System prawa
Prawo jest wyrazem konieczności uporządkowania życia społecznego i poddania go pewnym regułom, by umożliwiało istnienie i możliwie należyte funkcjonowanie spo-łeczności państwowej, bardzo zróżnicowanej, której członkowie mają odmienne potrze-by i aspiracje, w których dochodzi do rozmaitych konfliktów i zagrożeń, zarówno bio-logicznej jak i społecznej egzystencji grupy. Różne systemy norm prawnych wprowa-dzają element ładu we wzajemnych stosunkach między ludźmi. Normy prawne, podob-nie jak powszechnie uznawane i akceptowane normy moralne, normy religijne czy nor-my obyczajowe nie mają jednak wyłączności na regulowanie ludzkich zachowań. Nie-mniej jednak prawo normuje dziś niemal wszystkie dziedziny życia społecznego.
W podstawowym znaczeniu słowo prawo (prawo podmiotowe) oznacza uporządko-wany formalnie i treściowo zbiór norm postępowania, odróżniających się od innych norm postępowania pewnymi szczególnymi cechami. Pod pojęciem prawa pojmowane-go jako zbiór norm odróżnia się prawo jakiejś osoby (pamiętajmy, że pełną zdolność do czynności prawnych uzyskuje osoba pełnoletnia), np. prawo obywatela do udziału w głosowaniu, prawo właściciela do sprzedania należącej do niego rzeczy. W tym znacze-nie „prawo” jest sytuacją tej osoby, która powstaje dla niej ze względu na pewne normy prawne i która jest zazwyczaj korzystna dla tej osoby. Nie zapominajmy o tym, że w pewnych sytuacjach można pozbawić daną osobę zdolności do wykonywania części lub całości czynności prawnych przez ubezwłasnowolnienie (dotyczy to głównie osób cho-rych psychicznie lub niedorozwinietych umysłowo). Wiąże się to jednak z konieczno-ścią zapewnienia opieki lub kurateli.
Prawo pojmowane jako zespół norm prawnych tworzy system prawny, który na róż-ne sposoby porządkuje zachowania ludzi lub ich zespołów w ramach danego państwa (prawo wewnętrzne) lub współżycie różnych państw, stosunki między organizacjami międzynarodowymi czy stosunki między państwami i organizacjami międzynarodowy-mi (prawo międzynarodowe publiczne).
Prawo wewnętrzne określa, kto i w jakich formach sprawuje władzę w państwie, wy-znacza struktury organizacyjne państwa (parlamentu, rządu, sądów), określa, w jakich przypadkach organy państwa są upoważnione do ingerowania w sprawy obywateli, do nakładania na nich obowiązków i ograniczania ich wolności itp. (prawo konstytucyjne zwane też prawem państwowym).
Prawo wyznacza także zakazy i nakazy określonego postępowania i formy, w jakich egzekwowane ma być ich realizowanie (mogą to być sankcje karne, egzekucyjne lub nieważność danej czynności prawnej), upoważniając organy państwa do tego, by w skrajnych przypadkach zastosowały przemoc wobec niespełniających tych nakazów. Taki sposób porządkowania ludzkich zachowań jest właściwy prawu karnemu.
Prawo stwarza także formy dobrowolnego organizowania się ludzi, np. w stowarzy-szenia (należy tu zaznaczyć, że osoby prawne czyli przedsiębiorstwa, spółki z ograni-czoną odpowiedzialnością, spółki akcyjne, spółdzielnie, fundacje mogą być jedynie wspierającymi członkami stowarzyszenia), aby zbiorowym wysiłkiem mogli osiągać wyznaczone sobie cele społeczne, gospodarcze, polityczne i inne, wyznaczając zarazem nieprzekraczalne granice tej aktywności. Przewiduje także formy, w których państwo ma organizować zaspokojenie potrzeb zbiorowych (np. komunikacyjnych, oświato-wych, zdrowotnych) oraz rozstrzygać indywidualne sprawy obywateli (np. udzielać im zezwoleń czy koncesji). Taki sposób organizowania życia społecznego przewiduje przede wszystkim prawo administracyjne.
Prawo wyznacza także różne formy, w których zainteresowani, zgodnie z własną wo-lą, mogą zadbać o swoje sprawy, np. rozporządzać swoimi rzeczami, zobowiązywać się do wykonywania usług, zaciągać kredyty itp. W takim przypadku prawo daje obywate-lowi jedynie pewne środki działania, jego decyzji pozostawia to, czy i jak z nich skorzy-sta (prawo cywilne).
W niektórych przypadkach prawo nie decyduje za członków społeczeństwa jacy być powinni, nie rozwiązuje powstających konfliktów, a jedynie wyznacza możliwe sposo-by rozwiązanie tych konfliktów (np. w drodze pertraktacji), stwarza więc różnego ro-dzaju procedury, z których obywatel może skorzystać.
Prawo jest związane ze stosunkiem podległości władzy państwowej. Jest ono two-rzone celowo, zazwyczaj przez organy państwa (parlament, prezydent, rząd), a współ-cześnie także coraz częściej we współdziałaniu organów państwa i pewnych organizacji społecznych, np. zrzeszeń, związków zawodowych, by porządkować współżycie w ra-mach bardzo wysoko zorganizowanych organizacji społecznych, jakimi są państwa. Na proces tworzenia i wprowadzania w życie przepisów prawnych wpływ mają także główne siły polityczne rządzące państwem, co niestety niejednokrotnie pociąga za sobą uchwalanie niezbyt dobrych przepisów prawa czy wręcz bubli prawnych wprowadzają-cych spore zamieszanie w systemie prawa (chodzi tu głównie o możliwość różnego in-terpretowania i niejasność niektórych przepisów). Nie jest tajemnicą, że w takich przy-padkach korzyści osiągają głównie te osoby lub grupy osób, które dobrze znają się na prawie lub są lepiej poinformowane niż większość społeczeństwa.
Inne normy postępowania, w szczególności normy moralne czy obyczajowe, nie są związane z władzą państwową; państwo ich nie tworzy i nie wymusza ich realizowania, choć nieprzestrzeganie tych norm, różniących się w różnych kręgach kulturowych jest powszechnie nieakceptowane, a nawet potępiane.
Ogół norm prawnych obowiązujących w państwie w określonym czasie stanowi sys-tem prawny będący względnie jednolitą całością.
Formalnie jedność systemu prawnego wyraża się w założeniu jego zupełności. Ozna-cza to, że każde zagadnienie prawne można rozstrzygać na podstawie norm należących do systemu prawa (zaprzeczeniem zupełności są luki w prawie) oraz w wewnętrznej niesprzeczności.
Jedność systemu prawa wyraża się w obowiązywaniu zasad systemu, którymi są normy prawne o szczególnie doniosłym znaczeniu oraz w istnieniu podstawowych idei prawnych.
Za normę prawną jakiegoś państwa uważa się jakąś normę ze względu na to, że zo-stała ustanowiona lub uznana za obowiązującą przez organizacje państwowe, a dokład-niej przez organy państwa (np. przez rząd, parlament, prezydenta, wojewodę). Normy prawne są oparte na stosunku podległości władzy państwowej, to jest władzy wyko-nawczej przez grupę osób, które uzyskały upoważnienie do kierowania innymi w ra-mach organizacji państwowej.
Normy należące do systemu prawa tworzą określoną hierarchię; norma wyższego rzędu jest tworzona przez hierarchicznie wyższy organ, dotyczy z reguły spraw więk-szej wagi, stanowi podstawę obowiązywania normy niższej i może przesądzać treść normy niższej. Norma niższego rzędu nie może uchylać normy wyższego rzędu i nie powinna być rozumiana sprzecznie z normą wyższego rzędu.
W zależności od sfery stosunków społecznych, które system prawa reguluje i metody regulacji prawnej, system ten dzieli się na gałęzie (działy, dziedziny). Podział ten zależy od całokształtu stosunków społeczno-politycznych w danym państwie. Działami tymi czy też gałęziami prawa są m.in. prawo administracyjne, prawo cywilne, prawo karne, o których była już mowa.
Warto wspomnieć, że państwa europejskie (z wyjątkiem Wielkiej Brytanii) mają tzw. system prawa stanowionego, co znaczy, ze podstawową formą tworzenia prawa jest w tych państwach akt stanowienia ustaw i innych aktów prawnych. W przeciwień-stwie do prawa anglosaskiego precedens nie ma cech źródła prawa.
Natomiast w Wielkiej Brytanii, Stanach Zjednoczonych i większości państw Wspól-noty Narodów nadal istotną formą tworzenia prawa są precedensy prawotwórcze i stąd systemy prawne tych państw zalicza się do systemów prawa precedensowego. W tym systemie prawa sędzia odgrywa decydującą rolę w nadaniu normie prawnej ostateczne-go kształtu. Na obecne prawo anglosaskie mają wpływ precedensy sprzed kilkuset lat, nawet z czasów średniowiecza (prawo anglosaskie kształtowane jest od XII w.).
Polski system prawny, podobnie jak w innych państwach europejskich kształtuje się przede wszystkim w formie stanowienia prawa przez organy państwa: Sejm, Prezyden-ta, rząd, poszczególnych ministrów, wojewodów oraz przez organy samorządu, np. rady gmin i zarządy gmin.
Zgodnie z poglądami współczesnymi prawodawca nie jest upoważniony do arbitral-nego (narzuconego bez przyjmowania słów krytyki) tworzenia prawa. Nawet demokra-tycznie wybrany parlament jest obowiązany respektować pewne reguły: zakaz wstecz-nego działania prawa, poszanowania praw nabytych i praw człowieka. Obywatele, któ-rzy czują się skrzywdzeni, mogą składać skargi do Trybunału Konstytucyjnego i Sądu Najwyższego, a po wyczerpaniu wszystkich możliwości w kraju – do Międzynarodo-wego Trybunału Sprawiedliwości w Strasburgu, organu Unii Europejskiej pełniącemu funkcję sądu międzynarodowego). Polacy mogą składać skargi dotyczące faktów zaist-niałych od 1993 r.).
Paweł Nyczaj
Kierunek: Zarządzanie i marketing
Specjalność: Informatyka w zarządzaniu
Grupa: 1ZB4 / 121
Bibliografia
1. Opałek Kazimierz: Zagadnienia teorii prawa i teorii polityki, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1986.
2. Ziembiński Zygmunt: O stanowieniu i obowiązywaniu prawa (zagadnienia podstawowe), Wydaw-nictwo Sejmowe, Warszawa 1995.
3. Kompendium wiedzy o społeczeństwie, państwie i prawie pod redakcją Marii Zmierczak i Sławomiry Wronkowskiej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa-Poznań 1993.
4. Multimedialna Encyklopedia Powszechna oparta na Popularnej Encyklopedii Powszechnej, „Fogra" Oficyna Wydawnicza, Kraków 1997.