Starożytna Grecja

GRECJA ARCHAICZNA
W tym okresie w dziejach Grecji, który przypada na VII i VI wiek p.n.e. wykształcił się charakterystyczny typ świątyń. Były one orientowane zgodnie ze stronami świata, frontem ku wschodowi. Budowana je na planie prostokąta, w centrum, którego znajdowało się palenisko.
Najbardziej znany typ świątyni – peripteros – powstawał poprzez otoczenie megaronu z czterech stron kolumnadą. W sali głównej (zwanej naos), którą zamieszkiwało dane bóstwo, mieścił się posąg ów boga.
Mieszkania bogów składały się z niewielkiej celli z płaskim stropem i przedsionkiem. Później została ona rozszerzona o opistodomos. Kolumnada dźwigała belkowanie, na którym spoczywał dwuspadowy dach. Trójkątną przestrzeń między dachem a belkowaniem wypełniał tympanon, zwykle z rzeźbami figuralnymi. Architraw (część belkowania) podzielony był na metopy (z płaskorzeźbami) i tryglify.
W VI wieku p.n.e. wykształciły się dwa porządki architektoniczne – dorycki i joński
GRECJA KLASYCZNA
Okres klasyczny w historii kultury greckiej przypada na V i IV wiek p.n.e. Początkowo czerpał wiele ze sztuki archaicznej, lecz z biegiem lat coraz bardziej się usamodzielniał. W tych czasach dokonała się synteza porządków doryckiego i jońskiego oraz pojawił się porządek koryncki. Powstały także nowe typy budowli - buleuterion, teatr, odeon, gimnazjon.
Największym przedsięwzięciem budowlanym w V wieku p.n.e. była budowla wzgórza świątyń, czyli Akropolis w Atenach, gdyż poprzedni ateński Akropol został zburzony przez Persów. Na Akropol wchodzi się przez wielką bramę, czyli Propyleje. Schody pokonują kilka poziomów i jednocześnie zmienia się porządek architektoniczny. Od strony miasta Propyleje posiadają kolumny w stylu doryckim, co dodaje im obronnego charakteru, zaś od strony samego Akropolu dostrzegamy łagodniejsze kolumny jońskie. Z prawej strony, jeszcze przed Propylejami znajduje się świątynia Nike. Jest to mała budowla, posiadająca doskonałe proporcje. Główną świątynią Akropolu jest Partenon, który został zbudowany przez Itkinosa i Kallikratesa. Jego cechą charakterystyczną jest stosowany w klasycznej architekturze greckiej iluzjonizm. Grecy, wiedząc, że człowiek widzi odbiegającą w dal linię prostą jako lekko zakrzywioną, budowali Partenon nie używając linii prostych, lecz tak zakrzywione, aby ludzkie oko postrzegało je jako proste. Pod koniec V wieku p.n.e. zbudowano na Akropolu jeszcze jedną świątynię, zupełnie odbiegającą od ideałów klasycznej harmonii. Jest nią joński Erechtejon posiadający słynny krużganek kor, w którym gzyms podpierają kariatydy, czyli kolumny wyrzeźbione na kształt dziewczęcych postaci.
PORZĄDEK DORYCKI
Porządek dorycki powstał na terenie Grecji właściwej oraz Wielkiej Grecji. Odznaczał się on monumentalną prostotą, surowością i logiką. Cechują go masywne kolumny wsparte bezpośrednio na stylobacie (najwyższym stopniu postumentu). Trzon, zwężający się ku górze, w połowie posiadał wybrzuszenie oraz był pokryty równoległymi żłobkami (kanelurami). Głowica przybierała kształt poduszki (echinus), w górnej części posiadała kwadratową płytę (abacus). Na kolumnach spoczywało belkowanie - architraw i fryz. Cechą charakterystyczną fryzu były metopy, przedzielone tryglifami, zaś dekorację metop stanowiły płaskorzeźby lub malowidła przedstawiające sceny mitologiczne lub bohaterskie
Porządek dorycki wywodzi się z architektury drewnianej. Prawdopodobnie świątynia Hery w Olimpii, będąca najstarszą tego typu świątynią. Zaś przykładem kamiennej świątyni doryckiej z okresu archaicznego może być świątynia Apollina w Koryncie.
PRZYKŁADY BUDOWLI PORZĄDKU DORYCKIECO
Świątynia Hery w Paestum
Partenon w Atenach
PORZĄDEK JOŃSKI
Architektoniczny porządek joński królował na terenie wysp Morza Egejskiego. Odznacza się lekkością i smukłością proporcji oraz dużą liczbą elementów zdobniczych. Od stylu doryckiego różni się kilkoma elementami. Mianowicie, kolumna jońska jest smuklejsza, jej trzon jest pozbawiony wybrzuszenia. Pokryty jest on 24 żłobkami, które oddzielają od siebie listewki. Kapitel jest zdominowany przez spiralnie zwiniętą ślimacznicę, czyli wolutę. Kolumny ustawione są na profilowanej bazie, a nie jak to było poprzednio, bezpośrednio na stylobacie. Podobnie jak w porządku doryckim belkowanie jest trójdzielne: architraw, fryz, gzyms. Przy czym architraw składa się z trzech pasów, fryz jest ciągły i pokryty dekoracją rzeźbiarską, natomiast gzyms mocno wysunięty i ozdobiony koronką zwisających ząbków. Pasy belkowania oddzielone są od siebie kymationem (listwą pokrytą ciągłym ornamentem, najczęściej jajownikiem, zwanym też wolimi oczami), lub astragalem (listwą pokrytą szeregiem wypukłych pałeczek, perełek lub podwójnych krążków).
PORZĄDEK KORYNCKI
Koryncki porządek architektoniczny to jeden z trzech podstawowych porządków w architekturze starożytnej Grecji. Ukształtował się najpóźniej i różnił się od stylu jońskiego odmienną proporcją kolumny(smuklejsza) i dekoracją głowicy. Głowica koryncka (wg tradycji jej wynalazcą miał być rzeźbiarz Kallimachos) składała się z trzonu kalatosu ("koszyk") okolonego dwoma rzędami liści akantu. O górną część kalatosu opierały się 4 woluty, na których spoczywał abakus. Między dużymi wolutami znajdowały się mniejsze, a z nich wyrastała palmeta.
Najstarsze zachowane głowice korynckie są na pomniku Lizykratesa w Atenach (334 p.n.e.). Porządek koryncki był szczególnie lubiany i często spotykany w okresie hellenistycznym.
PRZYKŁAD BUDOWLI PORZĄDKU KORYNCKIEGO
Monumentalna Świątynia Zeusa Olimpijskiego w Atenach

CERAMIKA GRCKA


Greckie wazy to jedne z najdoskonalszych wyrobów ceramicznych w starożytności. Stały się one pierwowzorem pozostałych naczyń antycznych, a także wpłynęły na rozwój ceramiki średniowiecznej i późniejszej. Oprócz wysokich walorów artystycznych naczynia te posiadają dużą wartość poznawczą ze względu na bogactwo przedstawianych szczegółów.
Charakteryzowała je dekoracja malarska, czasem reliefowa. Do podstawowych stylów malarskich waz greckich należały:
• styl geometryczny: naczynia były pokrywane pasami z wzorami geometrycznymi, pomiędzy którymi umieszczane były sceny z życia ludzi.
• styl czarnofigurowy: polegał na pokryciu modelunku postaci, bądź wzorów dekoracyjnych czarnym pokostem
• styl czerwonofigurowy: pokostem malowano tło, a pozostawiano w miejscu dekoracji czerwoną powierzchnię wypału
Treść dekoracji była bardzo różna. Początkowo dominowała w niej ornamentyka geometryczna, następnie sceny figuralne o treści mitologicznej i sceny z życia codziennego. Na niektórych wazach można odnaleźć motywy historyczne.
Najczęstszym kryterium podziału waz greckich jest ich przeznaczenie. I tak do czerpania wody służył kubek, zwany kyatos, do nabierania jej ze studni duży dzban (ojnochoe), do picia zaś różne odmiany kielichów, czarek i pucharów (kylix, skyfos, kantaros i ryton). Do mieszania wina z wodą używano wielkich naczyń o szerokim wylewie (stamnos, krater, dejnos), a do chłodzenia wina psykterów. Płyny przechowywano w amforach oraz pelike. Istniały także specjalne dzbany na wodę (hydria) i na oliwę (lekyt). Do przechowywania wonności natomiast używano wysmukłych, delikatnych alabastronów oraz niewielkich pękatych buteleczek - aryballosów. Osobną kategorię naczyń stanowiły naczynia obrzędowe i ofiarne. Ofiary płynne składano we fiale, w czasie obrzędów pogrzebowych stosowano lekyty, a przy zaślubinach najczęściej używano lutroforosów i lebes gamikos.

FILOZFIA


Nazwa "filozofia" jest greckim wyrazem powstałym ze złożenia ‘fileo’ i ‘sophia’, czyli miłość i mądrość, co dokładnie oznacza: umiłowanie mądrości. W Grecji jednak wyraz ten oznaczał ogólnie: wiedzę, mądrość, wykształcenie. Obowiązujące do dziś znaczenie słowa filozofia nadał dopiero Platon, dzieląc ją na wiedzę o zjawiskach i wiedzę o bycie. Od tego czasu oznaczała wiedzę istotniejszą, ogólniejszą, prawdziwszą i trwalszą od innych.
Grecy dzielili filozofię na:
• Fizykę, - nauka o bycie
• Logikę - nauka o poznaniu
• Etykę- nauka o wartościach


Systemy filozoficzne, wywodzące się ze starożytnej Grecji
Cynicyzm to szkoła filozoficzna założona przez Antystenesa z Aten. Jej twórca głosił, że cnota jest czymś zdobywanym na stałe przez wiedzę łączoną z praktycznym działaniem. Cnotliwy mędrzec jest wolny - prawem dla niego jest tylko natura. Cynicy za cel życia uważali nauczanie moralności wśród ludności pochodzenia plebejskiego.

Stoicyzm - nawiązująca do cyników grecka szkoła filozoficzna założona w III w. p.n.e. przez Zenona z Kition, który nauczał w ateńskim Portyku Malowanym - Stoa Pojkile, stąd nazwa szkoły.
Stoicy twierdzili, że istnieje jedynie byt materialny, lecz rozróżniali w każdej rzeczy: bierny substrat (odpowiadający Arystotelesowskiej materii) oraz pneumę, czyli materię czynną (odpowiednik formy Arystotelesa). Uważali także, że Świat jako całość stanowi żyjący organizm i jest doskonały i boski. Ten, kto tego bezpośrednio doświadczy, jest mędrcem, nic go nie przerazi ani nie załamie, widzi bowiem zawsze doskonałość całej rzeczywistości i wie, że wszystkie przemiany służą całości.
Stoicy uznali, że to, co zgodne z rozumem, jest zgodne z naturą, a to, co z nią zgodne, jest dobre i rozpoznanie tego jest cnotą. Twierdzili, że cnota stanowi jedyne dobro moralne, z którego wynikają wszystkie pozytywne działania, jest też niepodzielna, czyli nie można być "częściowo" cnotliwym - albo się ją posiada w całości, albo wcale. Cnotliwy mędrzec nie podlega afektom, które stoicy kwalifikowali jako złe. Zachowuje on w każdej sytuacji przysłowiowy "stoicki spokój". Podobnie jak cały świat, stoicy traktowali społeczeństwo jak organizm - stąd wynikał postulat działania dla wspólnego dobra. W kosmologii stali na stanowisku doktryny "wiecznego powrotu", mówiącej o cyklicznym niszczeniu świata przez ogień i powtórnym jego rozwoju. Doniosłymi osiągnięciami szkoły były badania logiczne. Stoicy sformułowali podstawy rachunku zdań.

Hedonizm to system filozoficzny, którego zwolennicy kierowali się w swoim życiu wyłącznie zasadą poszukiwania przyjemności. Rozkosz jest najwyższym dobrem, celem życia i naczelnym motorem ludzkiego postępowania. Sterowała nimi zasada "carpe diem" - chwytaj dzień, korzystaj z każdego dnia, nie marnuj mijających chwil, korzystaj z każdej okazji.
Epikureizm jest hellenistycznym system filozoficznym, którego twórcą był Epikur i który wypływał z dwóch źródeł. Mianowicie, były to: kult życia i pragnienia szczęścia oraz trzeźwa postawa umysłu, ufająca temu, co mu bezpośrednio jest dane i operująca wyłącznie konkretnymi wyobrażeniami.
Epikureizm głosił: sensualizm psychologiczny, opierający poznanie na wrażeniach zmysłowych. Uznawano zasadę logiki indukcyjnej określającej, jak należy poprawnie uogólniać spostrzeżenia poznawcze etykę hedonistyczną opartą na przeświadczeniu, że szczęście polega na doznawaniu przyjemności, a nieszczęście na doznawaniu cierpienia. Epikureizm wyrzeka się czynników nadprzyrodzonych i uznaje wszelkie byty za cielesne, ciała za zbudowane atomistycznie, zdarzenia za uwarunkowane przyczynowo, a przyczyny za działające mechanicznie.
Brak cierpienia był odczuwany jako przyjemność. Zgodnie z zasadą hedonizmu radość jest wrodzona człowiekowi i nie potrzebuje on o nią zabiegać, wystarczy tylko, by ciało było zdrowe i dusza spokojna a życie będzie rozkoszą. Według epikureizmu wartość posiadają jedynie dobra doczesne. Człowiek jest odpowiedzialny za własne szczęście i nieszczęście. Spokój jest najdoskonalszym stanem a oświecony umysł jedynym środkiem przeciwko niepokojowi.

Wielcy greccy filozofowie:
Sokrates żył w latach 469-399 p.n.e. Źródłem wiedzy o życiu i poglądach Sokratesa są Dialogi jego ucznia Platona oraz pisma Ksenofonta.
Główną dziedzinę jego zainteresowań stanowiła etyka. Stał on na stanowisku intelektualizmu etycznego, uznając, że prawdziwa wiedza o tym, co słuszne i sprawiedliwe, zawsze prowadzi do cnoty, ta zaś jest warunkiem dobra i szczęścia. Twierdził, w przeciwieństwie do sofistów, że istnieje powszechna i obiektywna prawda. Wyrocznia w Delfach obwieściła, że jest on najmądrzejszym człowiekiem na świecie, choć Sokrates uważał, iż "wie, że nic nie wie".
Sokrates był mistrzem dialogu, stosował podczas rozmowy dwie metody: elenktyczną, polegającą na zbijaniu w dyskusji też przeciwnika poprzez doprowadzanie jego wywodów do absurdu, oraz majeutyczną, w której uważał, że sam niczego nie wie, ale dyskutując pozwala, aby w rozmówcy "narodziła się" wiedza, co jest możliwe, ponieważ każdy człowiek ma w swym umyśle wiedzę wrodzoną i przez odpowiednie pytania można ją z niego wydobyć.
Sokrates pierwszy zastosował rozumowanie indukcyjne, a także ustalił warunki metodologiczne definicji. Naraziwszy się niektórym Ateńczykom, został oskarżony o bezbożność i chociaż w mowie obrończej udowodnił swą niewinność, skazano go na śmierć przez wypicie cykuty. Nie skorzystał z możliwości przygotowanej ucieczki, lecz, powołując się na powagę praw ateńskich, zażył truciznę. Dyskutował do końca z uczniami, uzasadniając koncepcję nieśmiertelności duszy.

Platon (ok. 437-347 p.n.e)swe zainteresowania filozoficzne zawdzięczał dziewięcioletniemu obcowaniu z Sokratesem. Po jego śmierci odbył liczne podróże. Podczas podróży poznał wiele poglądów, w tym doktryny orfickie i pitagorejskie o wędrówce duszy, o uwięzieniu duszy w ciele, o dążności do najwyższej idei dobra.
W 389 p.n.e., po powrocie do Aten, w gaju poświęconym Akademosowi założył szkołę, którą kierował przez 42 lata. Była ona zorganizowana na wzór pitagorejski i miała zarówno charakter naukowy, jak i religijny. W tej szkole rozwijały się: filozofia, matematyka, astronomia, logika, medycyna
Platon rozwinął naukę o: ideach, duszy, przyrodzie, poznaniu, filozofii i jej charakterze, zadaniach i celach, cnotach, czyli etykę, państwie pięknie, sztuce, twórczości.
Platon ukształtował system filozoficzny, którego istotą było przekonanie, że istnieje byt idealny i że byt realny jest odeń zależny. Uznaje także, że dusza istnieje niezależnie od ciała i że ciało jako byt niższy jest zależne od niej. Twierdzi, że istnieje wiedza rozumowa, niedoświadczalna, wrodzona, oraz wiedza zmysłowa, niepewna i złudna. Platon przyjął, że właściwym celem człowieka są dobra idealne i że dobra realne powinny być traktowane jako środki do niego wiodące.

Arystoteles (384-322 p.n.e.), grecki filozof, myśliciel i uczony, zajmujący się niemal wszystkimi ówczesnymi dyscyplinami naukowymi. Był on uczniem Platona. W 335 p.n.e. otworzył w Atenach własną szkołę filozoficzną, tzw. Likejon, w której przez 12 lat nauczał, organizując po raz pierwszy w dziejach zespołowe badania naukowe.
Swoją teorię przyczynowości Arystoteles wyraził za pomocą koncepcji 4 przyczyn: materialnej, formalnej, sprawczej i celowej. Odrzucił twierdzenia o wieczności materii i przyjął, że musi istnieć jakaś przyczyna pierwsza i cel ostateczny wszystkich zmian.
Poza filozofią Arystoteles zajmował się również biologią, logiką, psychologią, etyką i polityką. Stworzył wiele teorii i metod naukowych, które wywarły ogromny wpływ na dalszy rozwój nauki. Arystoteles bywa nazywany ojcem nauki.

Tales z Miletu żył w około 620 – 540r. p.n.e. Był filozofem, matematykiem i astronomem oraz jednym z twórców tzw. szkoły jońskiej.
Uchodzi on za ojca matematyki. Rozpoczął systematyzowanie wiedzy geometrycznej, przypisuje mu się wiele twierdzeń. Znane mu były zjawiska oddziaływania magnesu na żelazo i elektryzowania się bursztynu, umiał też przewidzieć zaćmienia Słońca. Uważany jest za pierwszego greckiego filozofa.
Podstawowym pytaniem Talesa, jak i innych jońskich filozofów przyrody, było pytanie o "arche", czyli początek, podstawę, osnowę i strukturę świata. Twierdził on, że arche to żywioł wody, wszystko z niej pochodzi i do niej powraca. Wniosek ten wyciągnął nie odwołując się do mitów, lecz do obserwacji. Jońscy filozofowie przyrody zwani byli hilozoistami (od greckiego hyle - "materia" i zoon - "życie"), ponieważ głosili, że materia świata jest ożywiona.

Heraklit z Efezu (ok. 540-480 r. p.n.e.), filozof grecki, ojciec dialektyki. Zwolennik starożytnego materializmu żywiołowego i jońskiej filozofii przyrody. Jego dzieło (z którego zachowało się 130 fragmentów) składało się z trzech traktatów: kosmologicznego, politycznego i teologicznego.
Heraklit za podstawę i zasadę istnienia Wszechświata uważał ogień i jego przemiany. Był przekonany o zmienności i zjawiskowości w świecie. Wyznawał zasadę "panta rhei" ("wszystko jest płynne"), oraz, że "nie można dwa razy wstąpić do tej samej rzeki, jej wody bowiem się zmieniają, ciągle płyną". Teorię zmienności Heraklita z Efezu nazwano wariabilizmem lub heraklityzmem.

Pitagoras (ok. 572-497 p.n.e) pochodził z wyspy Samos. Mając lat 40 opuścił Jonię po wielu podróżach osiadł ostatecznie jednak w Wielkiej Grecji, gdzie w Krotonie założył szkołę filozoficzno-religijną i związek pitagorejski. Filozof ten stworzył system poglądów naukowych, nazwanych jego imieniem. Był to prawdopodobnie rezultat pracy wielu uczonych, określanych powszechnie mianem pitagorejczyków. Z literatury filozoficznej Greków wynika, że Pitagoras jako pierwszy użył określenia filozofia w rozumieniu "miłość mądrości", dla zaznaczenia, że mądrość jest rzeczą boską, a jedynie umiłowanie jej dostępne jest dla ludzi.
Wprowadził o także pojęcie podobieństwa figur oraz ideę przeprowadzania systematycznych dowodów w geometrii. Przeprowadził dowód twierdzenia nazwanego twierdzeniem Pitagorasa (znanego wcześniej jako reguła bez dowodu), odkrył niewspółmierność boku i przekątnej kwadratu, przypisywał magiczne własności liczbom, wierzył w harmonię w Kosmosie.

LITERATURA


Literatura powstała na terenie starożytnej Grecji i basenu Morza Śródziemnego od czasów najdawniejszych (ok. IX w. p.n.e.). W jej rozwoju można wyróżnić 4 główne okresy: archaiczny, klasyczny (attycki), hellenistyczny (aleksandryjski) i rzymski.
Okres archaiczny (ok. IX w. p.n.e. - początek V w. p.n.e.)
• Literatura archaiczna tworzona była przez bezimiennych aojdów, wędrownych poetów, recytujących swoje utwory także na dworach władców.
• Ukoronowaniem literatury owych czasów (prawdopodobnie VIII w. p.n.e.) były dwa arcydzieła epiki bohaterskiej, Iliada i Odyseja, przypisywane Homerowi. Bezpośrednimi naśladowcami Homera byli poeci cykliczni, którzy czerpali z bogatej tradycji mitów i podań egejskich. Tworzyli oni epopeje o dalszych losach bohaterów wojny trojańskiej (Zburzenie Ilionu Arktinosa z Miletu, Powroty Hagiasa z Trojzeny) lub związane z innymi podaniami (Opowieści cypryjskie Stasimosa z Cypru, Zdobycie Ojchalii Kreofilosa z Samos).
• Nowe formy poezji epickiej stworzył Hezjod, który zerwał z tradycją epiki bohaterskiej. Był on autorem eposu dydaktycznego Prace i dnie, gdzie sięgnął do tematyki wiejskiej dając obraz życia greckiego rolnika. Napisał również epos kosmogoniczny Teogonia, w którym przedstawił pradawne mity achajskie, mówiące o powstaniu Wszechświata, bogów, ludzi i herosów. Zapoczątkował także epos genealogiczny.
• W związku z wielką kolonizacją powstały nowe gatunki literackie, określane ogólną nazwą liryka. Twórczość ta nacechowana była indywidualizmem i dotyczyła ówczesnym tematów. Rozwijała się również liryka chóralna - hymny, peany, dytyramby, treny
• Nową formą poezji stała się elegia, pieśń początkowo o treści żałobnej, wkrótce wykształcająca nowe odmiany tematyczne: elegię wojenną, elegię refleksyjno-moralizatorską, patriotyczną, elegię miłosną.
• Archilocha wprowadził do literatury jamb. Innymi twórcami tego gatunku byli Semonides z Samos i Hipponaks z Efezu.
• W 2. połowie VI w. p.n.e. pojawiły się zaczątki dramatu (tragedia, komedia, dramat satyrowy).
• Za najstarszego prozaika greckiego uchodzi Ferekydes z Syros, którego Siedmiokąt przedstawia pochodzenie bogów i ludzi z punktu widzenia wierzeń orfickich.
• Rozwój prozy poszedł w dwóch kierunkach: nauk przyrodniczych i matematyki (związek z pitagorejczykami i jońską filozofią przyrody) oraz historiografii (Hekatajos).
Okres klasyczny, czyli attycki (V-IV w. p.n.e.)
• Powstał nowy gatunek tej epoki - dramat attycki (tragedia i komedia). Właściwym twórcą greckiej tragedii był Ajschylos, autor ok. 70 tragedii i 20 dramatów satyrowych. Sofokles, drugi wielki tragik, wprowadził trzeciego aktora i rozbudowując akcję dramatyczną ograniczył rolę chóru. Trzeci z wielkich tragików, Eurypides, uczynił bohaterów bardziej ludzkimi i realistycznymi, bohatera jednostkowego wysunął na plan pierwszy. Obok nich działali również inni twórcy: Arystarch z Tegei, Karkinos z Akragas, Agaton z Aten. W IV w. p.n.e. tragedia stała się głównym widowiskiem teatralnym.
• W V, a zwłaszcza w IV w. p.n.e. rozwinęła się bujnie artystyczna proza grecka, w której kształtowaniu wielkie zasługi mieli sofiści. Wydawane przez nich podręczniki retoryki przyczyniły się do wysokiego poziomu tekstów zarówno pod względem stylu, jak i kompozycji (Antyfont z Ramnus).
• Najwybitniejszym dziełem prozy tego okresu były Dzieje Herodota
Okres hellenistyczny, czyli aleksandryjski (330-30 p.n.e.)
• Najwybitniejszym poetą owych czasów był Kallimach z Kyreny, twórca elegii ajtiologicznych, w których wyjaśniał pochodzenie niektórych nazw, kultów lokalnych i obyczajów, a także idylli, epigramów oraz epylionu.
• Powstawały sensacyjne opowiadania o Aleksandrze Wielkim oraz niemal baśniowe opowieści o krajach Wschodu
• Gatunkiem pokrewnym historiografii były biografie sławnych ludzi, szczególnie filozofów. Pojawiały się także opracowania rzeczowe i krytyczne.
• Prace związane z działalnością Biblioteki Aleksandryjskiej przyczyniły się do rozwoju filologii (m.in. ustalenie kanonu dzieł klasyków) i powstania leksykografii.
• W II i I w. p.n.e. nastąpił upadek poezji, którą reprezentowali jedynie pomniejsi twórcy związani z kręgiem syryjskim.
Okres rzymski (30 p.n.e. - 529 n.e.)
• W I i II w. poezja uzyskała niewielki dorobek w zakresie epigramu (Filip z Tessaloniki, Ammian, Straton) oraz hymnów orfickich anonimowych twórców.
• Prozę natomiast wzbogacił romans, którego bohaterowie przeżywali skomplikowane przygody połączone z intrygą miłosną
• Historycy tego okresu opracowywali przede wszystkim dzieje Rzymu
• Powstawały dzieła geograficzne (Strabon, Klaudiusz Ptolemeusz, Pauzaniasz).

Wielcy poeci greccy

Hezjod ŻYŁ NA PRZEŁOMIE VIII I VII WIEKU P.N.E. TEN GRECKI POETA JEST TWÓRCA NOWYCH FORM EPOSU. GŁÓWNE DZIEŁO HEZJODA TO EPOS DYDAKTYCZNY PRACE I DNIE, TEOGONIA, EPOS KOSMOGONICZNY O POWSTANIU ŚWIATA I POCHODZENIU BOGÓW. HEZJODA NAŚLADOWALI POECI GRECCY I RZYMSCY (GEORGIKI WERGILIUSZA), JAK TEŻ PISARZE NOWOŻYTNI.
Safona (VII-VI W. P.N.E.), POETKA GRECKA, KTÓRA JEST NAJWYBITNIEJSZĄ PRZEDSTAWICIELKĄ LIRYKI EOLSKIEJ. SAFONA PISAŁA PIEŚNI WESELNE, MIŁOSNE I HYMNY. UŻYWAŁA M.IN. STROFY ZWANEJ OD JEJ IMIENIA SAFICKĄ.
AJSCHYLOS (525-456 p.n.e.), najstarszy z 3 wielkich greckich tragediopisarzy. Był wielokrotnym zwycięzcą zawodów dramatycznych. Autor 70 tragedii i 20 dramatów satyrowych. W całości zachowało się 7 sztuk: Błagalnice, Persowie, Prometeusz skowany, Siedmiu przeciw Tebom, trylogia Oresteja (Agamemnon, Ofiarnice, Eumenidy).
Utwory Ajschylosa były przesycone problematyką moralno-religijną. Starał się pogodzić nowoczesną moralność epoki demokratycznej z etyką zawartą w tradycji mitologicznej. Próbował zgłębić tajemnicę ludzkiego losu i postępowania.
SOFOKLES żył w latach 496-406. Jest to tragediopisarz grecki, jeden z trzech wielkich tragików starożytnych. Autor ok. 120 sztuk (90 tragedii, 30 dramatów satyrowych), z nich zachowało się tylko 7 tragedii: Ajas, Antygona, Król Edyp, Trachinki, Elektra, Filoktet, Edyp w Kolonie. Tematykę swoich utworów czerpał z mitów trojańskich, tebańskich i ateńskich.
EURYPIDES (ok. 480-407/406 p.n.e.) jest jednym z trzech wielkich tragediopisarzy greckich. Ojciec tragedii psychologicznej i tragikomedii. Z około 90 napisanych przez niego sztuk teatralnych zachowało się 17, są to m.in. Medea, Hipolit, Błagalnice, Ifigenia w Taurydzie, Elektra, Orestes.
Eurypides był atakowany za zbytnią nowoczesność swojej twórczości. Jego nowatorstwo objawiało się zarówno w formie, jak i w treści. Występował on w obronie kryzysu demokracji ateńskiej, odwołując się do średnich warstw społecznych, głównie wieśniaków.

MUZYKA


Muzyka starożytnej Grecji jest jedna z najstarszych kultur muzycznych. Badanie greckiej muzyki w starożytności uniemożliwia brak zabytków. Do dziś odnaleziono zapisy zaledwie kilku utworów muzycznych. Najwcześniejsze świadectwa na temat poety i muzyka Terpandra sięgają VII w. p.n.e. Rytm muzyki związany był ściśle z rytmem poezji. Muzyka Grecji była jednogłosowa i jako sztuka odrębna zaczęła wydzielać się dopiero pod koniec okresu klasycznego. W muzyce greckiej można zauważyć też wpływy muzyki wschodniej.
Muzykę uważano za odbicie matematycznego ładu świata (Szkoła pitagorejska) oraz przypisywano jej etyczne oddziaływanie na człowieka (Teoria etosu muzycznego).Jak inne dziedziny sztuki, muzyka grecka miała duży wpływ na muzykę następnych epok. Stała się ona podstawą muzyki europejskiej (wpływ na chorał gregoriański), zaś systemy greckie obowiązywały w muzyce do czasów baroku. Również do dziś używane są terminy muzyczne z czasów starożytnych.
Nasza znajomość muzyki opiera się przede wszystkim na opisach autorów starożytnych (Platon, Arystoteles, Ptolemeusz, Plutarch, Polluks) i traktatach starożytnych teoretyków muzyki. Wykorzystuje się również źródła z epok późniejszych, które powołują się na nieistniejące już traktaty i opisy muzyki. Związana ściśle z poezją oraz z kultem religijnym.
Najstarsze jej formy to hymny i dziękczynne peany na cześć Apollina, dytyramby na cześć Dionizosa, ody, rapsodie i elegie, chóralne pieśni weselne zwane epithalamium. Śpiewano je przy wtórze kitary, aulosu, harfy i innych instrumentów. Używano także różnych instrumentów: szarpanych (forminga, lira, kitara, harfa), aerofonów (aulos, syrinks, salpinks), perkusyjnych (tympanon, kymbala, krotala).


RELIGIA I MITOLOGIA

Religia starożytnej Grecji była religią politeistyczną. Forma, którą przyjęła w klasycznym okresie kultury greckiej była wynikiem wielowiekowych przekształceń i nawarstwień, w których dużą rolę odegrał wpływ kultur wschodnich, Krety, a także twórczość poetów greckich (głównie Homera, Hezjoda i tragików greckich).
Zawiązek religii greckiej stanowiły wierzenia pierwotne autochtonicznej ludności śródziemnomorskiej, na które nałożyły się wierzenia przyniesione przez plemiona indoeuropejskie, m.in. kult Zeusa. Grecy dostając się w sferę wpływów kulturalnych Krety przejęli z religii Minojczyków kult bogini - matki, którą prawdopodobnie utożsamiali z Demeter. Ponadto przejęli rodzaj miejsc kultu (szczyty gór, groty, polany leśne i święte gaje) oraz formy niektórych obrzędów religijnych: ofiary, modlitwy i procesje, które na gruncie greckim były ulubioną formą oddawania czci bogu.
Wobec rozdrobnienia politycznego Grecji jej religia nie tworzyła organicznej całości. W każdym państewku oprócz uznawanego powszechnie głównego bóstwa (np. Zeusa) czczono liczne bóstwa lokalne, bliższe danej społeczności, m.in. bóstwa opiekuńcze (Atenę w Atenach, Herę w Argos), domniemanego lub rzeczywistego założyciela miasta - herosa lub niższe bóstwa uznane za protoplastów rodów. Zjawiskiem ogólnym był kult domowego ogniska, któremu patronowała Hestia. Obrzędy religijne towarzyszyły wielu funkcjom społecznym. Do większego znaczenia w świecie greckim doszły ośrodki związane z wyrocznią (np. Apollina w Delfach) i igrzyskami (np. ku czci Zeusa w Olimpii).

Migracje ludności sprzyjały pojawianiu się nowych bogów, którzy wchodzili do panteonu greckiego w charakterze członków rodziny boskiej, z określonym zakresem działania. Wokół nowych bogów powstawały mity, adekwatne do potrzeb danego środowiska, rozpowszechniane przez wędrownych śpiewaków, co doprowadziło do chaosu w mitologii i niejednokrotnie do funkcjonowania kilku sprzecznych ze sobą wersji mitów. Budzenie się świadomości jedności narodowej wśród Greków przyczyniło się do ujednolicenia dotychczasowych wierzeń.
Pewien ład w mitologii greckiej zaprowadził Hezjod (VIII/VII w. p.n.e.), który w swojej Teogonii przedstawił genealogię bogów i powstanie świata. Według jego teorii na początku był Chaos, niezmierzona przestrzeń, z której wyłoniła się Gaja (Ziemia), Tartar (Otchłań podziemna) i Eros (Miłość), z Gai wyłonił się Uranos (Niebo) i była to pierwsza para bogów. Mieli licznych potomków, których Uranos strącił do Tartaru, pozostawiając jedynie swoich ulubieńców - Tytanów. Gaja, mszcząc się na Uranosie, nakłoniła najmłodszego z Tytanów - Kronosa, aby strącił z tronu ojca i sam objął władzę nad światem. Wraz z siostrą Reą dał on początek nowej generacji bogów, m.in. Hestia, Demeter, Hera, Hades, Posejdon. Dzieci te Kronos zaraz po urodzeniu połykał, bojąc się, aby któreś z nich nie strąciło go z tronu. Gdy urodził się Zeus Rea podała Kronosowi zamiast dziecka kamień w powijakach, który połknął. Zeus wychowywał się w ukryciu na Krecie, a gdy dorósł, strącił ojca z tronu i zmusił go do wyrzucenia z siebie połkniętych wcześniej dzieci.
Razem z rodzeństwem Zeus podjął walkę z Tytanami, którzy pokonani strąceni zostali do Tartaru, a Zeus ze swą rodziną zapanował na Olimpie. Nowymi bogami byli: rodzeństwo Zeusa - Posejdon, Hades i Hera, która została zarazem jego małżonką, Hestia, Demeter z córką Persefoną i dzieci Zeusa: Atena - bogini mądrości, Apollo - bóg światła i piękności, Artemis - bogini łowów, Hefajstos - bóg ognia, Ares - bóg wojny, Afrodyta - bogini miłości i Hermes - poseł bogów. Liczba dwunastu bogów olimpijskich ustanowiona została znacznie później, za sprawą wyroczni delfickiej.
Władza nad światem podzielona była między trzech braci, Hades panował nad światem podziemnym, Posejdon nad morzem, a Zeus w niebie. Nad ziemią panowali wszyscy trzej wspólnie, ale główną władzę sprawował najpotężniejszy z bogów - Zeus. Prócz bogów olimpijskich istniał cały szereg bóstw mniejszych i większych, zamieszkujących ziemię, niebo i podziemia. Religia Greków wiązała się ściśle z życiem człowieka i przyrody, która go otaczała. Grek w każdym przejawie życia widział obecność bóstwa albo jego ingerencję.

Zdaniem Greków bogowie tak jak i ludzie wyposażeni byli w dodatnie i ujemne cechy, uchodzili wprawdzie za nieśmiertelnych, lecz nie za wszechmocnych i tak jak ludzie podlegali przeznaczeniu (Mojra). Grecy widzieli w nich swych opiekunów, zabiegali o ich względy i otaczali czcią. Z kultem bóstw wiązali wiele świąt i uroczystości. Bogowie ich zdaniem wchodzili w związki ze śmiertelnymi, a więc ludzie mogli być dziećmi bogów.
Z dawna istniał u Greków kult zmarłych, z którym wiązała się wiara w życie pozagrobowe. W czasach Homera wierzono, iż dusza człowieka po śmierci ciała przebywa w Hadesie, bez świadomości swojego istnienia. Od VI w. p.n.e. pojawiło się przekonanie o samodzielnym życiu duszy, dążącej do czystości i wieczności. Zaczęto wierzyć, że każdy zły czyn zostanie w podziemiach ukarany i że zmarli mają świadomość tego, co się dzieje na świecie. Podboje Aleksandra Wielkiego i zmiany, jakie zaszły we wschodniej części basenu Morza Śródziemnego w okresie hellenizmu, dotknęły również spraw religijnych. Wyraziło się to m.in. w przejmowaniu niektórych kultów wschodnich, rozpowszechnianiu się judaizmu (prozelityzm), w tzw. synkretyzmie, czyli stapianiu się różnych kultur i bóstw w jedno, z tendencją utworzenia jednego, ale nie jedynego bóstwa.
Chcąc zjednoczyć niejednolite i wieloplemienne społeczeństwo władcy hellenistyczni zaczęli wprowadzać kult osoby panującego. Charakterystyczny dla tego okresu był także kult bogini losu - Tyche oraz babiloński kult gwiazd i planet, którym przypisywano wpływ na bieg wydarzeń. Wiara w przeznaczenie skłaniała Greków do badania woli bogów. Początkowo za pośrednictwem wyroczni, potem poznanie przyszłego losu miała ułatwiać astrologia, a zapobiec niepomyślnym przypadkom gnoza, posługująca się w niższych formach magią. Wyrazem racjonalizujących tendencji w hellenizmie były poglądy Euhemera, dotyczące pochodzenia bogów. Widział w nich ubóstwione wybitne jednostki zamierzchłych czasów. Wszystkie te wierzenia nie zaspokajały jednak ówczesnych dążeń ludzkich - potrzeby szczęścia. Jedni szukali go w radościach życia doczesnego, inni w panujących systemach filozoficznych, wielu widziało je w życiu pozagrobowym. Drogę do szczęścia pozagrobowego wskazywały religie misteryjne. Na tym podłożu znalazł licznych wyznawców chrześcijaństwa, który rozwijał się w okresie cesarstwa rzymskiego.

RZEŹBA

SZTUKA ARCHAICZNA
Greckie rzeźby zachwycają nas swoją monumentalnością, idealizmem i pięknem. Jednak droga do osiągnięcia tak cudownych form była długo. Początkowo dzieła były bardzo skromne, i schematyczne. Szybko jednak wykształciły się kanony piękna i harmonii.
Najważniejszy typ posągów z czasów archaicznych to kuros (z gr. młodzieniec). Ciała kursorów są idealnie symetryczne, ich harmonii nie zakłóca żaden niepowołany fragment, nieproporcjonalność, czy niedoskonałość. Są to postacie doskonałe, jednak nie przekraczające granic prawdopodobieństwa. Symetria zostaje ożywiona przez lekkie wysunięcie lewej nogi, co sprawia wrażenie chodu. Na twarzy możemy dostrzec prosty, osobliwy uśmiech Żeńskim odpowiednikiem kurosa była kora. W przeciwieństwie do młodzieńca zawsze miała na sobie odzienie (tzw. peplos).
Więcej życia w sobie posiadały płaskorzeźby. Właśnie w nich działo się najwięcej. Dominował w nich ruch i akcja. Doskonałym tego przykładem jest północny fryz Skarbca Syfnijczyków w Delfach, na którym „toczy się” walka bogów z gigantami.

SZTUKA KLASYCZNA
W tym okresie w rzeźbie zaczyna pojawiać się ruch. W wyobrażeniach ludzkich postaci zaczyna przeważać asymetria. Postacie ludzkie zaczyna przepełniać dynamika, artyści tworzą posągi młodych sportowców. Rezygnują oni z przesadnej idealizacji na rzecz naturalizmu. Najbardziej typowa jest poza zwana kontrapostem. Postawa ta charakteryzuje się przeniesieniem ciężaru ciała na wyprostowaną prawą nogę, lewa zaś jest lekko ugięta. Korpus tworzy lekko zaznaczony łuk, a głowa zwraca się spokojnym gestem w prawo. Tę właśnie postawę opracował jeden z najsłynniejszych greckich rzeźbiarzy – Poliklet. Zasłynął on także z opracowania kanonu postaci ludzkiej, który dokładnie opisał w swym zaginionym dziele „Kanon”. Poliklet wpisał ciało człowieka w idealne figury geometryczne oraz ustanowił, w jakich proporcjach powinny być poszczególne części ciała (np. głowa mieści się osiem razy w całej postaci).
Kolejnym wielkim twórcą był Fidiasz. Doniosłość jego twórczości polegała nie na oryginalności dzieł, lecz na doskonałej kompozycji monumentalnej rzeźby, oddającej majestat olimpijskich bóstw. Fidiasz łączył różne dyscypliny rzeźbiarskie: snycerstwo, złotnictwo, obróbka kości słoniowej. Umiejętnie również kierował zespołem artystów. Jego dzieła znamy przede wszystkim z późnych (rzymskich) kopii i zmniejszonych replik oraz z opisów. Fidiasz w latach 447-432 p.n.e. kierował całokształtem prac przy przebudowie Akropolu w Atenach. Zawdzięczamy mu także projekt i częściowe wykonanie dekoracji rzeźbiarskich Partenonu w Atenach (fryz metopy i tympanony) oraz Ateny Partenos. Jedno z dzieł Fidiasza – Zeusa Olimpijskiego- zaliczmy do jednego z cudów świata. Twórczość tego artysty wywarła decydujący wpływ na rozwój greckiej monumentalnej rzeźby klasycznej V w. p.n.e.

Starożytna grecja

TEATR

Grecja jest ojczyzną teatru. Rozwinął się on z uroczystości ku czci boga Dionizosa. Śpiewane wówczas pieśni zapoczątkowały rozwój dramatu (tragedii i komedii). W VI w. p.n.e. chór uczestniczący w obrzędach wyłonił z siebie koryfeusza, przewodnika chóru. Następnie pojawili się aktorzy. Początkowo na scenie grał tylko jeden aktor, którego wprowadził Tespis. Następnie Ajschylos wprowadził drugiego, zaś Sofokles trzeciego. Artyści ubierali na scenę szaty o symbolicznym (zrozumiałym dla widza) kolorze i kroju. Natomiast na twarze zakładali maski (komiczne lub tragiczne), które informowały widza o charakterze i wieku postaci. Ażeby aktorzy byli lepiej widoczni wkładali oni na nogi podwyższające obuwie (koturny). W sztukach, obok aktorów, zawsze występował chór, który śpiewał lub tańczył. Ludzie chodzili do teatru często i licznie Teatr w Atenach mógł pomieścić aż 10 000 widzów.
Widowiska teatru klasycznego odbywały się dwa razy do roku w okresie świąt i były połączone z konkursem dramatycznym. Organizacją spektakli zajmowało się 3 choregów (choregia), a autor dramatu przygotowywał swój dramat do wystawienia, a nawet grał główną rolę. 5 sędziów typowało zwycięzcę.
Pierwotny grecki teatr składał się z kolistej przestrzeni (orchestra) z ołtarzem, leżący niedaleko świątyni, na stoku wzgórza sytuowano widownię (theatron). Z pojawieniem się aktora w widowisku powstał mały budynek sceniczny (skene), wkrótce nieodzowne tło dla przedstawienia. W V w. p.n.e. teatr grecki posiadał już okazałą skene (długa budowla ze ścianą frontową), do której przylegały dwa skrzydła boczne (paraskenia) i pomost (proskenion), gdzie występowali aktorzy. Orchestra uległa zmniejszeniu. W ówczesnym teatrze używano maszynerii, umożliwiającej m.in. podnoszenie i opuszczanie bóstw oraz malowanych dekoracji (pinakes).


*w załaczniku plik doc ze zdjęciami