbiorowych wspólnoty gminnej. Zadania te można ująć w czterech kategoriach takich jak: infrastruktura społeczna (szkoły, ochrona zdrowia, opieka społeczna itd.), infrastruktura techniczna (drogi, wodociągi, transport), porządek i bezpieczeństwo publiczne oraz lad przestrzenny i ekologiczny (zagospodarowanie terenu, ochrona środowiska). Zadania własne dzielą się na obowiązkowe, które gmina musi wykonać, oraz pozostałe, których wykonanie zależy od jej woli i możliwości (przede wszystkim finansowych). Gmina wykonuje również zadania zlecone z zakresu administracji rządowej, a także z zakresu organizacji i przeprowadzania wyborów powszechnych oraz referendów, po uprzednim zapewnieniu jej środków finansowych przez administrację rządową. Gminie przysługuje prawo stanowienia przepisów powszechnie obowiązujących na obszarze gminy, zwanych przepisami gminnymi.
Władzami gminy są następujące organy:
- referendum gminne - jest formą bezpośredniego sprawowania władzy w gminie i może być przeprowadzane w każdej ważnej dla gminy sprawie (np. dotyczące planu zagospodarowanie przestrzennego gminy); - rada gminy - jest organem uchwałodawczym i kontrolnym, składa się z radnych wybieranych w wyborach gminnych na czteroletnią kadencje, obraduje na sesjach, a ze swego grona wybiera przewodniczącego rady;
- zarząd gminy - organ wykonawczy, na którego czele stoi wójt (burmistrz lub prezydent), wybierany przez rady gminy; prezydent stoi na czele zarządu gminy, gdy jego siedziba znajduje się w mieście liczącym ponad 100 tysięcy mieszkańców lub byłym mieście wojewódzkim, a burmistrz - na czele miasta do 100 tysięcy mieszkańców.
Jednostkami pomocniczymi gmin wiejskich są sołectwa, a miejskich dzielnice (osiedla).
Gminy mogą tworzyć związki komunalne, zawierać porozumienia i tworzyć stowarzyszenia. W Polsce istnieje kilkanaście związków komunalnych i stowarzyszeń gmin (np. Podhalański Związek Gmin, Związek Miast Polskich).
Samorząd powiatowy
Ustawa o samorządzie powiatowym przenosi podstawowe treści z ustawy 0 samorządzie gminnym na szczebel powiatu. Powiat posiada osobowość prawną i wykonuje zadania publiczne 0 charakterze ponad gminnym. Zadania powiatu nie mogą naruszać zakresu działania gmin, a mają mieć charakter uzupełniający. Mieszkańcy powiatu mogą podejmować rozstrzygnięcia bezpośrednio poprzez referendum lub za pośrednictwem organów powiatu, którymi są;
- rada powiatu - organ uchwałodawczy i kontrolny,
- zarząd powiatu - na jego czele stoi starosta.
Miastem na prawach powiatu (tzw. powiat grodzki) jest miasto liczące ponad 100 tysięcy mieszkańców oraz miasto, które przestało być siedzibą wojewody po reformie terytorialnej kraju. Funkcje organów powiatu w takich miastach sprawuje rada miasta i zarząd miasta.