Ochrony przyrody na śląsku

1. Rezerwat Przyrody
rezerwat przyrody jest obszarem obejmującym zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym ekosystemy, w tym siedliska przyrodnicze, a także określone gatunki roślin i zwierząt, elementy przyrody nieożywionej, mające istotną wartość ze względów naukowych, przyrodniczych, kulturowych bądź krajobrazowych.
Rezerwat przyrody powoływany jest mocą rozporządzenia wojewody, na podstawie dokumentacji złożonej przez wnioskodawcę. Jeśli wojewoda nie tworzy rezerwatu, którego ochrona jest niezbędna ze względu na międzynarodowe zobowiązania Polski, decyzję w tej sprawie podejmuje minister środowiska.
Pod względem kategorii ochrony rezerwaty dzieli się na: ścisłe, w których wykluczone są jakiekolwiek formy ingerencji człowieka, i częściowe, w których - mimo zasadniczych ograniczeń w zakresie turystyki, gospodarki leśnej i rolnictwa - dopuszczalne są określone działania człowieka. Akty prawne powołujące rezerwaty przyrody nie zawierają określeń "rezerwat ścisły" i "rezerwat częściowy" (stosuje się je tylko w aktach wyższej rangi, np. w rozporządzeniach Rady Ministrów, w odniesieniu do części parków narodowych poddanych takiej ochronie). Kategoria ochrony wynika z zakresu wprowadzonych na terenie rezerwatu ograniczeń, zapisanych w akcie powołującym dany obiekt. Ze względu na przedmiot ochrony wyróżnia się rezerwaty m.in.: faunistyczne, florystyczne, krajobrazowe, leśne, przyrody nieożywionej, stepowe, słonoroślowe, torfowiskowe, wodne.
W województwie śląskim do tej pory utworzono 61 rezerwatów przyrody, w tym: 44 leśne, 4 florystyczne, 3 faunistyczne, 3 przyrody nieożywionej, 2 krajobrazowe, 2 krajobrazowo-leśne, 2 torfowiskowe i 1 wodno-leśny.
2. Parki Krajobrazowe

Park krajobrazowy jest obszarem chronionym ze względu na wartości przyrodnicze, historyczne i kulturowe, a celem jego utworzenia jest zachowanie, popularyzacja i upowszechnianie tych wartości w warunkach zrównoważonego rozwoju. Wokół parku krajobrazowego może być utworzona otulina spełniająca funkcję strefy ochronnej, zabezpieczającej jego obszar przed zagrożeniami zewnętrznymi. Park ustanawiany jest w drodze rozporządzenia wojewody.
Na terenie województwa śląskiego istnieje 8 parków krajobrazowych, chroniących obszary o szczególnych wartościach przyrodniczych, krajobrazowych i kulturowych. Odmienny charakter tych parków oddaje różnorodność krajobrazową i przyrodniczą naszego regionu. Łączna powierzchnia parków krajobrazowych w województwie śląskim wraz z otulinami wynosi 379 403,7 ha. Otuliny Załęczańskiego Parku Krajobrazowego oraz Parku Orlich Gniazd ustanowione zostały jako obszary chronionego krajobrazu.
W południowej części województwa mamy trzy parki o charakterze górskim, chroniące główne pasma Beskidów. Najstarszy z nich to Żywiecki Park Krajobrazowy z najwyższym szczytem tej części Beskidów - Pilskiem, istniejący od 1986 roku. W 1998 roku utworzono: Park Krajobrazowy Beskidu Śląskiego oraz Park Krajobrazowy Beskidu Małego. Zmiana podziału administracyjnego kraju oddzieliła część Parku Krajobrazowego Beskidu Małego, która obecnie znajduje się na terenie województwa małopolskiego.
Niepowtarzalne walory Jury Krakowsko-Wieluńskiej, na które składają się: urozmaicona rzeźba, wychodnie wapienia o fantazyjnych kształtach, liczne jaskinie oraz niezwykle bogaty i różnorodny świat roślin i zwierząt związany z ciepłolubnymi siedliskami nawapiennymi, chronione są w 2 parkach zlokalizowanych w północnej części województwa. Są to: Park Orlich Gniazd z charakterystycznymi warowniami jurajskimi oraz Załęczański Park Krajobrazowy. Ten ostatni w zasadniczej części zlokalizowany w województwie łódzkim, w 1987 roku został poszerzony o fragment znajdujący się ówcześnie w województwie częstochowskim, a obecnie w śląskim.
Na wschód od Częstochowy w obrębie Niecki Włoszczowskiej położony jest park krajobrazowy Stawki obejmujący zwarty kompleks nizinnych lasów na siedliskach wilgotnych i bagiennych.
Najmłodszym parkiem naszego województwa jest - utworzony w grudniu 1998 roku - park krajobrazowy Lasy nad Górną Liswartą, chroniący obszar dorzecza jednej z piękniejszych i czystszych rzek regionu - Liswarty.
W południowo-zachodniej części województwa leży park krajobrazowy Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich, utworzony dla ochrony wartości przyrodniczych i przyrodniczo-kulturowych związanych z działalnością zakonu cystersów na Górnym Śląsku.
3. Obczary chronionego krajobrazu


Ochrona krajobrazu oraz zapewnienie powiązań między obszarami cennymi przyrodniczo, objętymi wyższymi formami ochrony, jest celem tworzenia obszarów chronionego krajobrazu. Tą formą ochrony obejmuje się tereny, wyróżniające się krajobrazowo, o zróżnicowanych ekosystemach, wartościowe ze względu na możliwość zaspokajania potrzeb związanych z turystyką i wypoczynkiem lub pełnioną funkcją korytarzy ekologicznych.
Na terenie województwa śląskiego obszarami chronionego krajobrazu są otuliny Parku Orlich Gniazd i Załęczańskiego Parku Krajobrazowego oraz 11 obiektów powołanych uchwałami samorządów lokalnych na terenach gmin: Będzin, Bestwina, Jaworzno, Ornontowice i Siemianowice Śląskie.

4. Pomniki Przyrody

Pomnikami przyrody, według ustawy o ochronie przyrody, są "pojedyncze twory przyrody żywej i nieożywionej lub ich skupienia o szczególnej wartości naukowej, kulturowej, historyczno-pamiątkowej i krajobrazowej odznaczające się indywidualnymi cechami wyróżniającymi je wśród innych tworów". Ustawa określa, jakie twory w szczególności należy poddać ochronie - "sędziwe i okazałych rozmiarów drzewa lub krzewy gatunków rodzimych lub obcych, źródła, wodospady, wywierzyska, skałki, jary, głazy narzutowe, jaskinie".
Spośród tworów przyrody ożywionej, najczęściej za pomniki przyrody uznaje się drzewa wyróżniające się ze względu na sędziwy wiek i okazałe rozmiary. Mogą one być obejmowane ochroną jako pojedyncze obiekty, bądź ich skupiska - szpalery, aleje lub grupy. Wymiary drzew są często istotnym argumentem przy podejmowaniu decyzji o ochronie przez odpowiedni organ. Orientacyjne, minimalne wymiary obwodu pnia, mierzonego na wysokości 1,3 m, przyjęte dla gatunków naszych rodzimych drzew, przedstawia tabela z wykazem rozmiarów drzew pomnikowych.
W przypadku drzew o ciekawym pokroju (formie pnia lub kształcie korony), gatunków wyjątkowo rzadkich na danym terenie, bądź posiadających wartości historyczno-pamiątkowe, ochronie poddaje się także drzewa o obwodach mniejszych, niż zawarte w tabeli. Także w przypadku alei ochronie poddaje się wszystkie drzewa, bez względu na różnice w ich wymiarach, traktując aleję jako całość kompozycyjną. Ochroną w formie pomników przyrody obejmuje się również szczególnie okazałe egzemplarze krzewów (np. kłokoczki południowej, leszczyny, derenia, szakłaka i innych), stanowiska rzadkich roślin zielnych, a także stare okazy kwitnącego bluszczu.
W województwie śląskim aktualnie ochroną objętych jest: 1 066 pojedynczych drzew i krzewów, 172 grupy drzew, 26 alei oraz 5 stanowisk rzadkich i chronionych roślin naczyniowych. Liczby te ulegają ciągłym zmianom ze względu na powoływanie nowych i likwidację nieistniejących już, z różnych przyczyn, obiektów.
Ustawa o ochronie przyrody z dnia 16 października 1991 r. nadała uprawnienia do powoływania pomników przyrody nie tylko wojewodzie, ale także radom gmin. Do tej pory z kompetencji tych skorzystały rady 30 gmin, ustanawiając pomnikami: 458 pojedynczych drzew, 12 grup oraz 4 aleje.
Ochroną obejmuje się niektóre gatunki roślin, grzybów i zwierząt (ochrona gatunkowa), pojedyncze elementy przyrody ożywionej i nieożywionej lub ich skupiska (pomniki przyrody), bądź też mniejsze lub większe obszary, które wyróżniają się szczególnymi walorami przyrodniczymi i krajobrazowymi, a także wybrane siedliska przyrodnicze. W zależności od wartości, jakie posiada dany obszar, jego wielkości, stanu zachowania przyrody, stopnia i sposobu zagospodarowania terenu oraz rodzaju działań, jakie należy podjąć lub zaniechać w celu zachowania jego walorów, tworzy się obiekty o różnej randze ochrony: parki narodowe, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu, zespoły przyrodniczo-krajobrazowe, użytki ekologiczne, stanowiska dokumentacyjne i pomniki przyrody.
Najwyższą formą ochrony jest park narodowy. Ustanawia się go na obszarach o wybitnych wartościach przyrodniczych, których powierzchnia przekracza 1000 hektarów. Nadrzędną funkcją parku narodowego jest poznanie i zachowanie naturalnych układów przyrodniczych oraz przywracanie do stanu naturalnego układów zaburzonych na skutek działalności człowieka. Gospodarowanie w parku powinno być podporządkowane nadrzędnemu celowi, jakim jest ochrona przyrody. W województwie śląskim nie ma na razie tego typu obiektu. Od wielu jednak lat trwają starania o utworzenie Jurajskiego Parku Narodowego na najcenniejszych terenach Wyżyny Częstochowskiej.
Ochroną w formie rezerwatu przyrody obejmuje się tereny o mniejszej powierzchni, wyróżniające się obecnością naturalnych lub mało zmienionych ekosystemów, rzadkich gatunków roślin i zwierząt, bądź też cennych elementów przyrody nieożywionej. W zależności od zalecanego sposobu gospodarowania, w rezerwacie ustanawia się ochronę ścisłą lub częściową. W naszym województwie znajduje się 61 rezerwatów przyrody.
Wielkoobszarową formą ochrony, o niższej randze niż park narodowy i rezerwat przyrody, jest park krajobrazowy. Celem utworzenia parku jest zachowanie wartości przyrodniczych i kulturowych oraz ich popularyzacja w warunkach racjonalnego gospodarowania. Na terenie województwa śląskiego powołano do tej pory 8 parków krajobrazowych. Granice czterech z nich obejmują częściowo obszary sąsiednich województw.
Ochrona krajobrazu oraz zapewnienie powiązań między obszarami wartościowymi przyrodniczo, objętymi wyższymi formami ochrony, są głównymi motywami tworzenia obszarów chronionego krajobrazu. Obszary te mają pełnić funkcję korytarzy ekologicznych łączących parki narodowe, rezerwaty przyrody i parki krajobrazowe w przestrzenny układ wzajemnie uzupełniających się form ochrony przyrody, tworzących tzw. krajowy system obszarów chronionych. W województwie śląskim utworzono 11 obszarów chronionego krajobrazu.
Powiązanie ochrony przyrody i krajobrazu, zarówno naturalnego jak i kulturowego, realizuje się także poprzez tworzenie zespołów przyrodniczo-krajobrazowych. W województwie śląskim mamy ich obecnie 13.
Zachowanie szeroko pojętej różnorodności biologicznej wymaga ochrony nie tylko najcenniejszych fragmentów przyrody, ale także zabezpieczenia typowego dla danego miasta, gminy czy regionu zróżnicowania środowisk i ekosystemów. W tym celu powołuje się użytki ekologiczne. Na szczeblu lokalnym czy też regionalnym, obszarów kwalifikujących się do objęcia tą formą ochrony jest bardzo wiele. Nic więc dziwnego, iż w tej grupie obserwuje się najszybszy przyrost liczby nowych obiektów. Aktualnie, w województwie śląskim powołano 37 użytków ekologicznych.
Jedną z najstarszych form ochrony przyrody są pomniki przyrody. Pomnikami mogą być pojedyncze elementy przyrody (np. drzewa, krzewy, głazy, wodospady, jaskinie itp.) lub też obszary, na których znajdują się skupiska takich elementów (mówimy wówczas o tzw. powierzchniowych pomnikach przyrody). Z uwagi na ogromną liczbę tego typu obiektów przyrody w naszym otoczeniu i długoletnie tradycje ochrony pomnikowej, jest to najliczniej reprezentowana forma ochrony w województwie (ponad 1200 obiektów).
Szczególny charakter województwa śląskiego, wynikający zarówno z warunków naturalnych (duże zróżnicowanie geologiczne), jak i z jego gospodarczego wykorzystywania na przestrzeni kilkuset lat sprawia, iż mamy tu wyjątkowo dużo ciekawych obiektów przyrody nieożywionej. Stare wyrobiska i odsłonięcia warstw skalnych (pozostałość po powierzchniowej eksploatacji kruszców), naturalne wychodnie skał, a nawet niektóre hałdy, to potencjalne stanowiska dokumentacyjne. Niestety, ciągle nie docenia się ich wartości naukowych, dokumentacyjnych i dydaktycznych, co uwidacznia się w niewielkiej liczbie miejsc (3 obiekty) objętych tą formą ochrony przyrody.
5. Ochrona gatunkowa

Ochrona gatunkowa roślin i zwierząt ma na celu zabezpieczenie dziko występujących roślin lub zwierząt i ich siedlisk, w szczególności gatunków rzadko występujących, endemicznych, podatnych na zagrożenia i zagrożonych wyginięciem oraz objętych ochroną na podstawie umów międzynarodowych, a także zachowanie bioróżnorodności. Minister środowiska publikuje okresowo w formie rozporządzeń listy gatunków roślin i zwierząt, które objęte są ochroną gatunkową (lista roślin i grzybów - rozporządzenie z dnia 11.09.2001 r., t.j. Dz. U. nr 106 z 2001 r., poz. 1167; lista zwierząt - rozporządzenie z dnia 26.09.2001 r., t.j. Dz. U. nr 130 z 2001 r., poz. 1456). W stosunków do zamieszczonych na listach gatunków i ich siedlisk obowiązuje system ograniczeń, zakazów i nakazów, określony w ustawie o ochronie przyrody (ustawa z dnia 16 października 1991 r. wraz z późniejszymi zmianami; t.j. Dz. U. nr 99 z 2001 r., poz. 1079).
W zależności od statusu danego gatunku, stopnia zagrożenia i jego wrażliwości na zmiany środowiska, wprowadza się ochronę ścisłą lub częściową. Ochroną ścisłą obejmuje się rośliny szczególnie rzadkie (endemity, gatunki o niewielkiej liczbie stanowisk w skali kraju) lub zagrożone (gatunki na granicach zasięgu, o niewielkich populacjach lub związane z siedliskami szczególnie wrażliwymi na przekształcenia). Ochronę częściową stosuje się w odniesieniu do gatunków, które w chwili obecnej nie są zagrożone, jednak w przypadku ich niekontrolowanego pozyskiwania lub eliminowania należy się spodziewać pogorszenia ich statusu. Dotyczy to np. roślin leczniczych pozyskiwanych ze stanowisk naturalnych, grzybów zbieranych dla celów konsumpcyjnych, czy też w przypadku zwierząt - gatunków powodujących znaczne szkody w gospodarce, których populacje mogą być (zgodnie z ustawą o ochronie przyrody) w uzasadnionych przypadkach celowo redukowane.Wojewoda na podległym mu obszarze może wprowadzić na czas określony ochronę gatunkową roślin i zwierząt, które nie znalazły się w rozporządzeniu ministra środowiska, a ich sytuacja na terenie województwa (rzadkość występowania lub zagrożenie) wymaga jej zastosowania. W województwie śląskim do chwili obecnej żaden z wojewodów z uprawnień tych nie skorzystał.
6. Siedliska przyrodnicze

W województwie śląskim występuje 51 rodzajów siedlisk przyrodniczych podlegających ochronie, w tym: 23 leśne i zaroślowe, 5 muraw napiaskowych, kserotermicznych i bliźniczkowych, 4 torfowiskowe, 4 łąkowe, 4 rzeczne i nadrzeczne, 3 wodne, 2 piargów i rumowisk skalnych, 2 ziołorośli i traworośli wysokogórskich oraz siedliska wysokogórskich borówczysk bażynowych, źródlisk, szuwarów wielkoturzycowych i jaskiniowe.