Starożytna Grecja – wpływ na Europę
Na cywilizację Starożytnej Grecji złożyła się historia niewielkich, często skłóconych ze sobą państw-miast, do których należały między innymi Ateny i Sparta. Pomimo swoich niewielkich rozmiarów po dziś dzień stanowią przedmiot zainteresowania, ponieważ to w ich obrębie niektóre idee polityczne i społeczne zostały po raz pierwszy „ wypróbowane ”. Ich osiągnięcia w dziedzinach kultury i nauki legły u podstaw cywilizacji europejskiej. Starożytna Grecja dała początek demokracji. Apogeum demokracji przypadły na czasy Peryklesa ( 462-429 p.n.e. ).
Zasada antycznej demokracji przejawiała się w tzw. demokracji bezpośredniej, czyli w podejmowaniu decyzji politycznych przez ogół uprawnionych oraz w losowym sposobie obsadzania urzędów. Pod koniec V w p.n.e. nastąpił kryzys greckiego polis co wiązało się z wojną peloponeską ( 431-404 p.n.e. ) toczoną między Atenami a Spartą i Związkiem Peloponeskim o hegemonię w Grecji. W jej wyniku została osłabiona pozycja właścicieli ziemskich, a wyrosła znaczenie mieszkańców miast. W tej sytuacji ustrój demokratyczny ujawnił wiele istotnych niedomogów. Najbardziej znamiennymi były - sykofantyzm (rozbudowany system donosicielski), niedotrzymywanie zobowiązań sojuszniczych oraz nie wytrzymujący już próby życia – egalitaryzm. Demokracja ateńska daleka była od doskonałości. Obrazowo pisze o tym Norman Davies ( cytat ) „ Aby zapewnić Kworum 6 000 osób na zgromadzeniach eklezji, obywateli dosłownie łapano na ulicach i wleczono do amfiteatru na linach umoczonych w czerwonej farbie”. Wynalazek demokracji ateńskiej z demokracją współczesnej Europy zdaniem N. Daviesa jest dość nikły ( cytat ) „ Demokracje współczesnej Europy wywodzą się w równej mierze od powszechnych zgromadzeń wikingów, rad i parlamentów zwoływanych przez feudalnych monarchów czy średniowiecznych miast-republik”.
Teoretyczną próbą zastąpienia demokracji ateńskiej innym ustrojem była twórczość dwóch największych filozofów antycznej Grecji: Platona i Arystotelesa.
Pierwszy z nich jest twórcą wizji idealnego państwa ( w jakimś sensie państwa totalitarnego ), która stała się pierwowzorem do podejmowania prób w dalszych wiekach. Zasługą Platona jest ponadto dokonanie klasyfikacji istniejących do jego czasów, ustrojów politycznych oraz ukazywanie ich wad i zalet. Arystoteles z kolei w swej teorii państwa optował – jak można dziś powiedzieć – za dominującą w państwie rolą klas średnich.
Społeczeństwo greckie, przeżywające szczyt swego rozwoju, wydało najwspanialszych architektów, rzeźbiarzy, malarzy, matematyków, filozofów i dramatopisarzy. Głównym ośrodkiem sztuki stały się Ateny za rządów Peryklesa. Rozkwit nauk w okresie klasycznym, przede wszystkim matematyki i logiki, przyczynił się do powstania prostych, a zarazem doskonałych konstrukcji architektonicznych opartych na systemie słupowo-belkowym ( podpora i belkowanie ), w którym linie pionowe kontrastowały z poziomymi. Ta niezwykle czytelna, logiczna konstrukcja znakomicie uwydatnia stosunki strukturalne pomiędzy kolumnami a dźwiganymi przez nie belkowaniami.
W Grecji wykształciły się podstawowe porządki architektoniczne: monumentalny i surowy dorycki, lżejszy i smuklejszy joński i jeszcze bardziej dekoracyjny - koryncki. Szczytowym osiągnięciem w rozwoju porządków doryckiego i jońskiego jest Akropol w Atenach czasów Peryklesa. Z jego inspiracji na tym wzgórzu górującym nad tętniącym żuciem miastem wzniesiono jedną z najwspanialszych budowli wszechczasów, Partenon, mieszczący wspaniały posąg Ateny dłuta Fidiasza, Propyleje – bramę prowadzącą do świętego miejsca i Erechtejon – świątynię złożoną z kilku sanktuariów, poświęconych różnym bogom.
Na zachodnim bastionie Akropolu wznosi się świątynia Nike Apteros. Perykles podjął decyzje po zwycięstwie Greków nad Persami i przeznaczył na budowę część środków przygotowanych na obronę. Polityka i religia były ze sobą bardzo zmieszane. W okresie klasycznym powstało wiele miast. W miastach greckich świątynie umieszczano najczęściej na wzgórzach a poniżej rozciągały się agory – przeważnie czworokątne place na których wystawiano buleuteriony – budynki gdzie odbywały się zebrania rady, tzw. bule i mównice. Od V w. p.n.e. agory otaczano portykami – długimi budowlami z kolumnami, mieszczącymi sklepy, warsztaty i jadalnie. Z czasem budowano na nich też świątynie, gmachy publiczne. Agora stała się centrum życia politycznego, religijnego, społecznego i handlowego. W miastach znajdowały się także budowle użyteczności publicznej : biblioteki, teatry, portyki przeznaczone do ćwiczeń fizycznych, gimnazjony, ołtarze.
W pobliżu miast wznoszono także stadiony, na których odbywały się zawody lekkoatletyczne i wyścigi rydwanów. Igrzyska stanowiły główną atrakcję Publicznych Świąt na cześć bogów i bohaterów. Najważniejsze były igrzyska olimpijskie na cześć boga Zeusa, odbywające się co 4 lata od 776 r p.n.e. Grecy pojmowali swoich bogów na podobieństwo człowieka. Takie pojęcie bóstwa miało dla sztuki greckiej ogromne znaczenie. Wielkie posągi bogów wykonane z brązu, złota i kości słoniowej, lśniły we wnętrzach mrocznych świątyń. Obok rzeźby statuarycznej rozwijała się także wspaniała architektoniczna dekoracja – przyczółki i metapy doryckich oraz przyczółki i fryzy jońskich świątyń, pokrywano płaskorzeźbami. Artyści greccy z czasem osiągnęli mistrzostwo w ukazywaniu ludzi w gwałtownym ruchu, walczących, gimnastykujących się, poruszonych silnymi uczuciami, a także pozostających w skupieniu, zamyślonych. Największy rozkwit rzeźby greckiej przypada na V w. p.n.e. Wtedy tworzyli najznakomitsi rzeźbiarze Starożytnej Grecji: Myron , Poliklet z Argos i Fidiasz. Wtedy powstała piękna dekoracja trzech głównych świątyń Akropolu : Partenonu, Erchtejonu i Nike Apteros.
W okresie klasycznym rozwinęło się również malarstwo. Oprócz malarstwa wazowego pojawiło się także malarstwo sztalugowe i ścienne. Przedstawiano głównie tematy mitologiczne. Ponieważ dzieła malarskie nie zachowały się do naszych czasów, tę gałąź sztuki znamy głównie z malarstwa wazowego, które czerpało tematykę i formę, choć nie kolorystykę z malarstwa sztalugowego i ściennego.
Grecy wspaniale rozwinęli rzemiosło ceramiczne. Warsztaty garncarskie znajdowały się między innymi w pobliżu ośrodków świątynnych. Ok. 560 r p.n.e. wykształcił się styl czarnofigurowy, tzn. czarny rysunek występował na czerwonym tle. Ok. 530 r p.n.e. powstał styl czerwonofigurowy tzn. kolory zostały odwrócone, czarne było to a przedstawienia czerwone. Wazy wspaniale dekorowano scenami mitologicznymi, zaczerpniętymi z eposów Homera lub przedstawiającymi życie starożytnych Greków. Źródłem kultury europejskiej była starożytna literatura zwana klasyczną. Dzieła Homera do dziś inspirują twórców. Mit na którym oparte są eposy Iliada i Odyseja, był traktowany przez Greków jako ich najstarsza historia. Oba eposy stały się podstawowym tekstem szkoły greckiej i z nich można wyprowadzić greckie wyobrażenia o bóstwach i świecie. Wywarły one wielki wpływ na kształtowanie pojęć religijnych i etycznych Greków i Rzymian. Po Homerze występowali rapsodowie, którzy kultywowali pieśni epickie. Wywodzili się ze szkoły recytatorów założonej na wyspie Chios. Tak zrodziły się i ukształtowały opowieści narracyjne. Wzorem i inspiracją dla potomnych były także tragedie Ajschylosa, Sofoklesa i Eurypidesa, oraz komedie Arystofanesa. Za ojca historiozofii ( refleksji nad sensem historii ) uznaje się Herodota ( 484 – 425 r p.n.e. ).W każdym okresie literackim można odnaleźć przykłady wzorców antycznych np. mity greckie stały się kanwą dramatów Wyspiańskiego : „ Akropolis ”, „ Powrót Odysa ”. W „ Nocy listopadowej ” wydarzenia powstania listopadowego są inspirowane przez bogów greckich. Wymownym przykładem jest opowiadanie „ Ikar ” Jarosława Iwaszkiewicza i wiersz „ Ikar ” Stanisława Grochowiaka. W kulturze europejskiej odnajdujemy wątki, motywy, symbole i tematy zaczerpnięte z Antyku. Antyk dał więc podstawy do rozwoju nowożytnej kultury europejskiej.
W starożytnych Atenach narodził się też rodzaj literatury przeznaczonej nie do czytania lub słuchania, ale do wystawiania na scenach. Istnieje po dzień dzisiejszy, choć przez wieki uległ pewnym przemianom. Na wzór Aten widowiska teatralne, a w ślad za tym budynki teatralne rozpowszechniły się. Sztuki napisane przed wiekami są w stanie interesować, wzruszać i uczyć także współczesnego nam widza. Znajdziemy je w programach naszych teatrów.
Mówiąc o Starożytnej Grecji nie można pominąć narodzin filozofii. To tu ukształtowało się myślenie filozoficzne. Niektórzy współcześni uważają wręcz, że cała późniejsza europejska filozofia stanowi jedynie komentarz do dzieł Platona (twórcy idealizmu obiektywnego) i Arystotelesa (twórcy realizmu umiarkowanego). Grekom zawdzięczamy wyróżnienie podstawowych działów filozofii i postawienie ich w obrębie fundamentalnych pytań. Po pierwsze – postawili filozoficzne pytanie o początek tego wszystkiego co istnieje. Po drugie – udzieli wielu pogłębionych teoretycznie odpowiedzi na pytanie o sens życia ludzkiego. Po trzecie – sformułowali trwającą kilkaset lat teorię piękna. Przedmiotem zainteresowań pierwszych greckich filozofów był świat i zachodzące w nim zjawiska. Na przykład Tales z Miletu uważał, że tworzywem, z którego wszystko pochodzi jest woda, za pomocą której „ należy wyjaśnić powstanie świata i rzeczy. Był to pierwszy krok do tłumaczenia świata przez Świat, a nie przez czynniki pozaświatowe ”. Z kolei inny filozof – Pitagoras ( 570 – 497r p.n.e. ) był przekonany o tym, że u podstaw świata leży liczba, ponieważ to co jest postrzegane zmysłami ciągle się zmienia, a mimo to istnieje coś niezmiennego i trwałego, tym czym jest proporcja liczbowa, w jakiej poszczególne rzeczy istnieją. Niektórzy współcześni filozofowie interpretują myśl Pitagorasa czasami w taki oto sposób : chemik podaje wzór chemiczny wody:
H2O , o tym że to jest woda decyduje właśnie liczba dwóch atomów wodorów połączonych z jednym atomem tlenu i tylko pierwiastki wzięte w tej proporcji tworzą wodę. Starożytni filozofowie poszukiwali więc tworzywa, z którego wszystko wzięło swój początek. Nie tylko wodę, czy liczbę traktowali jako pierwotne tworzywo, ale też ogień, powietrze czy bezkres. Niewątpliwą ich zasługą jest właśnie postawienie tego rodzaju pytania, które wywarło radykalnie z rozwiązaniami mitologicznymi. Dopiero Sokrates ( 469 – 399r p.n.e. ) zaczął interesować się w perspektywie filozoficznej człowiekiem, jego powołaniem i sensem istnienia. Do nurtu filozofii człowieka zalicza się następujące kierunki : cynizm, cyraneizm, epikureizm i stoicyzm. W różnych odmianach nurty te istnieją w filozofii po dzień dzisiejszy.
Wybitnym wkładem starożytnych Greków do cywilizacji europejskiej jest ich teoria piękna zapoczątkowana przez Pitagorasa. Polski filozof i estetyk Władysław Tatarkiewicz ( 1889 – 1980 ) określał ja mianem Wielkiej Teorii Estetycznej ( cytat ) „ Albowiem nie tylko w dziejach estetyki, ale w dziejach całej kultury europejskie niewiele jest teorii równie trwałych i powszechnie uznanych ”. W myśl tej teorii piękno polega na proporcji części ( harmonii i symetrii ), a ściślej – na właściwej proporcji precyzyjnie określanym układzie części, który zgodnie z przekonaniem Pitagorasa daje się ustalić liczbowo.
Czego może nauczyć się od starożytnych Greków Europejczyk ? Nie chodzi tylko o bezinteresowny podziw dla greckiej sztuki, literatury, filozofii ani tym bardziej o przydatność mierzoną ilością wynalazków i praktycznych rozwiązań technicznych. Ale jeśli współczesny człowiek zechce ocalić swoje człowieczeństwo, przeciwstawić się postępującej coraz szybciej dehumanizacji życia, będzie musiał zwrócić się ku tradycji, której pierwszym i najważniejszym źródłem a zarazem wspólnym mianownikiem wszystkich kultur europejskich, jak daleko sięga nasza pamięć historii, była Grecja. Będzie musiał na nowo odkryć sens greckiego humanizmu, jednego z największych ideałów, jakie ludzkość zdołała wypracować w całych swoich dziejach humanizmu, który człowiekowi nie pozwalał pozostać obojętnym wobec losu drugiego człowieka, który kazał szanować cudne przekonania i poglądy, choćby niezrozumiałe i obce, okazywać nawet wrogowi, zamiast nienawiści i pogardy – współczucie. Pomimo, że dzieje Grecji, tak jak dzieje innych narodów pełne są zbrodni, przemocy i okrucieństwa, że ów humanizm, który Grecy nazywali filantropią, tak rzadko był wcielany w życie, to prawdą jest także że ten ideał narodził się w świecie Greków i że właśnie oni nam go przekazali. Współczesne i przyszłe społeczeństwa będą zapewne jeszcze długo musiały się uczyć od starożytnych Ateńczyków poszanowania wolności jednostki, przyznawania wszystkim obywatelom równości wobec prawa. Od Greków możemy i powinniśmy uczyć się umiłowania prawdy i wiedzy – tylko dla nich samych, bez oglądania się na jakiekolwiek korzyści. Na pewno nie zdołamy wykuć piękniejszych posągów niż Grecy, zbudować wspanialszych świątyń czy pałaców, ale powinniśmy szukać wzoru w tym, co było samą istotą sztuki greckiej, w jej harmonii, umiarze i prostocie. Nie zdołamy napisać niczego potężniejszego niż Iliada czy Odyseja, subtelniejszego niż wiersze miłosne Safony, głębszego niż tragedie Sofoklesa, ale musimy powracać do literatury greckiej, by na nowo odczytywać w niej odwieczną prawdę o człowieku, o jego radości i bólu, gniewie i przerażeniu, strachu i nadziei, wielkości i nędzy.