Geneza powstania pracy socjalnej

Geneza i rozwój pomocy społecznej oraz jej współczesne rozumienie. Pomoc społeczna w Polsce około XII wieku wyglądała nieco inaczej niż na świecie, gdyż ruch reformatorski, który odegrał dużą rolę na świecie w Polsce nie był popularny. Początki opieki społecznej w Polsce związane są z działalnością zakonów i stowarzyszeń religijnych, a zwłaszcza z prowadzonymi przez nie szpitalami zwanymi ?domami gościnnymi?. W XV wieku do działalności opiekuńczej prowadzonej przez zakony zaczynały włączać się osoby świeckie.
Przy kościołach organizowane były bractwa, które prowadziły z reguły działalność dobroczynną. Powstawały także pierwsze akty prawne usiłujące regulować działalność opiekuńczą państwa. Jednym z pierwszych był statut wiśnicki ( 1347 rok ) Kazimierza Wielkiego traktujący o sprawowaniu opieki nad upośledzonymi. Innym aktem było prawo do żebrania z 1496 roku, na mocy którego wydawane były świadectwa uprawniające do żebrania. Powstała także pierwsza w historii Polski ?ustawa psychiatryczna? uwzględniająca konieczność sprawowania opieki nad chorymi psychicznie, która była zawarta w statucie litewskim z 1526 roku. W drugiej połowie XVII wieku Sejm Polski wydał tak zwaną Konstytucję Szpitalną (rok 1775), w oparciu o którą powołano komisję stanowiącą centralny organ nadzoru nad dobroczynnością. Przełom XIX i XX wieku to przede wszystkim działalność Instytutu Lenvala, Parku Jordana i Ogrodów Rau?a.
Instytut Lenvala prowadził działalność leczniczą, profilaktyczną oraz higieniczno-wychowawczą. Park Jordana służył przede wszystkim dzieciom i młodzieży. Wiek XIX przyniósł ze sobą wzrost liczby i rozwój działalności różnych stowarzyszeń i organizacji społecznych, które uzupełniały działalność instytucji państwowych w zakresie pomocy społecznejSpośród różnych towarzystw działających na terenie Polski wymienić można: ? Warszawskie Towarzystwo Dobroczynności,? Towarzystwo Przyjaciół Dzieci,? Towarzystwo Opieki nad Ubogimi Matkami i ich Dziećmi,? Warszawskie Towarzystwo Higieniczne,? Towarzystwo Higieny Praktycznej,? Towarzystwo Przeciwgruźlicze.Z funduszy społecznych powstały szpitale wyznaniowe, górnicze, lazarety (szpitale wojskowe), szpitale miejskie, prowincjonalne, itp. Do fabryk wprowadzano stopniowo inspektorów czuwających nad bezpieczeństwem i higieną pracy robotników, organizowano też ambulatoria, wprowadzano porady akuszeryjne dla ciężarnych robotnic, organizowano płatne urlopy, itd.
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości została uchwalona Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, której pięć artykułów dotyczyło problemów pomocy społecznej. W 1923 roku została uchwalona ustawa o opiece społecznej, w której była mowa o zaspokajaniu ze środków publicznych niezbędnych potrzeb życiowych tych osób, które trwale lub chwilowo własnymi środkami materialnymi lub własną pracą uczynić tego nie mogą, jak również zapobieganiu wytwarzania się stanu wyżej określonego. Według ustawy przedmiotem i zakresem opieki była: ? opieka nad niemowlętami, sierotami, dziećmi zaniedbanymi, opuszczonymi, przestępcami oraz zagrożonymi; ? ochrona macierzyństwa; ? opieka nad starcami, inwalidami, nieuleczalnie chorymi, kalekami, upośledzonymi umysłowo; opieka nad bezdomnymi ofiarami wojny; ? opieka nad więźniami; ? walka z żebractwem, włóczęgostwem, nierządem, alkoholizmem; ? pomoc instytucjom opiekuńczym, prywatnym i współdziałanie z nimi. W sytuacji panującego w Polsce międzywojennej bezrobocia, pomoc świadczona była ze środków Funduszu Pracy (powstałego w 1933 roku), oraz społecznych środków Obywatelskiego Ogólnopolskiego Komitetu Zimowej Pomocy Bezrobotnym. Niezależnie od opieki obowiązkowej funkcjonowała opieka prowadzona przez stowarzyszenia opiekuńcze, fundacje, gminy wyznaniowe i zgromadzenia zakonne. Od roku 1928 w każdej gminie, mieście, dzielnicy pojawili się opiekunowie społeczni, którzy współdziałali z samorządami oraz gminami, powiatowymi i wojewódzkimi komisjami opieki społecznej, w skład których wchodzili także przedstawiciele stowarzyszeń opiekuńczych i samorządów. Opiekunowie społeczni wybierani byli przez rady gminne na okres trzech lat i korzystali z ochrony prawnej podczas wykonywania swoich obowiązków. Pierwsze lata po II wojnie światowej były w Polsce okresem ratownictwa w pomocy społecznejPowracającym z niemieckich obozów pracy i obozów koncentracyjnych udzielano pomocy w formie dożywiania, dostarczania odzieży, organizowania domów noclegowych i schronisk dla bezdomnych. Powołane zostało Ministerstwo Pracy i Opieki Społecznej (1945 rok) oraz wydziały opieki w urzędach wojewódzkich, a także społeczne Komitety Opieki Społecznej, stopniowo wznawiały swoją działalność różne organizacje. Zadania ratownicze pełniły także takie organizacje jak:? Polski Czerwony Krzyż, ? Towarzystwo Przyjaciół Dzieci, ? Centralny Komitet Opieki Społecznej, ? Związek Uczestników Walki Zbrojnej o Niepodległość i Demokrację, itd. Do 1950 roku działały także: ? Towarzystwo Przyjaciół Dzieci Ulicy, ? Towarzystwo Gniazd Sierocych, ? Towarzystwo Burs i Stypendiów,? Polski Instytut Służby Społecznej
Lata 1947?1953 to okres reorganizacji i likwidowania wielu organizacji i stowarzyszeń. Ustawa o terenowych organach jednolitej władzy państwowej (marzec 1950 r.) anulowała w praktyce ustalenie ustawy o pomocy społecznej z roku 1923 w odniesieniu do dzieci i młodzieży. Opiekę nad dzieckiem podzielono między resorty: ? oświaty,? zdrowia i opieki społecznej,? sprawiedliwości.
utworzono też sieć ośrodków opiekuna społecznego.Zakłady opiekuńcze dla dzieci, młodzieży i dorosłych zostały upaństwowione po roku 1952. ? Powołano Polski Komitet Pomocy Społecznej, ? powstały pierwsze punkty Polskiego Czerwonego Krzyża, ? uruchomiono dzienne domy pomocy społecznej. Po utworzeniu Ministerstwa Zdrowia i Opieki Społecznej (1960 r.), powstały pierwsze szkoły pracowników socjalnych (1966
Obowiązujący do wybuchu II wojny światowej system ubezpieczeń społecznych został zreorganizowany. W jego skład weszły ubezpieczenia obowiązkowe i dobrowolne. Zadania te realizował Zakład Ubezpieczeń Społecznych w formie ubezpieczeń na wypadek choroby oraz różnego rodzaju rent i emerytur.
Po odzyskaniu niepodległości uchwalono Ustawę o Opiece Społecznej (1923 r.) Art. 1 tego dokumentu mówi o tworzeniu specjalnych komunalnych organów opieki społecznej czyli komisji opieki społecznej i opiekunów społecznych. Było to stanowisko honorowe i bezpłatne. Ustawa określała również obowiązki opiekuna, które stanowiły wskaźnik do roli jaką pełnił.
Wśród obowiązków wyróżniono:
? współdziałanie z organami gminnymi w zakresie wykonywania opieki społecznej,? udzielanie pomocy potrzebującym w ramach obowiązujących przepisów,? udzielanie w nagłych przypadkach pomocy doraźnej,? Składanie komisji sprawozdań z własnej działalności. Przyczyną powstania ustawy i powołania do działalności opiekuna społecznego były zmieniające się i rosnące potrzeby rozwoju pracy społecznej.
Potrzebni byli organizatorzy życia gospodarczego i społecznego, których głównym zadaniem było: ? informowanie, ? uczenie podstaw, ? popularyzowanie,? pokazywanie wzorców życia w porozbiorowej rzeczywistości. W tych warunkach powstał obraz pracownika socjalnego ? instruktora, praktyka aktywizującego obywateli kraju.
Instytucja tzw. Instruktorów społecznych powołana została w 1937 roku na terenie województwa warszawskiego.
Do jej głównych zadań należało roztaczanie opieki nad dziećmi z rodzin zastępczych poprzez systematyczną i planową kontrolę oraz pobudzanie do działania samorządów w zakresie opieki społecznej. Instruktor chcąc być skutecznym musiał posługiwać się prostymi i czytelnymi środkami np. : organizowanie wycieczek, bibliotek, spotkań z kulturą.
Tutaj bardzo wyraźny jest obraz pracownika socjalnego działającego na wsi. Miał on być osobą zżytą ze swoim środowiskiem naturalnym i społecznym, co miało umożliwić pełne zrozumienie tegoż środowiska, jego kultury i gospodarki. Pracownikiem socjalnym w tamtym okresie był również specjalista w jakimś zawodzie. Do nich należeli między innymi:? lekarze szerzący idee z zakresu oświaty zdrowotnej,? inżynierowie rolnicy wprowadzający nowe sposoby upraw.
Okres II wojny światowej to gwałtowny wzrost potrzeb opiekuńczych i personelu ośrodków pomocy społecznej. To okres ratownictwa, gdzie głównymi formami pomocy było: ? dożywianie, ? dostarczanie odzieży, ? organizowanie domów noclegowych i schronisk dla bezdomnych. Po wojnie odtworzone zostały organizacje społeczne i opiekuńcze, a pracownik socjalny zmienił ponownie swój charakter.
Ów pracownik miał być czujnym, wrażliwym i bystrym kierownikiem oraz rzeczowym doradcą, umiejącym
w każdej sytuacji życiowej znaleźć słuszne rozwiązanie. Po roku 1958 nastąpiło przejście z tzw. pomocy biernej na pomoc czynną, aktywną, polegającą na wyszukiwaniu osób i rodzin potrzebujących opieki, na rozpoznawaniu potrzeb ludzkich bezpośrednio w środowisku. W tym okresie powstały pierwsze szkoły pracowników socjalnych i sieć ośrodków opiekuna społecznego.
W dzisiejszej rzeczywistości pracownik socjalny nie tylko powinien ale musi odznaczać się postawą profesjonalną w pracy zawodowej. Warunkiem tego jest odpowiednie przygotowanie teoretyczne czyli posiadanie wiedzy, a wiąże się to z pełnymi kwalifikacjami zawodowymi. To jednak stanowi niewystarczający warunek do bycia profesjonalistą. Konieczne jest zdobycie doświadczenia i praktyki oraz posiadanie specyficznych predyspozycji osobowościowych. Obszary wiedzy w jakich powinien sprawnie poruszać się pracownik socjalny to głównie psychologia, prawo, psychiatria, pedagogika oraz polityka społeczna.
Prócz teoretycznych wiadomości, ważne jest posiadanie konkretnych umiejętności. Od profesjonalnego pracownika socjalnego wymaga się przede wszystkim: ? umiejętności (łatwości) nawiązywania kontaktu z klientem, ? podejmowania decyzji i szybkiej interwencji, ? postawienia diagnozy, ? oceny sytuacji klienta.
Pracownik socjalny ? profesjonalista powinien posiadać umiejętność sprawnego działania czyli organizowania pracy, czasu i koordynowania działań zmierzających
do zaspokojenia potrzeb klientów. Do wyżej przedstawionego modelu profesjonalisty prócz wiedzy i umiejętności zaliczamy również postawy pożądane w danym zawodzie, a dotyczące głównie relacji pracownik socjalny ? klient. Do postaw tych należą: otwartość, cierpliwość, życzliwość, lojalność, wyrozumiałość i tolerancja.
Osobną aczkolwiek niezwykle istotną cechą profesjonalizmu jest utrzymanie etycznych standardów nie tylko w pracy zawodowej, ale także w życiu osobistym. Podsumowując, wypada zauważyć, iż sylwetka pracownika socjalnego i jego rola zawodowa zmieniały się w zależności od potrzeb jednostki, grup czy całych społeczności. Przeszedł on drogę szeregu zmian i ulepszeń, aby w czasach współczesnych stać się profesjonalistą nastawionym przede wszystkim na pomoc ludziom potrzebującym. Szerzej na temat pracownika socjalnego powiemy na jednym z kolejnych wykładów.
Pomoc społeczna jest jednym z komponentów polityki społecznej. W znaczeniu funkcjonalnym pomoc społeczną określa się jako metodę, technikę lub narzędzie działania służące zaspokajaniu określonych potrzeb jednostek, rodzin czy grup społecznych. Lata 80-te i 90-te przyniosły w Polsce wiele nowych zjawisk w sferze społecznej. Wraz ze zmianą ideologii państwa zmienia się również jego polityka społeczna, która rozumiana jest jako szczególny rodzaj aktywności politycznej, określający ramy oddziaływań państwa w kierunku poprawy bytu jego społeczności.
Polityka społeczna bardzo często odnosi się do pewnego obszaru ingerencji państwa lub sfery jego działania, gdzie ciała publiczne i siły społeczne zajmują się kształtowaniem warunków życia ludności oraz stosunków międzyludzkich (zwłaszcza w środowisku zamieszkania i pracy). Aby polityka społeczna mogła być realizowana, potrzebne jest określenie jej celów nadrzędnych. Pewną typologię celów polityki społecznej przedstawia Zofia Morecka, według której występują one w trzech następujących obszarach:
ekonomicznym jako zaspokajanie potrzeb rozszerzonej reprodukcji i racjonalne użytkowanie zasobów pracy warunkujące wzrost i rozwój gospodarczy; ? społeczno?politycznym jako zachowanie spokoju społecznego w celu uzyskania harmonijnego współdziałania we wszystkich dziedzinach różnych klas i grup społecznych; ? moralnym jako urzeczywistnienie wartości etycznych regulujących stosunki międzyludzkie w różnych przekrojach. Nie tylko w celach ale i w założeniach polityka społeczna odnosi się do pomocy państwa w stosunku do całej społeczności i poszczególnych jej jednostek. Ta pomoc realizowana jest przez instytucję państwową, jaką jest opieka społeczna. Zainteresowanie polityką społeczną w związku z pracą socjalną bierze się z przekonania, że decyzje polityczne mają wpływ na zakres i formy tej działalności praktycznej w państwie, którą nazywa się pomocą społeczną. Polska ustawa o pomocy społecznej z dnia 19.11.1990 roku została znowelizowana dnia 12.03.2004, a weszła w życie 01.05.2004 roku.
W ustawie tej (Art.2.1.) czytamy: ?Pomoc społeczna jest instytucją polityki społecznej państwa mająca na celu umożliwienie osobom i rodzinom przezwyciężanie trudnych sytuacji życiowych, których nie są w stanie one pokonać, wykorzystując własne uprawnienia, zasoby i możliwości. 2. Pomoc społeczną organizują organy administracji rządowej i samorządowej, współpracując w tym zakresie na zasadzie partnerstwa z organizacjami społecznymi, związkami wyznaniowymi, stowarzyszeniami o charakterze charytatywnym, fundacjami oraz osobami fizycznymi i prawnymi. Osoby i rodziny korzystające z pomocy społecznej są obowiązane do współudziału w rozwiązywaniu ich trudnej sytuacji życiowej?. Art. 7 ustawy mówi: ?Pomocy społecznej udziela się osobom i rodzinom w szczególności z powodu: 1ubóstwa, 2sieroctwa, 3 bezdomności, 4bezrobocia, 5 niepełnosprawności, 6długotrwałej lub ciężkiej choroby, 7przemocy w rodzinie,8 potrzeby ochrony macierzyństwa lub wielodzietności,bezradności w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i prowadzenia gospodarstwa domowego, zwłaszcza w rodzinach niepełnych lub wielodzietnych,10) braku umiejętności w przystosowaniu do życia młodzieży opuszczającej placówki opiekuńczo-wychowawcze,11) trudności w integracji osób, które otrzymały status uchodźcy,12) trudności w przystosowaniu do życia po zwolnieniu z zakładu karnego,13) alkoholizmu lub narkomanii,14) zdarzenia losowego i sytuacji kryzysowej,15) klęski żywiołowej lub ekologicznej. Autorytetem, a zarazem pionierką podniesienia tematyki pracy socjalnej jest Helena Radlińska. Autorka wielu znakomitych prac na ten temat definiując pracę socjalną koncentrowała się głównie na jej celach jako czynnikach określających specyfikę tej działalności. Helena Radlińska nie używała jednak pojęcia ?praca socjalna?, a zamiast niego wprowadziła synonim ?praca społeczna?. W tym ujęciu ?praca społeczna polega na wydobywaniu i pomnażaniu sił ludzkich, na ich usprawnianiu i organizacji wspólnego działania dla dobra ludzi?.Podobny charakter ma definicja przytoczona przez Barbarę Szatur-Jaworską, która przeprowadzając rozważania nad teorią i genezą pracy socjalnej posłużyła się definicją z niemieckiego słownika pracy socjalnej. Według niej pod pojęciem pracy socjalnej mieszczą się urządzenia i przedsięwzięcia, które powinny pomóc ludziom w ich integracji ze społeczeństwem, aby prowadzili w nim takie życie, które odpowiada ludzkiej godności. Praca socjalna w teorii amerykańskiej postrzegana jest jako profesja i metoda działania charytatywnego. Tego rodzaju praca jest określana jako ?osobista usługa społeczna? i jest nastawiona na realizację trzech podstawowych zadań: ? socjalizacji i rozwoju jednostek, ? terapii, rehabilitacji, pomocy i ochronie (wobec osób z różnego rodzaju deficytami), ? zapewnieniu dostępu do usług, informacji i poradnictwa. W odniesieniu do tychże zadań opracowano bardzo obszerną definicję pracy socjalnej podaną przez zawodową organizację amerykańskich pracowników socjalnych. Definicja ta brzmi następująco: ?praca socjalna jest to działalność profesjonalna polegająca na pomocy jednostkom, grupom lub społecznościom we wzbogacaniu lub odbudowywaniu ich zdolności społecznego funkcjonowania oraz na tworzeniu społecznych warunków sprzyjającym tym celom. Praktyka pracy socjalnej opiera się na profesjonalnym wdrożeniu wartości i technik w celu osiągnięcia co najmniej jednego z następujących rezultatów:
pomaganie ludziom w uzyskaniu konkretnych usług;? służenie poradnictwem i psychoterapią jednostkom, rodzinom, grupom;? pomaganie społecznościom lub grupom w zdobyciu
lub poprawie usług socjalnych i medycznych;? uczestniczenie w odnośnych procesach
legislacyjnych. Praktyka pracy socjalnej wymaga wiedzy o ludzkim rozwoju i zachowaniu, o instytucjach społecznych, ekonomicznych i kulturalnych oraz o współzależnościach między tymi czynnikami?.
Istotne jest docelowe zadanie pomocy społecznej, polegające na usamodzielnieniu ekonomicznym osoby lub rodziny korzystającej ze świadczeń pomocowych bądź jej integracji ze środowiskiem. Podstawą realizacji stosowania pomocniczości staje się upodmiotowienie człowieka, znajdującego się w trudnej sytuacji.