siły kształtujące Ziemię
Struktury tektoniczne:
Uskok - przesuniecie warstw skalnych w pionie (u. zrzutowy) lub w poziomie (u. przesuwczy).
Rów tektoniczny - obszar ograniczony podłużnymi uskokami i obniżony względem obszarów sąsiadujących.
Zrąb - blok skorupy ziemskiej, obcięty ze wszystkich stron uskokami, wzniesiony względem innych bloków.
Fałd - faliste ułożenie warstw skalnych.
Płaszczowina - wielkich rozmiarów fałd leżący lub przewalony, odkłuty od swojego podłoża.
Siły wewnętrzne (endogeniczne) tworzące rzeźbę powierzchni Ziemi:
Ruchy górotwórcze (orogeniczne):
# Rodzaje gór:
- fałdowe: powstają w wyniku spiętrzenia mas skalnych w postaci fałdów i płaszczowin (Himalaje, Alpy, Karpaty, Andy, Kordyliery)
- zrębowe: powstają w wyniku pionowego przemieszczenia mas skalnych wzdłuż uskoków (Ural, Harz, Sudety, Appalachy, Wogezy)
- wulkaniczne: tworzą się w następstwie obfitych erupcji wulkanicznych (góry Islandii, wysp oceanicznych, niektóre masywy Kamczatki i Wysp Japońskich).
# Najważniejsze ruchy górotwórcze:
- orogeneza kaledońska (ordowik, sylur, dewon): Świętokrzyskie, część Sudetów, Kaledońskie, Grampian, Skandynawskie, góry Spitsbergenu;
- orogeneza hercyńska (karbon, perm): Świętokrzyskie (odmłodzenie), Sudety, Reńskie, Harz, Schwarzwald, Ural, Ałtaj;
- orogeneza alpejska (trias i jura): Krym
(kreda i trzeciorzęd): Karpaty, Alpy, Bałkany, Pireneje, Apeniny, Kaukaz, Himalaje, Atlas, Kordyliery, Andy.
Ruchy lądotwórcze (epejrogeniczne) - powolne, w wielkiej skali i długotrwałe ruchy skorupy ziemskiej. Skutek - zmiany zarysów lądów i mórz.
Wulkanizm i plutonizm:
Zjawiska plutoniczne - zjawiska związane z przemieszczającą się w litosferze (pod powierzchnią Ziemi) magmą. Formy: batolity, lakolity.
Zjawiska wulkaniczne - ogół zjawisk związanych z wydobywaniem się na powierzchnię Ziemi law i towarzyszących im substancji.
# Typy wulkanów:
- szczelinowe
- stożkowe
~ typ hawajski (kształt płaski, spowodowany wylewami law rzadkich zasadowych, może mieć kilka kanałów);
~ typ Mt. Pele’e (stromy i wysoki ze względu na gęstą, kwaśną lawę);
~ typ wezuwiański (stromy, lawa kwaśna, przejawia eksplozytywny charakter działalności, tworzy kilka kanałów).
# Produkty wybuchu wulkanów:
- gazowe: para wodna, dwutlenek węgla, tlenek węgla, fluor, chlor, azot, wodór;
- ciekłe: lawa
- stałe: bomby wulkaniczne, bloki, lapille, pyły, popiół, piasek, pumeks.
# Rozmieszczenie stref wulkanicznych na świecie:
Zjawiska wulkaniczne występują tam, gdzie nad ogniskami magmy znajdują się spękania i słabsze miejsca w skorupie ziemskiej, pozwalające na przedarcie się magmy.
Rozmieszczenie czynnych wulkanów na Ziemi wyraźnie nawiązuje do przebiegu stref kontaktu płyt litosfery oraz stref rozsuwania się płyt. Najważniejsze obszary wulkaniczne to: wybrzeża Pacyfiku, południowa Europa, Afryka wschodnia, Małe Antyle.
Zjawiska sejsmiczne:
Zjawiska sejsmiczne polegają na drganiu skorupy ziemskiej spowodowanym rozchodzeniem się fal sprężystych, zwanych falami sejsmicznymi. Trzęsienia Ziemi wywołane są ruchami mas skalnych w głębi skorupy ziemskiej lub w płaszczu Ziemi. W wyniku tych ruchów powstają w skałach naprężenia, których nagłe rozładowanie wywołuje falę.
Hipocentrum - miejsce w głębi Ziemi, w którym powstaje fala sejsmiczna.
Epicentrum - miejsce na powierzchni Ziemi, bezpośrednio leżące nad hipocentrum, w którym drgania odczuwane są najsilniej.
Siły zewnętrzne (egzogeniczne) tworzące rzeźbę powierzchni Ziemi:
Wietrzenie skał:
jest to rozpad i rozkład skał pod wpływem działania wody, zmian temperatury powietrza i czynników biogenicznych.
# Rodzaje wietrzenia:
- fizyczne - rozpad skał bez zmiany składu mineralnego pod wpływem:
~ rozsadzania skał przez zamarzniętą wodę;
~ rozszerzania i kurczenia się minerałów przy dużych różnicach temperatury dobowej;
~ rozsadzania skał przez krystalizującą sól w porach skał;
~ rozsadzania skał przez pęczniejące skały ilaste.
- chemiczne - prowadzi do zmiany składu mineralnego (rozkładu skał) pod wpływem:
~ działalności wody (rozpuszczanie, hydroliza, uwodnienie),
~ innych procesów (uwęglanowienie, utlenianie);
- biologiczne - rozluźnianie fizyczne i chemiczne zwięzłości skał w wyniku działalności organizmów żywych (kopanie, rycie zwierząt, korzenie drzew rozsadzają skały, rośliny wydzielają związki chemiczne zmieniające skład skał, rozkład szczątków organicznych przez drobnoustroje tworzy glebę).
Działalność wiatru:
- niszczenie
~ deflacja - przesuwanie i unoszenie materiału skalnego przez wiatr prowadzące do powstania rynien i mis deflacyjnych, bruku deflacyjnego;
~ korazja - mechaniczna działalność wiatru i jego ładunku (ziaren piasku, żwiru) polegająca na ścieraniu, rysowaniu i drążeniu powierzchni skał; powstają wygłady, nisze, gzymsy, graniaki, grzyby skalne, żebra, bruzdy;
- transport - przenoszenie przez wiatr drobnego materiału skalnego (tworzą się zmarszczki wiatrowe - riple-marki);
- budowanie (akumulacja) - osadzanie niesionego przez wiatr materiału; powstają wydmy (barchany, wydmy paraboliczne, wałowe) i pokrywy lessowe.
# Rodzaje pustyń:
- kamieniste (hamada),
- żwirowe (serir),
- piaszczyste (erg),
- ilaste (takyry).
Działalność wód płynących:
# Działalność rzeki:
- niszczenie (erozja),
- transport,
- budowanie (akumulacja).
# Działalność rzeki w poszczególnych odcinkach biegu:
- bieg górny:
~ erozja wgłębna - żłobienie dna w czasie przetaczania z dużą energią rumoszu skalnego po dnie - powstają doliny w kształcie litery V;
~ erozja wsteczna (kaptarz) - cofanie się progu wodospadu, źródeł;
~ transport grubego materiału skalnego (powstawanie otoczaków);
- bieg środkowy:
~ transport materiału drobnego;
~ erozja boczna - podcinanie brzegów, poszerzanie koryta rzeki, tworzenie się meandrów, terasy zalewowej;
~ erozja wgłębna - zaznacza się w czasie powodzi;
~ akumulacja osadów tzw. aluwiów, tworzenie stożków napływowych;
- bieg dolny:
~ transport materiału drobnego;
~ akumulacja (tworzenie delty, estuarium-lejka).
Zjawiska krasowe:
jest to procesrozpuszczania skał przez wodę zawierającą dwutlenek węgla. Dotyczy to skał węglanowych: wapieni, dolomitów, gipsów, soli.
# Podział krasu:
- zewnętrzny (na powierzchni Ziemi) - żłobki, leje, polja, mogoty, obniżenia krasowe, żebra, doliny, wąwozy, parowy;
- wewnętrzny (pod powierzchnią Ziemi) - korytarze, syfony, lewary, jeziorka podziemne, kominy, jaskinie, stalaktyty, stalagmity, stalagnaty.
Działalność lodowców górskich:
# Działalność lodowców górskich:
- niszcząca - cyrki lodowcowe, nunataki, progi skalne, wygłady lodowcowe, „barańce", doliny U-kształtne, doliny boczne zawieszone, rysy lodowcowe, kotły eworsyjne;
- budująca - morena czołowa, denna, boczna.
# Działalność lądolodów:
- niszcząca - wygładzone szczytowe powierzchnie skalne (fieldy), „barańce", kry lodowcowe, wygłady lodowcowe, rysy lodowcowe;
- budująca - morena czołowa, denna, glina zwałowa, głazy narzutowe, jeziora morenowe i wytopiskowe.
# Działalność wód roztopowych (glacjalnych):
- niszcząca - jeziora rynnowe;
- budująca - jeziora zastoiskowe, iły warwowe, ozy, kemy, drumliny, pola sandrowe, pradoliny.
Działalność morza:
# Typy wybrzeży morskich:
- zanurzone:
~ dalmatyńskie - zalanie gór ułożonych równolegle do linii brzegowej; pasma górskie tworzą ciągi wysp a zalane doliny - długie kanały i zatoki;
~ riasowe - zalanie gór ułożonych skośnie do brzegu; dawne doliny rzeczne stają się zatokami wcinającymi się głęboko w ląd a szczytowe partie gór wysepkami lub półwyspami;
~ limanowe - zatopienie ujścia rzek rozcinających głębokimi jarami obszar o budowie płytowej;
~ fiordowe - zatopienie dolin polodowcowych w górach;
~ szerowe - zatopienie nizinnych terenów polodowcowych; wyspy są pozostałością wzgórz morenowych;
~ klifowe - stromy brzeg niszczony przez fale morskie;
- wynurzone:
~ mierzejowe - zamykanie zatok przez wały piaszczyste;
~ lidowo-lagunowe - powstaje w warunkach dużych przypływów i odpływów; poprzerywany wał przybrzeżny (lido) odgradza od otwartego morza zatoki (laguny);
~ deltowe - kształtowane przez budującą działalność morza i rzeki;
~ koralowe - przesuwanie się linii brzegowej w stronę otwartego morza spowodowane jest narastaniem koralowców;
~ mangrowe - opanowane przez formacje krzewów i drzew o silnie rozgałęzionym systemie korzeniowym, który powoduje utrwalanie namułów wodnych i przyrastanie lądu.
# Rodzaje działalności morza:
- budująca: plaża, kosy, laguny, mierzeje, półwyspy;
- niszcząca: klify, riasy, szkiery, fiordy).