Gatunki typowe dla literatury Pozytywizmu - realizm.
Pozytywizm to domena prozy. To proza była najważniejsza i miała najwybitniejsze osiągnięcia. Poezja zeszła na drugi plan.
1)Powieść - ogólne cechy: utwór pisany prozą , dużych rozmiarów , o swobodnej kompozycji , często wielowątkowej , zróżnicowanej formie narracyjnej i nastawieniu poznawczym. Obejmuje problematykę społeczno-obyczajową i psychologiczną , zarówno współczesną , jak i historyczną.
- Powieść realistyczna. Świat pokazany jest jako wynik pogłębionej analizy psychologiczno - socjologicznej. Ukazuje prawdę o ówczesnym świecie. Świat ukazany jest najczęściej po wielkich przemianach społecznych i politycznych , po których następuje okres stabilizacji. Jest tu rzeczywistość , w której kształtowały się zręby nowej cywilizacji , choć świeża jest jeszcze pamięć wcześniejszych wstrząsów. W takim świecie spotykają się przedstawiciele różnych klas i orientacji politycznych. Typowy bohater powieści realistycznej to osobowość silna i przedsiębiorcza , mocno osadzona w epoce i zazwyczaj działająca na styku dwóch światów- odchodzącego feudalizmu i rodzącego się kapitalizmu. Bohater bywa postacią nowoczesną , wyzwalającą się z presji dawnych stanowych przywilejów. Jest postacią o niezwykłym charakterze i psychice . Posiada duże intelektualne możliwości i wolę działania , nie musi być jednoznaczny pod względem moralnym. Akcja utworu jest prawdopodobna , brak fantastyki. Bohaterami są ludzie "z krwi i kości" .Kolejną cechą jest realizm szczegółu - dokładne opisy i relacje. Czas akcji także dokładnie określony. Całą fabułą jest prawdopodobna i realna, rzeczywistość przedstawiona fotograficznie , jest jakby zwierciadłem.
- Powieść tendencyjna. Głosi prymat celów dydaktycznych i utylitarnych. Służy realizacji haseł pozytywizmu np: pracy u podstaw , pracy organicznej , równouprawnienia i.t.d. Pierwiastki ideowo - programowe dominują fabułę. Celem takiej powieści jest udowodnienie z góry założonej tezy. Propagowanie haseł epoki realizowane jest przez ukazanie postaci podzielonych na dobre i złe(czarno-białe) lub pokazanie ,iż ci bohaterowie , którzy realizują te hasła są szczęśliwi , a ci co nie są pozytywistami przegrywają swoje życie.
- Powieść historyczna(patrz pyt.44)
2) Nowela - wywodzi się od renesansowego twórcy G.Boccaccia i jego "Dekameronu" (zbioru 100 nowel).Klasyczna nowela jest utworem krótkim , prozatorskim , o wyrazistej fabule i zredukowanym do minimum komentarzu.Brak jest lub nikłe są wątki poboczne , mała ilość bohaterów.Wydarzenia biegną do punktu kulminacyjnego , który przynosi rozwiązanie konfliktu , po czym następuje pointa. Często występuje ograniczenie czasowe. Kolejne cechy to kontrast , gradacja(narastanie napięcia) , powtórzenie(dialog pana Tomasza ze stróżem w Katarynce) , czasami inwersja czasowa(Kamizelka).Cechą noweli klasycznej jest także teoria sokoła - czyli obecność głównego motywu, który przewija się przez kolejne etapy fabuły , odgrywa kluczową rolę i z reguły znajduje się w tytule(nazwa pochodzi od jednej z noweli Boccaccia "Sokół").
Opowiadanie - nie przestrzega zasad noweli klasycznej. Często narratorem jest postać utworu , bezpośredni obserwator lub uczestnik wydarzeń. Kompozycja jest luźna , narrator jest subiektywny(dygresje , komentarze , oceny).Opowiadanie łączy związek z gatunkami paraliterackimi jak pamiętnik czy list , gawęda. Jednak swoją strukturą fabularną zbliżona jest do krótkiej powieści.
3) Publicystyka - bardzo rozwinięta w epoce pozytywizmu. Pisarze często nie mogli pozwolić sobie na życie wyłącznie z twórczości literackiej , i poza kontaktem z czytelnikiem dawała ona korzyści materialne.
- Reportaż. Forma dziennikarska. Wyrósł z tradycji relacji z podróży. Opierał się na faktach bezpośrednio poznanych , realnych lub udokumentowanych w sposób wiarygodny przez narratora - reportera. Cechowała go aktualność , konkretność, przedstawianie zjawisk w danym miejscu i czasie .Reporter to najczęściej uczestnik i świadek wydarzeń , czynnik obserwacji ,z której wyciąga wnioski , dominuje w tekście. W gatunku mogą przeważać ujęcia sprawozdawcze lub unaoczniające , skupione na wybranym wydarzeniu. Istotną funkcję pełnił opis. Przykład: "Listy z podróży do Ameryki" Sienkiewicza.
- Felieton. Krótki artykuł o luźnej kompozycji , swobodnie łączący różne tematy , nastawiony na kontakt z czytelnikiem. Cechowała go lekkość stylu , komizm , elementy parodystyczne , anegdotyczne i satyryczne. W pozytywizmie przypisywano felietonowi nie tylko cechy rozrywkowe , ale także dydaktyczne i poznawcze. Przykłady: "Kroniki" B. Prusa , cykle "Bez tytułu" i "Chwila obecna" H. Sienkiewicz , "Liberum veto" A. Świętochowskiego.
- Artykuły programowi i eseje - podejmują problematykę społeczną , popularyzują program i polemikę z przeciwnikami ideowymi. Przykłady: "My i Wy" A. Świętochowskiego , cykl artykułów "Pozytywizm i pozytywiści" Piotra Chmielowskiego , "Kilka słów o kobietach","O Żydach i kwestii żydowskiej","Kilka uwag nad powieścią" Orzeszkowej oraz "Szkic programu w warunkach obecnego rozwoju społeczeństwa" B. Prusa.
Realizm - pojmowany jako zasada prawdziwego i wiernego odtwarzania rzeczywistości w sztuce. Wypełnia epokę między romantyzmem a naturalizmem. W literaturze typowy dla epiki (patrz powieść realistyczna).Ma realnie i wiernie, wręcz fotograficznie odzwierciedlać życie człowieka w jego środowisku. Patrzą na świat z perspektywy przeciętnego odbiorcy , chcą odkryć prawa rządzące rzeczywistością(cechy poznawcze).Dążenie do uszczegółowienia i indywidualizacji obrazu. U podstaw realizmu leży przekonanie twórców o poznawalności świata i istnieniu praw , które rządzą społeczeństwem.