Sudety - informacje
Stare góry zrębowe w pd.-zach. Polsce, pn. Czechach oraz w Niemczech (zach. skraj Sudetów), część Masywu Czeskiego; ciągną się na dł. ok. 300 km i szer. 50 km, od G. Łużyckich na zach. do Bramy Morawskiej na wsch.; od pn. graniczą (wzdłuż linii uskoku brzeżnego) z Przedgórzem Sudeckim.
Budowa geologiczna. Sudety jako jednostka tektoniczna powstały w wyniku licznych faz orogenez prekambryjskich i paleozoicznych; ostatecznemu sfałdowaniu i usztywnieniu uległy podczas orogenezy hercyńskiej; każdemu cyklowi orogenicznemu towarzyszył b. silny magmatyzm i metamorfizm. Wskutek licznych faz fałdowań i głębokiej erozji, która spowodowała odsłonięcie krystal. partii gór, Sudety mają b. skomplikowaną budowę, określaną jako mozaikowa; najstarszym masywem Sudetów są prekambryjskie gnejsy G. Sowich; równolegle do masywu przebiegają młodsze łuki fałdowe, zrastające się ze sobą przy jego narożach; wśród skał sudeckich dominują prekambryjskie i staropaleozoiczne gnejsy, amfibolity, gabra, marmury, kwarcyty i różne łupki krystal. oraz młodopaleozoiczne szarogłazy, zlepieńce, wapienie, piaskowce, granitoidy i skały wylewne. Na zrównanej (zdenudowanej) powierzchni hercyńskich Sudetów osadziły się wapienne i okruchowe skały górnego permu, triasu, kredy i kenozoiku. W trzeciorzędzie, w wyniku orogenezy alpejskiej, Sudety zostały morfologicznie odmłodzone; uległy potrzaskaniu, część środk. została wypiętrzona w postaci zrębu wzdłuż wielkich uskoków brzeżnych (na pd.-zach. uskok sudecki, na pn.-wsch. — uskok przedsudecki); ruchom tektonicznym towarzyszyły intensywne wylewy law bazaltowych.
Na obszarze Polski rozróżnia się: Sudety Zachodnie, Sudety Środkowe i Sudety Wschodnie; Sudety Zachodnie ciągną się od Nysy Łużyckiej (na zach.) do Kotliny Kamiennogórskiej (na wsch.); w ich skład wchodzą: G. Izerskie, Karkonosze, z najwyższym szczytem Sudetów — Śnieżką (1602 m), Kotlina Jeleniogórska, G. Kaczawskie i Rudawy Janowickie; Sudety Środkowe ciągną się od Kotliny Kamiennogórskiej do przełęczy Kłodzkiej i Międzyleskiej; obejmują Kotlinę Kłodzką i góry: Kamienne, Wałbrzyskie, Sowie, Bardzkie, Stołowe, Orlickie (Orlica, 1084 m), Bystrzyckie; Sudety Wschodnie ciągną się od Kotliny Kłodzkiej do Bramy Morawskiej (Czechy); w ich skład wchodzą: Masyw Śnieżnika (Śnieżnik, 1425 m) z G. Bialskimi oraz góry Złote i Opawskie. Do Sudetów należą ponadto G. Łużyckie (w Czechach i Niemczech) oraz Jesioniki (Pradziad, 1492 m) i G. Odrzańskie (w Czechach). Wskutek długiego okresu rozwoju rzeźby Sudetów przeważają długie grzbiety o łagodnych stokach i płaskich wierzchowinach, ponad którymi wznoszą się łagodne kopuły szczytów (twardzielcowe pagóry); działalność lodowców górskich w okresie ostatniego zlodowacenia zaznaczyła się tylko w Karkonoszach.
Sudety mają klimat górski z wpływami oceanicznymi; średnia temp. w lipcu, na wys. 600 m, wynosi 15C, w styczniu –3C, na Śnieżce 8C w lipcu i –7C w styczniu; opady od 800 mm (u podnóża) do 1200 mm (na grzbietach), występujące przez cały rok, jednak z wyraźnym maksimum w lipcu; duży udział mają także opady zimowe w postaci śniegu. Przez Sudety przebiega dział wodny między dorzeczami Odry, Łaby i Dunaju; większe rzeki wypływające z Sudetów: Nysa Łużycka, Bóbr z Kwisą, Kaczawa, Bystrzyca, Nysa Kłodzka, Opawa, Łaba z Izerą, pą i Orlicą, oraz Morawa; niektóre z nich (Nysa Kłodzka, Kwisa, Bóbr, Bystrzyca) są wykorzystywane w celach energetycznych.
Świat roślinny Sudetów układa się w wyraźne piętra; w reglu dolnym (450–1000 m) miejsce pierwotnych lasów jodłowo-bukowych zajęły przeważnie kultury świerka; regiel górny (do 1250 m) tworzy naturalny świerkowy bór wysokogórski; w Karkonoszach ponad granicą lasu rozciąga się piętro kosówki, na Śnieżce — piętro alp.; w Sudetach Wschodnich ponad granicą lasu występują łąki wyskogórskie; rozpowszechnione są torfowiska (z reliktami glacjalnymi); lasy, zwł. w zach. i pd.-zach. części Sudetów, silnie zdegradowane (np. lasy w G. Izerskich); w Karkonoszach utworzono 2 parki nar. — po stronie pol. i czes., a w G. Stołowych — Park Narodowy Gór Stołowych.
Ważniejsze bogactwa miner.: węgiel kam. i brun., rudy miedzi, niklu, cyny, chromu, żelaza, arsenu, baryt, kamienie bud., zwł. granity i bazalty; gł. m. w Sudetach: Jelenia Góra, Wałbrzych, Nowa Ruda, Kłodzko; liczne źródła miner. (gł. szczawy). Znane uzdrowiska: Świeradów-Zdrój, Cieplice Śląskie-Zdrój, Szczawno-Zdrój, Kudowa-Zdrój, Duszniki-Zdrój, Polanica-Zdrój, Lądek-Zdrój. Sudety należą do najlepiej zagospodarowanych turystycznie regionów Polski i Czech.
Najwyższy masyw górski Sudetów, w Polsce i Czechach; rozciąga się od Przełęczy Szklarskiej na zach. po przełęcze Kowarską i Okraj na wsch.; dł. ok. 35 km, szer. ok. 25 km, wys. 1350–1450 m; najwyższe szczyty: Śnieżka, 1602 m, Wielki Szyszak, 1509 m (w pasmie gł.), Studnin hora, 1554 m, Lun hora, 1547 m (w pasmie pd.); szczyty Karkonoszy mają charakterystyczne kopulaste kształty (rozległa powierzchnia zrównania), są pokryte rumowiskiem skalnym; osobliwością rzeźby Karkonoszy są liczne skałki granitowe o fantazyjnych kształtach (np. Końskie Łby, Pielgrzymy, Słonecznik) oraz cyrki lodowcowe, zwykle wypełnione wodą (jez. Mały i Wielki Staw); gł. pasmo Karkonoszy (graniczne) jest zbud. z granitów (intruzja w orogenezie hercyńskiej), pasmo po stronie czes. — z gnejsów i łupków krystal. sfałdowanych w orogenezie kaledońskiej; oba pasma łączą się w masywie Śnieżki, zbud. ze skał metamorficznych; gęsta sieć rzeczna — na stokach pn. dopływy Bobru, z pd. wypływa Łaba i pa. Piętrowy układ roślinności; w reglu dolnym (do ok. 1000 m) niegdyś lasy świerkowe i bukowe, obecnie drzewostany świerkowe, w reglu górnym (do ok. 1250 m) — zwarte lasy świerkowe, powyżej (do ok. 1500 m) — piętro kosodrzewiny i hal; ponad górną granicą lasu, niekiedy także w obszarze regla górnego, występują torfowiska wysokie. Wyższe partie Karkonoszy (od ok. 600–1000 m) podlegają ochronie w Karkonoskim Parku Nar. (utworzony 1959), graniczącym od pd. z czes. parkiem narodowym. W ostatnich latach zauważa się obumieranie lasów w obrębie Karkonoszy (rozszerzanie się skutków klęski ekol. z G. Izerskich). Region turyst.; liczne szlaki piesze, wyciągi krzesełkowe, nartostrady.
Część Sudetów Środk. zamykająca od zach. Kotlinę Kłodzką, w Polsce i Czechach; tworzą płaskie, wydłużone stoliwo (dł. ok. 17 km, szer. ok. 4 km); do Polski należy ich część pd.-wsch. (najwyższa) i niewielki pn.-zach. skrawek; zbud. z górnokredowych piaskowców ciosowych i margli; są jedynym w Polsce przykładem gór płytowych; naprzemianległe występowanie leżących płasko ławic piaskowców ciosowych, odpornych lecz silnie spękanych, oraz warstw nieprzepuszczalnych margli i łupków, nadają rzeźbie Gór Stołowych bardzo charakterystyczny rys; występują tu liczne powierzchnie poziome ograniczone prostop. ścianami urwisk skalnych; niższy, rozległy, płaski poziom denudacyjny, wys. ok. 700–750 m, wznosi się do ok. 300 m ponad obszary otaczające, góruje nad nim (100–150 m) poziom wyższy, który zachował się w postaci odosobnionych masywów skalnych (najwyższe: Szczeliniec Wielki, 919 m, i Szczeliniec Mały, 895 m); osobliwością rzeźby Gór Stołowych są ponadto fantastyczne formy skalne (labirynty, szczeliny oraz skałki w kształcie zwierząt, grzybów, maczug oraz ruin starych budowli). Góry Stołowe są porośnięte lasami świerkowymi z domieszką buka (gł. poziom wyższy); na obszarze Gór Stołowych utworzono Park Narodowy Gór Stołowych. Atrakcyjny region turystyki letniej.
Miejscowość w woj. dolnośląskim (powiat jeleniogórski), w Karkonoszach, u podnóża Śnieżki, u zbiegu Łomnicy i Łomniczki (dorzecze Bobru), częściowo w obrębie Karkonoskiego Parku Narodowego. — 5,2 tys. mieszk. (1998). Początki osadnictwa związane z napływem w XIV w. poszukiwaczy złota i kamieni półszlachetnych; od XVII w. znany jako osiedle tzw. laborantów, trudniących się zbieraniem ziół leczn. i przygotowywaniem lekarstw; od 1392 pod zwierzchnictwem Czech, dzielił losy polit. Śląska; od 1742 w państwie prus. (niem. Krummhbel); od poł. XIX w. rozwój jako ośr. turyst.-wypoczynkowego; od 1895 połączenie kol. z Jelenią Górą; od 1945 w Polsce (pod obecną nazwą); prawa miejskie 1959. Duży ośr. turyst.-wypoczynkowy i największa oprócz Szklarskiej Poręby stacja klim. Sudetów; ośr. sportów zimowych (nartostrady, skocznia i wyciągi narciarskie, tor saneczkowy); wiele domów wczasowych, ośr. kolonijnych, rozwinięta turyst. baza noclegowa (rocznie korzysta z niej ok. 80 tys. osób); sanatorium przeciwgruźlicze dla dzieci; fabryka papieru; Muzeum Sportu i Turystyki Regionu Karkonoszy.