Karkonosze

KARKONOSZE

POŁOŻENIE

Karkonosze – najwyższa grupa górska położona na granicy z Czechami. Powierzchnia 617 metrów kwadratowych, z czego 177 kwadratowych w Polsce. Tworzy je zbudowany z granitów, zwarty wał górski o długości 36 km. Ponad zrównaną powierzchnią grzbietu (1350 –1450 m n.p.m.) wznoszą się twardzielcowe wzniesienia, będące kulminacją pasma: Śnieżka (1602 m n.p.m.) oraz Wielki Szyszak (1509 m n.p.m.).
Karkonosze po stronie czeskiej są większe i mają bardziej rozbudowany system grzbietów.
Stoki masywu rozcięte są kotłami i lodowcami, w ich dnach występują jeziora. Miejscami na stokach przebijają się skałki o fantastycznych kształtach.

1. RZEŻBA TERENU

Karkonosze widziane od północy jawią się jako duży zwarty masyw, wyraźnie wznoszący się nad Kotliną Jeleniogórską ponad 1000 m. o średniej wysokości grzbietowej - 1400 m n.p.m. długości 36 km i szerokości około 20 km ( po polskiej i czeskiej stronie ). Dawniej góry te były łączone z Górami Izerskimi, które posiadają podobną budowę geologiczną . Obecnie są one jednak traktowane jako osobna jednostka geograficzna z własną niepowtarzalną przyrodą, a także tradycjami kulturowymi i gospodarczymi.

Karkonosze ciągną się od Przełęczy Szklarskiej (886 m. n.p.m. ) na zachodzie, aż po Przełęcz Okraj ( 1046 m. n.p.m. ) na wschodzie. Na północ najwyższy graniczny grzbiet opada stromo w kierunku Kotliny Jeleniogórskiej, a od południa na terenie Czech Karkonosze kończą się na Pogórzu Karkonoskim (Krkonosske Pohori). W tak zakreślonych granicach powierzchnia Karkonoszy wynosi około 700 km2, z czego w granicach Polski leży niecałe 200 km2. Karkonosze są najwyższym i największym masywem Sudetów. Najwyższy szczyt Karkonoszy - Śnieżka (1603 m. n.p.m.) - jako jedyny w Sudetach przekracza 1600 metrów wysokości, a wśród 21 szczytów w Sudetach przekraczających 1400 metrów aż 14 znajduje się w Karkonoszach ( po stronie polskiej i czeskiej).

Z geomorfologicznego punktu widzenia w polskich Karkonoszach wydziela się następujące jednostki: powierzchnię wierzchowinową głównego grzbietu, północny stok Karkonoszy i pogórze karkonoskie. Karkonosze tworzą masyw o bardzo zróżnicowanej rzeźbie terenu. Charakterystyczna jest dla tych gór powierzchnia grzbietu głównego utworzona przez szerokie zrównane wierzchowiny na wysokości 1200 - 1450 m n.p.m. Rysem rzeźby tych wierzchowin są niecki denudacyjne, kopulaste garby, formy peryglacjalne, rozległe torfowiska wysokie i ostańce skalne. Powierzchnia wierzchowinowa przechodzi wyraźnie załomem w północny stok Karkonoszy. Główny Grzbiet Karkonoszy podzielony jest przełęczami na kilka części. Od zachodu między Przełęczą Szklarską (886 m. n.p.m.) , a Przełęczą pod Śnieżką (1394m. n.p.m.) ciągnie się Śląski Grzbiet. Ma on charakter rozległej zrównanej wierzchowiny na wysokości 1350 -1450 m. n.p.m., z której wyrasta większość karkonoskich szczytów. W środkowej części jest on rozcięty Przełęczą Karkonoską (1198m. n.p.m.). Grzbiet ten ma dwie kulminacje : na zachodzie - Wielki Szyszak (1509 m. n.p.m.), a na wschodzie - Smogornię (1489 m. n.p.m. ). W obrębie powierzchni szczytowej Karkonoszy pomiędzy Smogornią po polskiej stronie, a Lucni Horą (1547 m n.p.m.) po stronie czeskiej oraz Łabskim Szczytem ( 1472 m. n.p.m.) po polskiej stronie, a Kotelem ( 1435 m n.p.m. ) po czeskiej stronie, zachowały się powierzchnie zrównań denudacyjnych tzw. równie łączące Śląski Grzbiet z sąsiednim , równoległym Czeski Grzbietem. Pomiędzy Przełęczą pod Śnieżką, a Sowią Przełęczą ( 1164 m n.p.m.) dominuje doskonale widoczny od północy i południa najwyższy szczyt Karkonoszy - Śnieżka (1602 m. n.p.m.) i mniejszy Czarny Grzbiet. Między Sowią Przełęczą, a Przełęczą Okraj ( 1046 m. n.p.m.) znajduje się Kowarski Grzbiet. Jest on zbudowany z łupków łuszczykowych i gnejsów. Ma on charakter zrównanej wierzchowiny na wysokości 1250 - 1260 m. n.p.m. z kulminacją Skalnego Stołu ( 1281 m. n.p.m.).

Północny stok Karkonoszy zasługuje na wyróżnienie jako osobna jednostka z racji swej specyficznej rzeźby. Na północ od powierzchni wierzchowinowej brakuje wyraźnie zaznaczonych bocznych grzbietów oddzielających głęboko wcięte doliny ; zamiast nich występują szerokie ostrogi międzydolinne i długie, jednostajnie nachylone stoki. W górnej części stoków znajdują się elementy rzeźby polodowcowej: wyżej erozyjne kotły polodowcowe, niżej akumulacyjne strefy morenowe.

W zachodniej części Głównego Grzbietu ciągnie się pasmo wzniesień porozcinane dolinami rzek i potoków na poszczególne boczne grzbiety. Jest to Pogórze Karkonoskie położone między dolinami rzek: Kamiennej na zachodzie, i Łomnicy na wschodzie. Obejmuje pas wzniesień, w północnej (Karkonoski Park Narodowy) i południowej (Krkonosski narodni park) części Karkonoszy, z kulminacjami przekraczającymi 750 m. n.p.m. Po stronie polskiej są to Grzybowiec ( 751 m. n.p.m.) położony między Michałowicami, a Jagniątkowem , Grabowiec ( 784 m.n.p.m.) niedaleko Sosnówki Górnej (Kaplica św. Anny) i Czoło (869m.n.p.m.) koło Karpacza Górnego.

Karkonosze łączą się z Pogórzem Karkonoskim poprzez wyraźne zrównanie zwane Karkonoskim Padołem Śródgórskim. Jest to równoleżnikowe obniżenie na linii Szklarska Poręba, Michałowice, Jagniątków, Przesieka, Zachełmie, ( które są jednocześnie popularnymi miejscowościami wczasowymi ) położone na wysokości 600-700 m. n.p.m.

Karkonosze, w odniesieniu do innych gór, stanowią obszar pod wieloma względami unikatowy. Łączą one w sobie typowy krajobraz gór średnich z elementami rzeźby wysokogórskiej będącej dziedzictwem lokalnego zlodowacenia w plejstocenie. Są jedynym obszarem o tego typu rzeźbie na obszarze Polski i jednym z kilku na terenie pasa Średniogórza Europejskiego. Najbardziej charakterystyczne dla krajobrazu Karkonoszy są rozległe płaskie obszary położone na grzbiecie. Są to relikty zrównań wierzchowinowych, najlepiej zachowane we wschodniej części Karkonoszy - Równia pod Śnieżką. Na grzbietach i wzniesieniach Pogórza i Karkonoszy znajdują się liczne, malowniczo położone skałki o fantastycznych kształtach będące wielką atrakcją turystyczną wyróżniającą cały obszar Karkonoszy spośród innych gór Polski i Europy. W polskiej części Karkonoszy jest ich około 100. Do najbardziej znanych i dostępnych, leżących przy szlakach turystycznych skałek na terenie Karkonoszy należą Pielgrzymy, Słonecznik, Śląskie Kamienie, Czeskie Kamienie, Paciorki, Twarożnik, Trzy Świnki, Końskie Łby. Na niektórych skałkach karkonoskich spotyka się tzw. kociołki wietrzeniowe ( eworsyjne ), które w dawnych czasach zwano "misami ofiarnymi". Występują one pojedynczo lub grupowo i mają regularne zarysy, średnicę 40-50 cm., głębokość 20-50 cm.


2. BUDOWA GEOLOGICZNA

Geologicznie rzecz biorąc, Karkonosze są starymi górami. Należą do jednostki geologicznej zwanej blokiem karkonosko-izerskim, a ich obecne ukształtowanie jest wynikiem waryscyjskich ruchów górotwórczych, po których nastąpił okres denudacji i erozji, który doprowadził do zniszczenia skał okrywy i odsłonięcia głębinowych granitów. Łączna powierzchnia wynosi około 650 km2, z czego na terytorium Polski znajduje się niecała 1/3 - około 185 km2. W skład bloku karkonosko-izerskiego wchodzą również Góry i Pogórze Izerskie, Kotlina Jeleniogórska oraz Rudawy Janowickie.

Zasadniczy masyw został ponownie wydźwignięty w orogenezie alpejskiej (trzeciorzęd), ale jego poszczególne części podniosły się nierównomiernie, podzielone uskokami i spękaniami, częściowo wypełnionymi przez skały wylewne. Ruch ten objął Karkonosze, ale Kotlina Jeleniogórska nie została podniesiona.

Południowa i wschodnia część gór zbudowana jest z serii skalnych - ordowickich i sylurskich: zlepieńców, fyllitów i zieleńców oraz proterozoicznych: gnejsów, granitów rumburskich i łupków łyszczykowych. Zachodnia część głównego grzbietu gór oraz północne pogórze jest zbudowane z granitu warycyjskiego. W Polsce jest on nazywany granitem karkonoskim, a w Czechach karkonosko-izerskim.

Po ustaniu alpejskich ruchów górotwórczych nastąpił okres silnej erozji, nasilony zwłaszcza w czasie zlodowaceń i po ustąpieniu lądolodu. Powstały wtedy najbardziej atrakcyjne elementy rzeźby Karkonoszy, nadające niektórym ich fragmentom znamiona wysokich gór typu alpejskiego. Najbardziej charakterystycznymi śladami tego okresu są kotły polodowcowe o skalistych ścianach, u których podnóży leżą stożki usypowe i napływowe, niżej zaś moreny denne, czołowe i boczne, stawy i jeziora cyrkowe, średnie i wysokie torfowiska. Wietrzenie w wysokogórskim, niemal polarnym, klimacie doprowadziło do powstania znamiennych wieńców gruzowych, kopców darniowych (thufurów), gruntów strukturalnych, gołoborzy, rynien gruzowych, a przede wszystkim niezliczonych skałek, którymi Karkonosze są wręcz usiane i które stanowią o ich turystycznej atrakcyjności. Na ich powierzchniach można znaleźć dobrze wykształcone kociołki wietrzeniowe, a w łożyskach rzek i potoków - marmity, czyli garnki polodowcowe, będące lejowatymi zagłębieniami w skałach koryta o średnicach oraz głębokościach dochodzących nawet do kilku metrów. Wytworzone zostały głównie w okresie polodowcowym przez wirujące w wodzie kamienie, żłobiące studzienki.

3. SZCZYTY

Czarny Grzbiet:
- Śnieżka 1602 m n.p.m
- Czarna Kopa 1410 m n.p.m.
Śląski Grzbiet:
- Smogornia 1490 m n.p.m.,
- Czertova louka 1471 m n.p.m.,
- Kopa 1375 m n.p.m.,
- Mały Szyszak 1440 m n.p.m.,
- Wielki Szyszak 1506 m n.p.m.,
- Śląskie Kamienie 1414 m n.p.m.,
- Czeskie Kamienie 1416 m n.p.m.,
- Śmielec 1424 m n.p.m.,
- Śnieżne Kotły 1490 m n.p.m.,
- Łabski Szczyt 1472 m n.p.m.,
- Szrenica 1362 m n.p.m.

Kowarski Grzbiet:
- Skalny Stół 1282 m n.p.m.,
- Czoło 1268 m n.p.m.

Lasocki Grzbiet:
- Łysocina 1118 m n.p.m.,
- Kopina 910 m n.p.m.,
- Czepiel 901 m n.p.m.,
- Mravenecznik 1005 m n.p.m.,
- Dvorsky les 1033 m n.p.m.,
- Kamen 866 m n.p.m.


4. GLEBY

W Karkonoszach występują masywne i trudno wietrzejące skały podłoża wraz z natężeniem procesów rzeźbotwórczych warunkują tzw. ażurowość pokrywy glebowej. Oznacza to, że wśród gleb dość dobrze wykształconych występują wyspowo skaliste utwory bezglebowe oraz gleby inicjalne. Występują tu również gleby litogeniczne (gleby , których budowa i właściwości warunkowane są przez podłoże skalne, do gleb litogenicznych zaliczamy litosole, regosole i rankery) oraz gleby bielico-ziemne i brunatne kwaśne.


5. KLIMAT

Klimat jest czynnikiem decydującym o procesach glebotwórczych i tworzeniu zespołów roślinnych i faunistycznych. Na warunki atmosferyczne wpływa wysokość pasma Karkonoszy i całych Sudetów, tworząc lokalny klimat górski, w zasięgu klimatu oceanicznego . Rzutuje to na długość zim i ich ostry charakter , znaczne opady, duże wahania temperatury i gwałtowne wiatry. Czynniki te zmieniają się wraz ze wzrostem wysokości, zwłaszcza temperatura, opady i wiatr. Podstawową cechą klimatu Karkonoszy jest zróżnicowanie w zależności od wysokości nad poziom morza. Wyróżnia się w nim następujące piętra klimatyczne:
- piętro umiarkowanie ciepłe (poniżej 600 m n.p.m.), ze średnią temperaturą roczną powyżej 6 C, odznaczające się osłabioną dynamiką wiatrów i silnym zróżnicowaniem przestrzennym temperatury i opadów atmosferycznych,
- piętro umiarkowanie chłodne (600 - 960 m n.p.m.), ze średnią temperaturą roczną 6-4 C, charakteryzujące się znaczną częstością wiatrów fenowych, małymi zasobami cieplnymi okresu wegetacyjnego oraz najczęściej wysokim poziomem opadów atmosferycznych,
- piętro chłodne ( 960 - 1120 m n.p.m. ), ze średnią temperaturą roczną 4 - 2 C odznaczające się surowymi warunkami termicznymi, dużą sumą opadów rocznych oraz korzystnymi warunkami dla akumulacji i konserwacji pokrywy śnieżnej,
- piętro bardzo chłodne ( powyżej 1120 m n.p.m. ), ze średnią temperaturą roczną poniżej 2 C, cechujące się bardzo silnymi wiatrami, niską temperaturą powietrza oraz znacznym przychodem wody z opadów i osadów atmosferycznych.
Temperatura powietrza pozostaje w istotnym związku z wysokością. Jej średni spadek wynosi 0,6C na 100 metrów wysokości. Wskutek tego temperatury w Karpaczu są o 5 - 6 stopni wyższe niż na Śnieżce i o 4 - 5 stopni wyższe w Szklarskiej Porębie niż na Szrenicy. Najcieplejszym miesiącem w roku jest lipiec ( Karpacz około 15 0C, Śnieżka 8,5 0C ), a najchłodniejszym styczeń ( Karpacz - 2,5 0C, Śnieżka - 7,8 0C ).Na głównym grzbiecie Karkonoszy temperatura w lecie nie przekracza 15 0C.. Wielkość opadów uzależniona jest wyraźnie od wysokości, na przykład u podnóża Karkonoszy 950mm, a w najwyższych partiach Karkonoszy ponad 1400 mm. Najwięcej opadów jest w lipcu i sierpniu, najmniej w miesiącach wiosennych. Śnieg zalega w Karkonoszach średnio od 100 dni w Karpaczu i Szklarskiej Porębie do 176 dni na Śnieżce. Jeszcze dłużej zalega on w kotłach polodowcowych , czasami do sierpnia. Najciekawszym elementem zimowego krajobrazu Karkonoszy jest szadź. Jest to osad lodowy powstający albo przez osiadanie i zamarzanie na powierzchniach drzew, słupów i budynków przechłodzonej wody zawartej we mgle, albo też przez resublimację pary wodnej z powietrza - wówczas szadź tworzy się bez występowania mgły.
Wyróżnia się trzy typy szadzi:
• szadź lodowa - powstaje przy współudziale marznącego deszczu lub mżawki, tworzy skorupę lodową z wykształconymi kryształkami lodu
• szadź twarda - powstaje przy mgle i silnym wietrze, tworzy różne formy krystaliczne,
• szadź miękka - tworzą ją delikatne kryształy lodowe, wyglądem przypominające szron, powstaje przy słabym wietrze i bez udziału mgły.
W Karkonoszach tworzy się najczęściej szadź twarda. W szczytowej strefie występuje ona od września do maja, a sporadyczne i krótkotrwałe wystąpienia szadzi są również w miesiącach letnich. Ciężar szadzi obciążającej drzewa czy tyczki na szlakach często jest tak duży, że powoduje ich złamania i zniekształcenia.
W lecie i zimie przeważają wiatry z kierunków zachodnich, które przynoszą znad Atlantyku wilgotne masy powietrza zaznaczające się zazwyczaj kilkudniowymi opadami deszczu. Rzadziej docierają ciepłe i suche masy powietrza z południa i południowego wschodu ( najczęściej jesienią), którym towarzyszą czasem krótkie i gwałtowne ulewy. Ogólnie typy cyrkulacji powietrza zmieniają się, co jest przyczyną dużej zmienności pogody w Karkonoszach.
Charakterystyczne dla terenów górskich są wiatry fenowe - silne, porywiste, suche i ciepłe. Powstają one, w swej najbardziej typowej formie, podczas napływu wilgotnych mas powietrza z południowego zachodu. Wilgotne powietrze ochładza się podczas wznoszenia, przekraczając barierę górską. Jeszcze po stronie nawietrznej wytrąca się z niego nadmiar wilgoci w postaci deszczu lub śniegu. Spadając w dół po przeciwnej stronie grzbietu powietrze ogrzewa się . Różnica w zmianach temperatury powietrza wynika z tego, że po stronie nawietrznej podczas ochładzania następuje kondensacja pary wodnej. Największą prędkość wiatry te osiągają w połowie wysokości (od 1100 m n.p.m. w dół ) północnych stoków, nie wieją jednostajnie, tylko napływają falami. Często są tak silne, że powodują liczne uszkodzenia drzew i drzewostanów. Ciekawe zjawisko stanowi tzw. "wał fenowy" - ciągła warstwa chmur okrywająca grzbiet gór oraz stojących wyżej malowniczych, często potężnych chmur w kształcie soczewki ( altocumulus lenticularis ). Taki zespół zjawisk fenowych szybownicy nazywają "falą". Najintensywniej zjawiska fenowe występują jesienią i wiosną , zimą natomiast częste są inwersje temperaturowe. Dochodzi do nich, gdy cięższe i chłodniejsze masy powietrza spływają w niższe partie Karkonoszy oraz do Kotliny Jeleniogórskiej. Wówczas temperatura wraz z wysokością wzrasta, a towarzyszy temu zjawisko zalegania chmur i mgieł na obszarach niżej położonych. Klimat Karkonoszy wyróżnia się m.in. największym natężeniem występowania w Polsce mgieł (na Śnieżce średnio w roku 306 dni z mgłą ) i dużą ilością dni z zachmurzeniem (na Śnieżce średnio 178 w roku ).
Surowe warunki klimatyczne i wykształcenie się pięter klimatycznych wpłynęły także na bardzo specyficzne, piętrowe ułożenie roślinności w Karkonoszach. Porównanie piętrowego układu roślinności w Karkonoszach i w najwyższych górach Polski Tatrach najlepiej ujawnia specyfikę klimatyczną Karkonoszy. Wyraża się ona przede wszystkim w obniżeniu granic zasięgu wszystkich pięter roślinnych.
Obniżenie pionowego zasięgu pięter roślinnych wynika z faktu stosunkowo niewielkiego wyniesienia całego masywu górskiego, związane jest także z odmiennymi niż w Tatrach warunkami klimatycznymi. To właśnie północno - oceaniczny charakter klimatu spowodował obniżenie zasięgu zbiorowisk roślinnych, a co za tym idzie - obniżenie ich całego układu piętrowego.
Najbardziej wyraźny przejaw działania czynników klimatycznych w Karkonoszach stanowi górna granica lasu, która występuje na wysokości około 1250 m npm. Powstała ona na skutek karlenia i zanikania drzew pomiędzy piętrem regla górnego a piętrem subalpejskim. Obszar ten stanowi ekoton, czyli strefę przejściową złożoną z przerzedzonego lasu świerkowego zmieszanego z kosodrzewiną. Spotkać tu także można skupienia liściastych krzewów budujących subalpejskie zarośla: brzoza karpacka, wierzba śląska i jarzębina w odmianie górskiej.

6. HYDROGRAFIA

Środowiska wodne Karkonoszy tworzą zróżnicowane biocenozy rozwijające się w trzech odmiennych typach obiektów: wodach płynących, wodach stojących - jeziorach górskich i torfowiskach. Zasoby wodne Karkonoszy są znaczne, przy czym sieć hydrograficzna jest bardzo rozbudowana. Tworzy ją system rzek i potoków z ich dopływami: Kamiennej, Kamieńczyka, Szklarki, Podgórnej, Wrzosówki, Łomnicy, Łomniczki, Jedlicy, Złotnej oraz Świdnika. Wody powierzchniowe Karkonoszy należą do dwóch zlewni - rzeki Kamiennej i rzeki Łomnicy. Obie te rzeki wraz z dopływami stanowią część zlewiska Morza Bałtyckiego. Potoki i rzeki Karkonoszy posiadają szereg cech wód górskich: duże spadki, wartki nurt, liczne wodospady i kaskady. Jakość wód płynących na terenie Karkonoskiego Parku Narodowego kształtuje zarówno granitowe podłoże geologiczne jak i kwaśne opady atmosferyczne. Górne odcinki potoków górskich Karkonoszy charakteryzują się I klasą czystości wód, która obniża się w rejonie zabudowań, zlokalizowanych w sąsiedztwie cieków.

Poszczególne biotopy wodne zasiedlone są przez organizmy mające wyraźnie wysokogórski charakter z dużą liczbą gatunków górskich i borealno-górskich. W potokach występuje minóg strumieniowy i cztery gatunki ryb : pstrąg potokowy, pstrąg źródlany, strzebla potokowa, głowacz białopłetwy. Ze środowiskiem wodnym związana jest również gromada płazów, której typowo górskim przedstawicielem jest traszka górska. Oprócz wód bieżących występują wody stojące stałe - stawy i stawki, oraz okresowe - młaki. Największy zbiornik to Wielki Staw położony na wysokości 1225 m n.p.m.. Jego powierzchnia liczy 8,23 ha, a maksymalna głębokość 24,5 m. W Wielkim Stawie występuje niezwykle interesujący przedstawiciel paprotników - poryblin jeziorny. Stanowisko poryblinu w Wielkim Stawie należy do najdalej na południe wysuniętych w Europie. W wodach tego stawu żyje też reliktowy wirek. Najczęściej podziwiany jest Mały Staw o powierzchni 2,90 ha i głębokości 6,6 m , położony na wysokości 1183 m n.p.m. W Małym Stawie z kolei znajduje się najwyżej położone stanowisko pstrąga potokowego. Małe oczka wodne występują w Śnieżnych Kotłach i w torfowiskach na Równi pod Śnieżką. Młaki związane są z okresowym spływem większych ilości wody w miejsce zastoisk np. w Wielkim Śnieżnym Kotle. Głównym grzbietem Karkonoszy biegnie europejski dział wodny pomiędzy zlewiskami Morza Bałtyckiego ( stoki północne Karkonoszy ) i Morza Północnego (stoki południowe Karkonoszy). Rozległe torfowiska (szczególnie na Równi pod Śnieżką ) stanowią rezerwuar wody dla potoków należących do obu zlewisk. Zasobne w wodę potoki i rzeki spływają stromymi, skalistymi dolinami tworząc kaskady i wodospady . Do najwyższych należą wodospady Kamieńczyka, Szklarki i Podgórnej oraz kaskadowe wodospady Łomniczki. Charakterystyczną cechą cieków w Karkonoszach są znaczne wahania stanów wody i przepływów, a także nieustalone dna.

7. FLORA
Chociaż szata roślinna Karkonoszy została znacznie przekształcona przez działalność człowieka, należy do najbogatszych i najcenniejszych w całych Sudetach. Góry te, mimo niewielkiej wysokości, posiadają wyraźnie ukształtowane i zróżnicowane piętra roślinne. Ze względu na ostry klimat, położone są one nawet o kilkaset metrów niżej niż w innych górach wysokich (choćby Tatrach). Przeważnie im wyższe piętro, tym lepiej zachowana jest pierwotna przyroda, ale w Karkonoszach szczytowe i grzbietowe partie są łatwo dostępne i zostały już znacznie przekształcone przez człowieka.

Piętro podgórskie (do około 500 m n.p.m.) zostało praktycznie w całości zamienione w łąki i pola uprawne, występują tylko nieliczne zagajniki mieszane.
Piętro regla dolnego (do około 1000 m n.p.m.) dawniej stanowiły lasy mieszane, z przewagą buka, zaś obecnie zostały w większości zastąpione borami świerkowymi. Pierwotne fragmenty regla dolnego zachowały się w rejonie enklaw parku narodowego - na Chojniku i w okolicach Wodospadu Szklarki.
Piętro regla górnego (do około 1250 m n.p.m.) stanowiły zwarte lasy świerkowe, wcześniej zastąpione już świerkami sadzonymi przez człowieka, często z odmian nizinnych, a więc niedostosowanych do tutejszych warunków. Między innymi to stało się przyczyną łatwego ich zniszczenia w końcu lat 70. Tutejsze lasy, od lat narażone na kwaśne deszcze spowodowane przemysłową emisją zanieczyszczeń z licznych niemieckich, czeskich i polskich elektrowni opalanych węglem brunatnym, padły łatwą ofiarą masowo występującej wskaźnicy modrzewianeczki. Larwy tego owada zjadają młode igliwie, w wyniku czego usychają całe wyrośnięte drzewa. Na górnej granicy regla świerki przyjmują postać karłowatą, kształtowaną przez wiejące tu wiatry. Towarzyszą im gatunki typowo górskie, na przykład brzoza karpacka, wierzba śląska, czy jarzębina.
Jeszcze wyżej (do około 1450 m n.p.m.) sięga piętro kosodrzewiny, w którym przeważają połacie tego gatunku sosny górskiej oraz zioło- i traworośla.
Wreszcie w najwyższym piętrze subalpejskim dominują gatunki zielne i porosty naskalne. Zresztą właśnie roślinność zielna i krzewiasta jest tu gatunkowo najbogatsza i wśród niej występuje najwięcej typowo górskich, chronionych, a czasem nawet endemicznych odmian. Interesujące są też torfowiska wysokie z niewielkimi stawkami-oczkami.

8. FAUNA

Świat zwierzęcy Karkonoszy jest skromniejszy, a wynika to z faktu, iż od dawna Karkonosze były penetrowane przez ludzi. Dlatego od kilku stuleci nie pojawiają się tu duże drapieżniki - ich śladem są tylko nazwy takie, jak Niedźwiadki, Wilcza Poręba, Gawry. Żyje tu natomiast sporo zwierzyny płowej, niżej dzików i drobniejszych ssaków. Na początku XX w. sprowadzono z Korsyki muflony, zwane także owcami górskimi. Bogaty jest świat ptaków, a najbogatszy - bezkręgowców, wśród których znajduje się najwięcej gatunków chronionych i endemicznych. Najlepiej obecnie przyrodniczo zachowanymi rejonami Karkonoszy są rezerwaty ścisłe oraz podnóża Lasockiego Grzbietu (doliny Złotnej i Srebrnika).

9. OCHRONA PRZYRODY

Obecnie terenami objętymi ochroną prawną są :
- tereny Karkonoskiego Parku Narodowego i jego otuliny,
- tereny na których znajdują się obiekty przyrodnicze prawnie chronione (wpisane do Rejestru Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody),
- tereny gleb klasy III pochodzenia nieorganicznego.

W czerwcu 1991 roku zawarto międzynarodowe porozumienie transgraniczne mające na celu poprawę stanu środowiska przyrodniczego w obszarze tak zwanego "Czarnego Trójkąta". Obszar ten obejmuje po stronie polskiej dawne województwa jeleniogórskie i wałbrzyskie, po stronie niemieckiej okręgi Drezno i Chemintz, a po stronie czeskiej 12 nadgranicznych powiatów. W ramach tego porozumienia jest głównie monitorowany stan zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego.

Obszar Chronionego Krajobrazu Karkonosze - Góry Izerskie był utworzony w 1986 roku. Powierzchnia ogólna tego obszaru wynosiła 43,4 tys. hektarów na obszarze kilku gmin. Obszar ten jako nie wnoszący istotnego wkładu do ochrony przyrody, zastał Zarządzeniem Wojewody Dolnośląskiego w marcu 1999 roku anulowany. Obecnie jest rozważana kwestia jego przywrócenia.

Obszary chronione wchodzące w skład Karkonoskiego Parku Narodowego tworzą wraz z obszarami chronionymi po stronie czeskiej jeden z największych kompleksów chronionych w Europie Środkowej i składają się na "Bilateralny Rezerwat Biosfery Karkonosze / Krkonose". Obszar ten został powołany w 1992 r. przez Międzynarodową Radę Koordynacyjną Programu UNESCO-MaB.

Karkonoski Park Narodowy
Karkonoski Park Narodowy utworzono 16.1.1959 r. na obszarze 56 km2. Obejmuje on swoim zasięgiem północne zbocza Karkonoszy od przeł. Okraj (1046 m n.p.m.) na wschodzie po Mumlawski Wierch (1219 m) na zachodzie. W skład Parku wchodzą ponadto dwie enklawy: „Wodospad Szklarka” i „Góra Chojnik”.
Zasadnicza część Parku (na zachód od Śnieżki) zbudowana jest z granitów, część wschodnia zaś ze skał metamorficznych (gnejsów, łupków łyszczykowych, amfibolitów i in.). Na styku granitów i skał metamorficznych, z przeobrażenia tych ostatnich, powstały twarde i odporne na wietrzenie – hornfelsy, z których zbudowane są najwyższe wzniesienia Karkonoszy (np. Śnieżka 1603 m).
Do charakterystycznych elementów karkonoskiego krajobrazu należą: skałki (ostańce) granitowe, spośród których najwyższe osiągają 25 m wysokości (Pielgrzymy), największe w Polsce gołoborza, kotły polodowcowe (Kocioł Wielkiego i Małego Stawu, Śnieżne Kotły, Kocioł Łomniczki i Czarny Kocioł Jagniątkowski), nisze niwalne (Biały Jar, Kocioł Smogorni, Szrenicki i Łabski), gleby strukturalne, terasy krioplanacyjne i wodospady (Kamieńczyka, Szklarki, Podgórnej).

Roślinność Karkonoszy występuje w układzie piętrowym. W reglu dolnym dominują sztuczne monokultury świerkowe, naturalne są jedynie fragmenty żyznych i kwaśnych buczyn sudeckich. W reglu górnym bory świerkowe mają już częściowo naturalny charakter. W piętrze subalpejskim dominują zarośla kosodrzewiny. Ponadto występują tu wysokogórskie borówczyska bażynowe, ziołorośla, zarośla krzewów liściastych: czeremchy skalnej i jarzębiny górskiej oraz zarośla reliktowej wierzby lapońskiej. W tym piętrze cenną grupę zbiorowisk stanowią zespoły torfowisk wysokich i kwaśne młaki niskoturzycowe. W piętrze alpejskim występują murawy wysokogórskie i zbiorowiska piargów granitowych.
Flora Karkonoszy liczy ok. 900 gatunków roślin naczyniowych, 270 gatunków mszaków, kilkadziesiąt gatunków porostów i kilkaset gatunków grzybów. Wśród roślin naczyniowych na uwagę zasługują endemity (rośliny występujące tylko tutaj) – skalnica bazaltowa i dzwonek karkonoski oraz relikty glacjalne (rośliny przetrwałe od czasów epoki lodowej) - wierzba lapońska, malina moroszka, skalnica śnieżna, gnidosz sudecki i turzyca patagońska.
Fauna zwierząt kręgowych Karkonoszy obejmuje ok. 50 gatunków ssaków, 181 gatunków ptaków, 5 gatunków gadów, 13 gatunków płazów i ok. 10 gatunków ryb. Wśród ssaków na uwagę zasługują muflony sprowadzone tu z Sardynii i Korsyki. Spośród ptaków gnieżdżą się charakterystyczne dla strefy subalpejskiej i alpejskiej: drozd obrożny, płochacz halny i siwerniak, jak też reliktowa, skandynawska odmiana podróżniczka.

Parki Krajobrazowe:
- Park Krajobrazowy Doliny Bobru (1)
Od 1989 r. obejmuje on ochroną dolinę Bobru na odcinku ok. 40 km pomiędzy Jelenią Górą a Lwówkiem Śl. Na prawie całym tym odcinku dolina oddziela rozpościerające się na wschód od niej Góry i Pogórze Kaczawskie od Pogórza Izerskiego położonego na zachodzie. Powierzchnia Parku wynosi 123 km², a otaczającej go otuliny 115 km². Wąskie i głębokie fragmenty doliny oddzielone są od siebie odcinkami szerokimi, przypominającymi kotliny. Najwyższe wzniesienia znajdują się na południu i sięgają prawie 500 m n.p.m. (Siedlęcinka 495 m). Najniżej zaś, na północy, położone jest koryto Bobru opodal Lwówka Śl. – 210 m. Niezwykła rozmaitość krajobrazu wynika z budowy geologicznej podłoża, które stanowią skały magmowe (bazalt, granit), metamorficzne (gnejsy, zieleńce) i osadowe (piaskowce). Wyjątkową wartość poznawcza mają dwa pomniki przyrody nieożywionej: lawy poduszkowe w rezerwacie „Góra Zamkowa” i porwaki piaskowcowe o oddzielności słupowej tkwiące w bazaltowym kominie wulkaniczym koło Łupek. Wiele wzniesień w obrębie Parku to wspaniałe punkty widokowe. Można z nich sięgnąć wzrokiem aż po Karkonosze i Góry Izerskie na południu czy po stożki wulkaniczne Pogórza Kaczawskiego na wschodzie.
Lasy porastają ponad 1/3 część Parku. Są to przeważnie lasy mieszane, grądy, w których dominują jawor, klon, lipa i grab oraz buczyny. Zbudowaną z piaskowców górę Gniazdo porasta bór sosnowy. Do tej pory stwierdzono tu występowanie ok. 800 gatunków roślin naczyniowych. Wśród nich 25 gatunków objętych jest ochroną całkowitą (m.in. bluszcz pospolity, wawrzynek wilczełyko, storczyk szerokolistny, dziewięćsił bezłodygowy, gnieźnik leśny) a 8 gatunków ochroną częściową (m.in. konwalia majowa, kopytnik pospolity, kalina koralowa, centuria pospolita). W rezerwacie „Góra Zamkowa”, jedynym na terenie Parku, prócz wielu rzadkich roślin, masowo występuje czosnek niedźwiedzi.
Swoje piętno na krajobrazie doliny Bobru wywarł także człowiek. W wiekach średnich właśnie doliną Bobru ze Lwówka Śl. i kasztelanii we Wleniu postępowała penetracja górnicza i osadnicza Karkonoszy i Gór Izerskich. Wśród zabytków architektury, prócz starych miast Lwówka Śl. i Jeleniej Góry wyróżnia się wieża rycerska w Siedlęcinie, renesansowy dwór w Maciejowcu i ruiny zamku Lenno we Wleniu. Bardzo interesującym zabytkiem techniki jest zapora i elektrownia w Pilchowicach.
- Rudawski Park Krajobrazowy (2)
Powstał on w listopadzie 1989 r. Swym zasięgiem RPK obejmuje całe pasmo Rudaw Janowickich wraz z przyległymi partiami Kotliny Jeleniogórskiej i Gór Kaczawskich (Góry Ołowiane). Ma on charakter górski. Najwyższe wzniesienie - Skalnik sięga 945 m n.p.m., najniżej zaś znajduje się koryto Bobru w Wojanowie - 350 m. Park zajmuje powierzchnię 157 km² a jego otulina dodatkowo 66 km².
Bardzo zróżnicowana budowa geologiczna podłoża znajduje odbicie w ukształtowaniu terenu. Wzdłuż grzbietu Rudaw, na linii północ-południe, przebiega kontakt granitów karkonoskich ze skałami metamorficznymi (gnejsy, amfibolity, łupki), którym od wschodu towarzyszą skały osadowe (zlepieńce, piaskowce). Zachodnie zbocza Rudaw, zbudowane z granitu są krótkie i strome. Na ich przedpolu występują stożkowych kształtów „góry wyspowe” (Góry Sokole, Mężykowa). Charakterystyczne dla nich jest występowanie licznych skałek granitowych osiągających wysokość nawet do 50 m. Wschodnie zbocza Rudaw Janowickich rozcięte są długimi i głębokimi dolinami oddzielonymi wyraźnymi grzbietami. Na północy Rudawy sąsiadują z Górami Ołowianymi poprzez piękną, przełomową dolinę Bobru, której równoleżnikowy przebieg pokrywa się z uskokiem śródsudeckim. Najwyższe wzniesienia Rudaw Janowickich są znakomitymi punktami widokowymi. Można z nich sięgnąć wzrokiem aż po Masyw Śnieżnika i Ślężę na wschodzie oraz Góry Izerskie na zachodzie.
Ponad połowa powierzchni Parku zajęta jest przez lasy, w których dominują drzewostany świerkowe. Sporo jest łąk i pastwisk (1/4). Do tej pory stwierdzono tutaj występowanie 33 gatunków roślin objętych ochroną całkowitą (m.in. wiciokrzewu pomorskiego, tojadu pstrego, parzydła leśnego, rojownika pospolitego) oraz 8 gatunków znajdujących się pod ochroną częściową. Ciekawostką jest występowanie 10 gatunków storczyków (m.in. kruszczyka błotnego, storczyka bzowego, storczyka męskiego).
Już w średniowieczu rozpoczęła się penetracja górnicza zasobnych w kruszce Rudaw (Miedzianka, Kowary). Piękno krajobrazu, szczególnie zachodniej części Parku przyciągało w dobie romantyzmu wielu arystokratów a nawet koronowane głowy. Tutaj powstawały ich letnie rezydencje (w Bukowcu, Mysłakowicach, Karpnikach i Wojanowie). Do dziś zachowały się ruiny wielu z nich. W Mysłakowicach, w otoczeniu kolonii chat tyrolskich wznosi się pałac królów pruskich.
- Park Krajobrazowy "Chełmy" (3)
Ten największy z zachodniosudeckich parków krajobrazowych powstał w 1992 r. Obejmuje on prawie całą wschodnią część Pogórza Kaczawskiego zwaną Pogórzem Złotoryjskim o powierzchni 149 km² (oraz 136 km² otuliny). Najwyższe wzniesienie tego obszaru – Mszana – osiąga wysokość 477 m n.p.m. Podobnie jak większość najwyższych wzniesień stanowi ona pozostałość komina trzeciorzędowego wulkanu bazaltowego. Niektóre z nich w wyrobiskach dawnych kamieniołomów ujawniają słupową oddzielność bazaltu (Czartowska Skała, Małe Organy Myśliborskie). Od pn.-wschodu granica Parku pokrywa się z krawędzią tektoniczną Sudetów, wzdłuż której sąsiadują one z Przedgórzem Sudeckim. Tutaj, w okolicach Sichowa i Prusic teren Parku położony jest najniżej (ok. 190 m). Na południu występują głębokie i wąskie dolinki potoków miejscami o charakterze jarów (Wąwóz Myśliborski, Wąwóz Lipy, Wąwozy Siedmicy). Na ich zboczach odsłaniają się zieleńcowe lawy poduszkowe sprzed pół miliarda lat.
Lasy, przeważnie mieszane, porastają połowę obszaru Parku. Rosną w nich dęby, lipy, olsze, klon, jawor, buk, jodła i wiele innych gatunków. Do tej pory stwierdzono tu występowanie 44 gatunków roślin chronionych (m.in. języcznika zwyczajnego, kosaćca syberyjskiego, listery jajowatej, mieczyka dachówkowatego, storczyka bzowego). Ciekawe, że rośnie tu blisko 180 gatunków mchów. Bogata jest też fauna. Do tej pory naliczono na terenie Parku m.in. ponad 60 gatunków pająków, 72 gatunki ślimaków. Liczne są też ptaki (m.in. derkacz, sóweczka, bocian czarny, zimorodek) a spośród płazów salamandra.
Na terenie Parku utworzono 4 rezerwaty przyrody („Wąwóz Myśliborski”, „Wąwóz Lipa”, „Wąwóz Siedmicy” i „Grobla”). Chronią one głównie jarowe odcinki dolin z występującą w nich rzadką roślinnością. Ponadto jest tu kilkanaście pomników przyrody (m.in. lipa w Muchowie o obwodzie 730 cm). Ważną rolę w kreowaniu ochrony przyrody i jej popularyzacji odgrywa Centrum Edukacji Ekologicznej w Myśliborzu.
Obszar Parku Krajobrazowego „Chełmy” od dawna penetrowany był w celach górniczych. Po tych czasach pozostało tu wiele śladów w postaci wyrobisk, hałd, pieców. Teren ten nie był jednak gęsto zasiedlony. Stąd nie obfituje on w zabytki architektury. W kilku miejscowościach zachowały się zabudowania dworskie (m.in. Myślibórz, Kłonice).
- Książański Park Krajobrazowy (4)
- Park Krajobrazowy Sudetów Wałbrzyskich (5)
- Ślężański Park krajobrazowy (6)
- Park Krajobrazowy Gór Sowich (7)
- Śnieżnicki Park Krajobrazowy (8)

Rezerwaty przyrody

W Sudetach Zachodnich ustanowiono do tej pory 14 rezerwatów przyrody. Dalsze 4 znajdują się niedaleko ich granic (zaznaczone na mapie). Większy niż w innych regionach Polski jest wśród nich udział rezerwatów geologicznych.
- „Brzeźnik”
- „Buczyna storczykowa na Białych Skałach”
- „Buki Sudeckie”
- „Dolina Izery”
- „Głazy Krasnoludków”
- „Góra Miłek”
- „Góra Zamkowa”
- „Grądy koło Posady”
- „Krokusy w Górzyńcu”
- „Kruczy Kamień”
- „Nad Groblą”
- „Ostrzyca Proboszczowicka”
- „Torfowisko Izerskie”
- „Torfowisko pod Węglińcem”
- „Wąwóz Lipy”
- „Wąwóz Myśliborski”
- „Wąwóz Siedmicy”
- „Wilcza Góra”

11. HISTORIA

Od zarania dziejów
Było tak, że górskie tereny zasiedlano najpóźniej, najwięcej czasu zajmowało ich poznanie i opanowanie. Nie inaczej było w Sudetach, a szczególnie w ich najwyższej części - Karkonoszach. Osadnictwo pojawiło się tutaj o wiele później niż w dolinach, czy niższych pasmach. Co prawda archeologiczne znaleziska sięgają paleolitu, ale można na ich podstawie jedynie sądzić, że człowiek zapuszczał się tu od czasu do czasu, nigdy nie osiedlając się jednak na stałe. Niektórzy przypuszczają nawet, że polodowcowi łowcy mamutów mogli tu niejeden raz przemieszkiwać (ich ślady znajdowano w sudeckich jaskiniach), ale nie ma na to żadnego potwierdzenia.
Stałe osadnictwo w Sudetach pojawiło się dopiero na przełomie epoki brązu i żelaza i związane było z rozkwitem kultury łużyckiej. Z pewnością istniała już wtedy jakaś osada w rejonie Jeleniej Góry, ale góry pozostawały niezamieszkane, porośnięte nieprzebytymi lasami. Tylko w Kotlinie Kłodzkiej, może Kamiennogórskiej i Jeleniogórskiej, a na pewno na przedgórzach i pogórzach rozwijało się osadnictwo związane z traktami handlowymi, prowadzącymi na ogół dolinami rzek.

Pierwsze wsie
u północnego podnóża Karkonoszy pojawiły się prawdopodobnie w drugiej połowie XIII wieku. Była to pierwsza fala osadnictwa, związana z kolonizacją terenu. Część osad mogła istnieć już wcześniej, część dopiero zakładano. Przeważnie były one na prawie niemieckim, o czym mogą świadczyć pierwotne nazwy, które najczęściej wywodziły się od imienia zasadźcy (późniejszego wójta): Arnoldi villa (Miłków), Petirsdorf (Piechowice), Michelsdorf (Miszkowice), Gerardi villa (Podgórzyn), Hermanni villa (Sobieszów), itp. Karkonosze leżały w obrębie dóbr książęcych świdnicko-jaworskich, ale były tam też drobniejsze majątki rycerskie.
Do końca wieku XV sieć osad nieco się zagęściła, nawet pomimo zniszczeń w okresie wojen husyckich i wojny o tron czeski między Jerzym z Podbieradów i Maciejem Korwinem.

Od drugiej połowy XIII wieku
Karkonosze znajdowały się w obrębie dwóch posiadłości: na wschód od Przełęczy Okraj władali cystersi z Krzeszowa, a na zachód joannici z Cieplic Śląskich, po których w 1381 roku dobra przejął jeden z możniejszych rycerzy dworu książęcego - Gotsche Schoff (von Schaffgotsch), protoplasta bogatego potem rodu śląskiej arystokracji. Do von Schaffgotscha należały również Kowary, będące już wtedy znacznym ośrodkiem górniczo-hutniczym.
Z kowarskim górnictwem wiąże się następna fala kolonizacji. W okolicy miasta zakładano nowe osady i wsie związane z poszukiwaniem, wydobyciem i przeróbką rud żelaza. Tak było z wzmiankowanymi w roku 1395 Jarkowicami i Klatką, czy wspominanym w 1418 roku Podgórzem, które stało się potem głównym rejonem górniczym Kowar.

Okres reformacji
Przyniósł ogromne zmiany u stóp Karkonoszy. Większość mieszkańców przyjęła protestantyzm, czemu sprzyjali von Schaffgotschowie, będący sami ewangelikami. Śląsk należał wówczas do monarchii Habsburgów, ale reformacja rozwijała się tu praktycznie bez przeszkód, do tego stopnia, że zaczęli tu osiedlać się religijni emigranci z Czech. Już w 1559 roku pierwsza taka grupa osiedliła się w rejonie obecnego Karpacza, dając mu początek, a w 1578 roku również przybyła z Czech Maria Pluch założyła w obrębie Szklarskiej Poręby Marysin.

Wojna trzydziestoletnia.
Dotarła ona do ich podnóży stosunkowo wcześnie, zmuszając ludność do opuszczenia dobytku i ucieczki głęboko w góry. Wiadomo, że uciekano dolinami Łomniczki, Czerwieni, Podgórnej, Sośniaka i wieloma innymi. Wieśniacy, uciekając w góry, siłą rzeczy wznosili jakieś budynki. W ten sposób powstały Budniki, które potem przekształciły się w wieś. Te leśne osady po wojnie często pozostawały jako sezonowe osiedla pasterzy, służąc przy okazji coraz liczniejszym wędrowcom zapuszczającym się w góry.
Pomimo wojny, po śląskiej stronie sytuacja musiała być chyba i tak o wiele lepsza, gdyż przez cały jej okres przybywały tu z Czech kolejne grupy uchodźców religijnych. Tak w 1620 do Marysina przybyły dwie grupy; szybko rozwijał się Karpacz, w 1602 roku istniało już tu sędziostwo z karczmą, w 1622 roku osiadła tam spora grupa czeskich uchodźców, którzy dali potem początek sławnemu ośrodkowi zielarstwa, w roku 1635 założony został przez dwadzieścia rodzin przybyłych z Czech Karpacz Górny. W 1644 roku szwajcarski cieśla Martin Markensteiner założył Borowice, trzech braci Michałów - Michałowice, a Matheus Lange z Przesieki - Zachełmie. Tylka ta ostatnia miejscowość powstała po wojnie, około połowy XVII wieku. Nieco inaczej wyglądał natomiast początek Wilczej Poręby, która powstała jako osada kurzaków z leśniczówką. Białą Dolinę natomiast w Szklarskiej Porębie założył w 1617 hrabia Hans Ulrych von Schaffgotsch przy nowej hucie szkła. W 1651 roku przy sędziostwie Behndela wyrósł Jagniątków.
Nawet w wyludnionych przez wojnę wsiach nie było miejsca dla wciąż napływających emigrantów, toteż osiedlali się oni na wolnych terenach, a więc w górach, powyżej istniejących wsi. Nie było tam warunków do uprawy roli, więc zajmowali się pasterstwem, serowarstwem, wyrębem drewna, ciesiołką, a także zielarstwem i - a jakże - obsługą coraz liczniejszych wędrowców (oprowadzanie, noszenie bagażu, wyrób pamiątek).

Po zakończeniu wojny.
Zasiedziała od pokoleń rdzenna ludność, związana z tymi górami, musiała je opuścić, a na jej miejsce przybyli ludzie często z górami nic wspólnego nie mający, nie potrafiący i często nie chcący tu żyć i gospodarować. Musiały minąć lata, zanim przybysze oswoili się z terenem i wrośli w te strony. Przerwane zostały tradycje lokalnych rzemiosł, dawne zakłady przemysłowe zostały zniszczone lub zagospodarowane na inne cele, zniszczono prywatne młyny, elektrownie wodne, wytwórnie pamiątek, a nawet pensjonaty i restauracje, które zapewniały byt mieszkańcom.
Zmienił się całkowicie ruch turystyczny. Po pierwszych latach swobodnego ruchu, nastąpił kilkunastoletni okres znacznych ograniczeń w poruszaniu się po Karkonoszach i popierania wyłącznie turystyki zorganizowanej, najchętniej dla wczasów związkowych i zakładowych. Dla potrzeb tej właśnie formy wypoczynku przejęto prawie wszystkie dawne hotele i pensjonaty, a także lokale gastronomiczne. Spowodowało to długoletnią stagnację. Brak remontów i modernizacji obiektów zaowocował ogromną degradacją budynków i, od połowy lat 70., koniecznością likwidacji, a nawet wyburzania wielu z nich. Dopiero w latach 80. nastąpiło ożywienie, zaczęto remontować, głównie ośrodki zakładowe. Obok nielicznych zakładowych domów wczasowych, zwłaszcza w Karpaczu i Szklarskiej Porębie, pojawiły się nowe pensjonaty prywatne. Wiązało się to ze wzrostem turystyki zagranicznej, zwłaszcza z Niemiec. Doszło nawet do pewnego przeinwestowania tych miast. Natomiast środkowe Karkonosze nie przeżyły tej fazy rozwoju; przeciwnie, nastąpił tam nawet regres, co widać chociażby po konieczności zlikwidowania linii tramwajowych.
Oprócz Karpacza i Szklarskiej Poręby, w mniejszym stopniu Podgórzyna, Przesieki, Sosnówki, Jagniątkowa - które pozostają wczasowiskami - reszta miejscowości podupada. Jedynie Kowary rozwijają się jako ośrodek przemysłowy, choć mieszkańcy zapłacili a to olbrzymią cenę, gdy po wojnie eksploatowano złoże rud uranu.
Napływowa ludność zasiedlała najkorzystniej położone, najlepsze i najbogatsze domy. Stąd wiele odosobnionych zagród, leżących wysoko w górach lub poza wsiami nie znalazło gospodarzy i popadło w ruinę. Nawet niektóre z zasiedlonych w latach 1945-48 domostw zostało po kilku-kilkunastu latach opuszczone przez właścicieli, przenoszących się do miast i pracy w przemyśle.

KULTURA

Duch Gór

Postawienie w dobie kontrreformacji kaplicy na Śnieżce miało wielorakie znaczenie, także odczyniania uroków. Silna wiara w istnienie ducha gór urągała bowiem katolickiej ofensywie. O sile tej wiary zaś świadczy fakt, iż jeszcze w XIX w. u źródeł Łaby potajemnie składano duchowi Karkonoszy swoiste ofiary z czarnych kogutów.

Rejon Śnieżki, o czym świadczą stare mapy, od stuleci był jednym z ulubionych (obok źródeł Łaby i południowej strony Smogorni) rewirów ducha gór. Jak nazywała się pierwotnie ta postać, nie wiadomo. W Księgach Walońskich z XV w. pojawia się jako Rbezahl (Rybecal?). Potem przerobiono go na Rbenzahla (po polsku Liczyrzepa). Funkcjonuje też szereg innych imion np. Rzepiór, Karkonosz, Pan Jan, czy Waligóra. Z wcześniejszych czasów (XIII w.) pochodzą zaś wzmianki o zasiedlających Karkonosze olbrzymach.

Żadna chyba śląska postać nie doczekała się tylu legend i podań, co karkonoski duch gór. Walończycy opowiadali więc np. iż Rbenzahl pojawia się zbłąkanym wędrowcom jako mnich. Przekonawszy ich o własnej orientacji w terenie, zwodzi potem na manowce i pęka ze śmiechu, wskakując na gałąź jodły. Przede wszystkim zaś przeszkadzać miał w poszukiwaniu skarbów, strzegąc ich zazdrośnie. Na starych rycinach widzimy ducha w ludzkiej postaci, ale z kopytami i czasami z ogonkiem. Przedstawiano go też bardziej dostojnie, jako olbrzyma z brodą. Zachowane legendy ukazują Liczyrzepę jako mizantropa o specyficznym poczuciu humoru. To zamienił idącym na targ towary w kamienie, to chleb w ropuchę, czasami spowodował powódź, czasem przepędził zuchwałych zielarzy, którzy wdzierali się do jego kryjówek. Musiał być też kojarzony z potężnymi mocami, skoro wieśniacy przez stulecia starali się go przebłagać ofiarami i przestrzeganiem kodeksu zakazującego wymieniania jego imienia w górach. Duch przez wieki strzegł włości. W końcu został przepędzony, a nawet pogrzebany, o czym świadczą jego groby rozsiane po Karkonoszach. Jeden z popularniejszych znajduje się w Szklarskiej Porębie (nieopodal willi Vlastimila Hofmana znajduje się skała Złoty Widok, a obok niej pozioma płyta granitowa zwana Grobem Karkonosza).

Walończycy

Grupa ludzi, których nazwano Walończykami od regionu Walonia w ówczesnej północnej Francji (dziś Belgii), chociaż spotykało się wśród nich Belgów, Niemców, Czechów, Włochów czy po prostu mieszkańców Śląska. Parali się poszukiwaniem skarbów ziemi (głównie złota).

Pojawili się w Karkonoszach (i Górach Izerskich oraz okolicach Lwówka) ok. XII w. Przez wieki miejscem ich zjazdów był Plac Solny we Wrocławiu. Z zapisów dotyczących karczm lwóweckich wiemy, iż sudeccy poszukiwacze skarbów często należeli do ludzi krewkich i popiwszy, nierzadko urządzali burdy. Zachowały się pisane przez nich pierwsze przewodniki po Sudetach - Księgi Walońskie, których wartość naukowa jest jednak średnia, gdyż Walończycy lubowali się w hermetycznym języku (zrozumiałym być może dla kompanów z branży) pełnym zagadkowych sformułowań, tajemniczych symboli i niejasnych opisów przywodzących chwilami na myśl język alchemików. Intensywna działalność Walończyków graniczyła często z wandalizmem, jednak faktycznie w Górach Izerskich i Karkonoszach znajdowali wiele cennych kamieni, pokpiwając z miejscowych wieśniaków, że ci rzucają za krowami kamieniami wartymi więcej niż stada.

Do legendy przeszły karkonoskie skarby, które miały zbudować niejeden bank wenecki. Wenecjanin Jeremias Vincentius znalazł ponoć tak bogate złoża minerałów, iż wybudował pałac w rodzinnym mieście i żył dostatnio, dziękując Karkonoszom łacińską inskrypcją, którą kazał wyryć nad wejściem do rezydencji: Góry Karkonosze zrobiły z nas panów. Prawdziwość tej legendy z powodzeniem sprawdzono w XVII w. na polecenie Albrechta von Wallensteina z Frydlantu, posiadacza wielkich dóbr w północnych Czechach. Proceder Walończyków włóczących się po górach z dala od ludzkich siedzib ukrócili w XVIw. Schaffgotschowie, chcący okiełznać wymykające się spod kontroli zjawisko. Wprowadzono więc coś w rodzaju koncesji.

Po spenetrowaniu i wygrzebaniu większości gniazd pegmatytowych i wypłukaniu złota, Walończycy ostatecznie odeszli z horyzontu dziejów ok. XVII-XVIII w. Do dziś jednak na skałach Sowiej Doliny, Doliny Kamiennej, w Szklarskiej Porębie Dolnej i koło Chojnika zachowały się ich tajemnicze ryty. Mimo ich działalności, nadal odnajduje się w Karkonoszach cenne minerały. Z okolic Szklarskiej Poręby pochodzą np. ametysty i kryształy górskie. Z okolic Karpacza zaś (Sowia Dolina) - granaty, ametysty i turmaliny.


Laboranci

Za synonim zielarskiej jakości uchodzą zioła z łąk alpejskich lub zioła szwedzkie, jednak jeszcze 150 lat temu wielką sławą i uznaniem cieszyły się zielarskie produkty prosto z Karkonoszy. Producenci karkonoskich mieszanek - laboranci, uważani byli za prawdziwych mistrzów. Ich historia jest dowodem bezwzględnej walki medycyny konwencjonalnej z tradycyjnym lecznictwem ludowym.

Do historii przeszedł pochodzący z Gryfowa, pierwszy XVI-wieczny lekarz Jeleniej Góry i Cieplic, Caspar Schwenckfeldt. Wykształcony w Bazylei (gdzie studiował m.in. Paracelsus) powróciwszy w Sudety, rozpoczął badania minerałów i szaty roślinnej Karkonoszy, pozostawiając bezcenne opisy.

Laboranci pojawili się w Karkonoszach razem z czeskimi uchodźcami religijnymi w XVII w. Tradycja mówi, że sztukę wyrabiania leków z ziół przekazali Czechom dwaj studenci z Pragi, Mikołaj i Salomon. Ich pierwszym uczniem miał być gościnny Melchior Grossmann. Wiadomo, że laboranci nie odkrywali nowinek, gdyż medycyna ludowa istniała od zawsze wszędzie tam, gdzie mieszkali ludzie. Systematyczną działalność laborantów odróżniało jednak od "zwykłej" medycyny ludowej solidne przygotowanie i doświadczalne weryfikowanie skuteczności produkowanych mieszanek.

W XVIII w. karkonoscy laboranci stworzyli odrębny cech zrzeszający 30 mistrzów, którzy zatrudniali w pracowniach czeladników, także z ruchem tym związanych było całkiem sporo osób. Wykorzystywali w specyfikach prawie 100 różnych korzeni, parę rodzajów drewna, kilkadziesiąt rodzajów jagód, kwiatów i nasion. Liczba leków, które wytwarzali dochodziła do 200. Najbardziej znane skupiska laborantów znajdowały się w Karpaczu i Miłkowie, który specjalizował się w przerobie ziół; w Karpaczu mieszkali liczni zbieracze i hodowcy leczniczych roślin.

12. LEGENDY

Z Karkonoszami od dawna wiązali się ludzie, którzy korzystali z mineralnych bogactw naturalnych tych gór. A tam gdzie są ludzie, tam przekazywane są z ust do ust różne, mniej lub bardziej prawdziwe, historie. Wiele z nich zostało spisanych i przetrwało do dziś, by przypominać nam nie tylko o ludowej historii Karkonoszy, ale i o niepowtarzalnym klimacie gór, który panuje w nich nie od dziś.
Oto wybrane tytuły:
- Legenda o Kruczych Skałach
- Legenda o księżniczce Kunegundzie
- Legenda o smoku Kraku
- Legenda o Szklanej Pani z wyspy Murano
- Legenda o tragicznej śmierci rusałki i kamieńczyka
- Legenda o Trzech Świnkach
- Legenda o ucieczce więźnia z Chojnika

Legenda o Trzech Świnkach
Duch Gór chciał kiedyś poznać życie i pracę ludzi. Przybrał więc postać młodego chłopaka i zszedł ze szczytów Karkonoszy do Piechowic pytając o pracę. Znalazł zatrudnienie jako pasterz świń u gospodarza Antoniego Glądały i kazał zwać się Jankiem. O gospodarzu opowiadano, że był tak chytry, iż kazał swego syna po śmierci nagiego pochować w ziemi, w trosce o to by koszula i portki jego nie zgniły w ziemi bezużytecznie. Glądała miał sześćdziesiąt świń i zatrudniał przy nich sześciu świniarzy. Tak więc Jankowi przypadło pilnować dziesięć świń za dwa grosze żelazne dziennego zarobku.
Chodził więc Duch Gór ze swą dziesiątką po lasach, nad potokami i po łąkach, gdzie kwitły kwiaty, słońce przygrzewało i ptaki pięknie śpiewały. Co tydzień kontrolował gospodarz świnie, ważył je i instrukcji pasterzom udzielał. Już po dwóch tygodniach stwierdził że Janek jest lepszym pasterzem od innych, a nadzorowane przez niego świnie są zdrowsze, czyściejsze i szybciej rosną niż inne. Zwolnił więc jednego z pasterzy, a stado jego przydzielił Jankowi i w ten sposób Duch Gór już nie dziesięć, lecz dwadzieścia świń codziennie pasał. W kilka dni później, gdy zobaczył, że u Janka nadal jest wszystko w porządku, oddalił następnych dwóch pasterzy, powiększając mu stado do czterdziestu sztuk. Nie podwyższał mu jednak wynagrodzenia, ciesząc się, że na tym zarobił. W dwie niedziele później Janek pasł już całe stado za te same pieniądze.
Jesienią, gdy już dni w górach były chłodniejsze, Janek oświadczył Glądale, że chce się zwolnić i powędrować w świat, by lżejszego chleba poszukać.
- Nowego pasterza szukajcie sobie gospodarzu od świętej Urszulki - powiedział - Naszykujcie mi pieniądze zarobione u was.
Zmartwiły te słowa Glądałę. Pojął, że utraci dobrego i taniego świniopasa. Zaczął więc go namawiać, by pozostał u niego chociaż rok. Nawet przyrzekł podwyższyć wynagrodzenie o pół grosza dziennie. Janek jednak nie ustąpił. Trzy dni i trzy noce piechowicki gospodarz spać i jeść nie mógł ze zmartwienia. W łóżku przewracał się z boku na bok, schudł nawet rozmyślając jak Janka zatrzymać. Znalazł w końcu sposób. Którejś nocy zakradł się do chlewni. Wybrał trzy najlżejsze sztuki, włożył do worka, na plecy zarzucił i w Karkonosze je poniósł. Z wielkim trudem, po kilku odpoczynkach wdrapał się na Szrenicę. Przywiązał świnie do wbitych w ziemię pośród krzaków kosodrzewiny palików, a na drugi dzień powiedział do Janka:
- No! Jeśli tak bardzo chcesz odejść to odejdziesz, ale wpierw muszę sprawdzić ilość świń oddanych ci w opiekę. Uśmiechając się chytrze policzył świnie, a potem udał zdenerwowanego. - Nie wypłacę ci zarobionych grosików, ponieważ nie pilnowałeś mojego dobytku. Brakuje trzech świń! Chyba je ukradłeś i sprzedałeś! Musisz teraz pozostać u mnie przez dziesięć lat, by pracą wyrównać me straty.
Duch Gór wiedział jednak o podstępie Glądały. Chwycił go za kołnierz, na plecy sobie zarzucił i zaniósł na szczyt Szrenicy. Tu postawił go na ziemię i cicho wyszeptał jakieś słowa. Pobladły ze strachu Glądała, zobaczył wtedy jak ukrywane przez niego w krzakach kosówki świnie szybko zaczęły stawać się coraz większe. Gdy już tak urosły, że były wielkie jak domy, pękły z hukiem, przemieniając się w trzy granitowe skały.

Legenda o ucieczce więźnia z Chojnika
Graf Hans-Christoph Schaffgotsch, pan zamku na Chojniku, ujął któregoś dnia i uwięził w górnej części baszty zamkowej, pewnego rycerza z Rybnicy o imieniu Lubomir. Rycerz ten przed kilkoma laty obraził grafa w swym zamku. W obecności posła czeskiego króla nazwał on Schaffgotscha gnębicielem i ciemiężcą swych poddanych oraz grabieżcą ich mienia. Schaffgotsch uznał rycerza Lubomira za swego wroga i przysiągł mu zemstę. Napadał na niego podczas polowań w lasach oraz parokrotnie zastawiał na niego pułapki na drogach. Podczas jednej z takich zasadzek, gdy Lubomir jechał do założonego przez siebie klasztoru w Lubomierzu, został ujęty przez czatujących na niego zbirów, wynajętych przez Schaffgotscha i znalazł się w. jego więzieniu. Teraz ten okrutnik postanowił już Lubomira żywego na wolność nie wypuścić.
Daremnie żona więźnia parokrotnie przybywała na Chojnik i błagała grafa o wypuszczenie męża na wolność. Proponowała nawet znaczny okup za niego. Schaffgotsch , był nieugięty i nieczuły na łzy tej szlachetnie urodzonej damy. Na jedno tylko wyraził zgodę. Zezwolił żonie więźnia, by co tygodnia mogła dostarczać swemu mężowi chleb. Z zezwolenia tego biedna kobieta była zadowolona i postanowiła’ wykorzystać tę możliwość, by oswobodzić męża. Któregoś dnia przyniosła mu do celi w baszcie zamkowej duży bochen chleba, w którego wnętrzu Lubomir znalazł pilnik do żelaza i linę. Ucieszył się ogromnie i czekał na odpowiednią chwilę. Pewnej burzliwej nocy przepiłował kratę w oknie swej celi i po linie opuścił się w dół. Potem udało mu się szczęśliwie pokonać mur zamkowy i znalazł się na wolności. Tego samego dnia o zmierzchu, wędrując samotnie lasami, dotarł do swego zamku w Rybnicy i do żony, której wyzwolenie swe zawdzięczał.
Po dzień dzisiejszy w jednym z okien baszty zamkowej na Chojniku znajduje się wyłamana krata. Jest to dowód wiernej miłości i kobiecego sprytu. W jednym ze średniowiecznych annałów można znaleźć krótką notatkę “Anno Domini 1490 uciekł więzień z wieży”

CIEKAWE MIEJSCA

Chojnik

Chojnik (627 m) jest awangardą Pogórza Karkonoskiego, a zarazem wysuniętą enklawą (80 ha) Karkonoskiego Parku Narodowego. Tłumy turystów nie zdobywałyby go jednak, gdyby nie ruiny nad 150-metrowym urwiskiem Piekielnej Doliny. Mówiąc Chojnik, mamy na myśli przeważnie zamek.

Strome, granitowe wzgórze porasta wspaniały las regla dolnego z mnóstwem chronionych roślin. Pośród buków i jaworów pomykają jelenie, muflony i latają rzadkie ptaki. Przyrodnicze walory Chojnika przybliża specjalna ścieżka dydaktyczna.

Miejsce na budowę zamczyska jest wymarzone, więc trudno dziwić się Piastom Świdnickim, iż konstruując system twierdz, nie ominęli również Chojnika. Najpierw miał tu stanąć umocniony dwór myśliwski w pobliżu nieprzebytych jeszcze lasów karkonoskich. Budowlę murowaną wzniósł Bolko II w XIV w. Warownię rozbudowano, tworząc obiekt, który nie poddał się nikomu. Księżna Agnieszka, wdowa po Bolku II przekazała zamek Schaffgotschom, którzy pozostawali w bliskich związkach z Piastami Śląskimi. Siedzibą tego rodu Chojnik pozostał aż do 1675 r., kiedy pokonała go natura - uderzenie pioruna i w konsekwencji wielki pożar. Spalonego Chojnika nigdy już nie odbudowano, a chojnicka linia Schaffgotschów ostatecznie przeniosła się do Cieplic.

Na przełomie XVIII/XIX w. malownicze ruiny średniowiecznego zamku stały się celem pierwszych turystycznych wycieczek. Gości witano trąbieniem na rogach i wystrzałami armatnimi, których echo niosło się daleko po Pogórzu, będąc chyba jedynym na Śląsku echem, stanowiącym atrakcję samą w sobie. W 1822 r. powstała u podnóża góry (jedna z pierwszych w Sudetach) stacja tragarzy lektyk i wynajmu przewodników. Pamiętajmy bowiem, iż wędrowali na Chojnik zazwyczaj ludzie majętni, żądni wygód i dodatkowych wrażeń. Wybudowano drewniane schody na wieżę, uruchomiono bufet i małe schronisko. Zamkiem zachwycała się w opisie podróży po Śląsku Izabela Czartoryska, odwiedził go Wincenty Pol, w 1800 r. gościł tu także podróżujący po Sudetach przyszły prezydent Stanów Zjednoczonych Quincy Adams.

Ruiny Chojnika bez wątpienia należą do najatrakcyjniejszych w Polsce. Do dziś zachowały się w zakonserwowanej formie mury korpusu zamku górnego z cylindryczną wieżą, dwa pierścienie murów obronnych i dziedziniec. Na dziedzińcu stoi pręgierz, o którego historii niewiele wiadomo. W XIX w. istniał tu wesoły zwyczaj przykuwania się na chwilę do niego i uwieczniania tego faktu w księdze pamiątkowej. Zamek Chojnik jest świetnym punktem widokowym na Karkonosze, Pogórze i Kotlinę Jeleniogórską. We wrześniu odbywają się na zamku turnieje kusznicze. Ruinę zwiedza się latem od 10.00 do 17.00, a zimą do 16.00.

Chojnik owiany jest wieloma legendami, czemu dziwić się trudno, bo romantyczni turyści domagali się strasznych opowieści. Najbardziej znana jest - zgoła psychoanalityczna - opowieść o pięknej Kunegundzie. Kunegunda była córką surowego rycerza, który z braku synów wychował ją jak chłopca. Piękna niewiasta przejęła od ojca dzikie obyczaje i zimne serce. Pewnego razu ojciec Kunegundy wypił za dużo i postanowił objechać zamek konno. Koniec przejażdżki był dla niego tragiczny, gdyż stoczył się w przepaść u stóp zamku. Dziewczyna była wstrząśnięta tragedią, jej serce stało się jeszcze bardziej lodowate.

Kiedy piękną spadkobierczynią dóbr interesować zaczęli się absztyfikanci w zbrojach, ta zwoławszy ucztę, zażądała od nich powtórzenia wyczynu ojca - nieszczęśnika. Panowie czym prędzej ulotnili się z zamku. Kunegunda rozgłosiła więc, iż pozwoli śmiałemu rycerzowi spędzić ze sobą dzień, a dopiero potem każe objechać mury. Znaleźli się chętni na taką propozycję, wszyscy jednak po dniu spędzonym z piękną niewiastą ginęli w przepaści u stóp Chojnika, a w śląskich dworach rycerskich słychać było łkanie zrozpaczonych matek. Aż na dziedzińcu zamkowym stanął dumny Adalbert z Turyngii, który latami, w poczuciu misji ratowania honoru rycerstwa, uczył konia chodzenia po skałach. Przybywszy na Chojnik, nie skorzystał z towarzystwa oziębłej Kunegundy, z marszu objechał naokoło warownię. Dziewczyna widząc pięknego, zwycięskiego Adalberta, stopniała i zapragnęła oddać mu się bez reszty. Ten jednak w ostrych słowach odrzucił awanse panny, obnażył jej próżność i wrócił do kochającej żony. Urażona Kunegunda do dziś snuje się po ruinach, zawodząc w rozpaczy nad poplątanym losem.

W zboczach Chojnika znajdują się dwie małe jaskinie. Najbardziej znana, to 20-metrowa grota Dziurawy Kamień w dużej grupie skalnej nieopodal szlaku żółtego, na 2/5 wysokości góry. W tunelu, który kończy się kominem, nie jest całkiem ciemno, gdyż światło dociera doń z dwóch stron. Nad Dziurawym Kamieniem znajduje się malutka jaskinia Schronisko - nisza skalna powstała wskutek wietrzenia granitów.

Za Chojnikiem, w dolinie potoku Choiniec, w Złotej Jamie zachowały się Walońskie Kamienie. Widać na nich wyryte w XVI w. tajemnicze znaki poszukiwaczy skarbów, którzy w potoku wypłukiwali złoto.

Polana pod Grzybowcem

Pierwsze schronisko zbudowano na polanie (ok. 700 m) jeszcze w XIX w. Turyści kilkukilometrowym zjazdem pędzili stąd saniami rogatymi do Jagniątkowa, podziwiali także widoki. Polana słynęła jako miejsce ustronne i romantyczne.

Schronisko zmodernizowano na początku XX w. Nosiło wtedy imię Bismarcka. Podczas IIwojny światowej relaksu zażywali tu hitlerowscy lotnicy. Obecnie jest ośrodkiem wypoczynkowym. Zachowały się w nim boazerie z ciemnego drewna, witraże, kominek. W latach 70. "ulepszano" nieco otoczenie i wnętrze ośrodka, straciły więc nieco stylowości. Szczególnie wi