Ekonomia klasyczna (angielska i francuska) i niemiecka szkoła historyczna.

I. Ekonomia klasyczna Adama Smitha.
Angielska ekonomia klasyczna zajmowała się następującymi problemami:
1) Funkcjonowanie rynków i działanie mechanizmu rynkowego, zapewniającego sprawność funkcjonowania gospodarki:
analiza podażowa: Smith i jego prawo niewidzialnej ręki, potem prawo rynków Say’a: każda podaż tworzy sobie rynki zbytu (popyt) nie ma takiej możliwości, aby powstała sytuacja, w której występują niedobory;
dominacja mechanizmu rynkowego negacja aktywnej roli państwa w życiu gospodarczym, indywidualne działania jednostek gospodarujących prowadzą do dobra ogółu.
2) Wzrost gospodarczy i czynniki go powodujące:
czynniki powodujące wzrost gospodarczy: ekonomiczne, polityczne, kulturowe, historyczne;
wspieranie wzrostu gospodarczego przez państwo.
3) Wzajemne relacje między ceną a rynkami – analiza makroekonomiczna, podażowa, przede wszystkim długookresowa;
ekonomia obiektywna: opisywanie relacji człowiek – rzecz.

1. CHARAKTERYSTYKA EPOKI – UWARUNKOWANIA GOSPODARCZE, POLITYCZNE, SPOŁECZNE, FILOZOFICZNE ANGLII II POŁ. XVIII WIEKU.

· Warunki polityczne:
1648 rok – rewolucja i zrzucenie z tronu Stuartów: potwierdzenie roli burżuazji w życiu kraju, rozluźnienie krepujących gospodarkę nakazów, zezwoleń i ceł;
dominacja Parlamentu w życiu politycznym kraju od 1722 roku, kiedy władzę przejął premier ze stronnictwa Wigów polityka nastawiona na ekspansję gospodarczą;
[prawa wyborcze w 2 mln kraju posiadało około 400 000 osób – cenzus majątkowy i ziemski]
unia angielsko – szkocka z 1707 roku, dzięki której powstał jednolity rynek wielkobrytyjski;
Imperium Brytyjskie: gospodarcza eksploatacja kolonii (Indie, Ameryka Północna) przez kompanie handlowe jako wynik zwycięstwa Anglii w wojnie 7 – letniej z Francją (1757 – 1763) ogólna dostępność surowców;
wzrost zamożności ich udziałowców – głównie kupców i tworzącej się klasy przemysłowców wzrost znaczenia politycznego burżuazji: ich wpływ na politykę kraju;
akumulacja kapitału – wzrost znaczenia banków, ich polityka kredytowa a także żywiołowy rozwój giełdy;
brak ograniczeń ustrojowych dla rozwoju przedsiębiorczości – zakaz działania związków zawodowych.

· Rewolucja przemysłowa – stworzenie nowych technik wytwórczych:
prawo patentowe w Anglii: 1623;
maszyna parowa J. Watta 1769, w 1781 dostosowanie jej do napędzania maszyn o ruchu obrotowym przez wynalezienie pasa transmisyjnego;
przemysł włókienniczy:
1733 rok – latające czółenko Kay’a zwiększające wydajność warsztatu tkackiego;
1761 rok – przędzarka wózkowa Hargreavesa zastępująca pracę kilkunastu osób;
1785 rok – mechaniczny warsztat tkacki (krosna) E. Cartwrighta;
hutnictwo żelaza :
1735 rok – technologia wytarzania koksu A. Darby’ego;
1782 rok – piec pudlingowy wynaleziony niezależnie przez P. Onionsa i H. Corta pozwalający na zastąpienie kucia metalu (np. przez kowala) walcowaniem.

· Przemiany społeczne:
rewolucja agrarna: wzrost liczby ludności (eksplozja demograficzna) konieczność zwiększenia ilości produkowanej żywności:
ekstensywny rozwój rolnictwa – proces grodzeń: zwiększanie średniej wielkości większych majątków rolnych przez łączenie gruntów (usuwanie ludności z małych gospodarstw rolnych i migracja do miast) rozwój systemu dzierżawy: właściciel gruntu nie zajmuje się uprawą, ale oddaje ją w dzierżawę;
intensywny rozwój rolnictwa – wprowadzenie płodozmianu, rozwój nowych gatunków roślin uprawnych i zwierząt hodowlanych, wprowadzenie brony itp., nawożenie, hodowla oborowa;
zanikanie warstwy chłopskiej, powstanie grupy pracowników najemnych i chałupników;
manufaktury: wczesnokapitalistyczne formy produkcji przemysłowej, zakłady produkcyjne, w których przy zachowaniu pracy ręcznej stosowano zasadę podziału pracy (specjalizację);
związane początkowo z istnieniem systemu pracy nakładczej (manufaktura rozproszona): wykonywania zamówionych przez nakładcę (organizatora pracy chałupniczej) gotowych wyrobów lub ich części we własnym pomieszczeniu i własnymi narzędziami chałupnika – właściciel manufaktury oddawał np. przędzę tkaczom, a wyprodukowane przez nich tkaniny wykańczał we własnej farbiarni;
w późniejszym okresie manufaktury gromadziły znaczną liczbę pracowników;
wskutek napływu ludności do miast postępująca urbanizacja, wytworzenie się warstwy robotników.

· Filozofia okresu: racjonalizm oświeceniowy:
rozwój nauk ścisłych i społecznych;
utylitaryzm: J. Bentham („Wprowadzenie do zasad moralności i prawodawstwa” 1789 – a więc już po ukazaniu się dzieła Smitha) – koncepcja użyteczności: „Przez użyteczność rozumie się właściwość jakiegoś przedmiotu, dzięki której sprzyja on wytwarzaniu korzyści, zysku, dobra lub szczęścia (...).”;
maksymalizacja przyjemności lub zadowolenia mogła pochodzić i w rzeczywistości pochodziła z maksymalizacji produkcji dóbr to, co popiera produkcję jest dobre, niezależnie od ekonomicznego stanu społeczeństwa;
D. Hume: teoria zakładająca, że państwo powinno dążyć do zapewnienia jak największego szczęścia jak największej ilości ludzi, i tak kształtować prawa, aby było to możliwe należy uodpornić się jednocześnie na niedolę pewnej grupy wiedząc, że cierpi dla dobra wszystkich;
dążenie ludzi do szczęścia jest naturalne, człowiek dąży do osiągnięcia zadowolenia i stara się uniknąć bólu i przykrości; tak więc prawa nie powinny się temu sprzeciwiać jest to niezgodne z naturą;
J. Locke: umysł ludzki to w chwili narodzin tabula rasa, która zostaje zapisana przez życie;
liberalizm gospodarczy (w skrajnej postaci leseferyzm); posiadał 3 wymiary wolności:
osobistej – uniezależnienie od poddaństwa feudalnego oraz krytyka niewolnictwa;
gospodarczej – podejmowanie działalności gospodarczej nie powinno być zastrzeżone dla niektórych krytyka cechów, monopoli, porozumień producentów i robotników itp.;
wymiany – państwa nie powinny ograniczać wymiany międzynarodowej przez system ceł.

2. CHARAKTERYSTYKA GŁÓWNEJ PRACY ADAMA SMITHA „BADANIA NAD NATURĄ I PRZYCZYNAMI BOGACTWA NARODÓW” 1776.
„Smith przemawiał głosem przemysłowców, którym zależało na usunięciu wszystkich ograniczeń działania rynku i podaży rąk do pracy – ograniczeń będących pozostałością przeżytego już reżimu, reprezentującego interesy kupców i ziemian.”
· Koncepcja homo oeconomicus – człowiek posiada naturalną „skłonność do wymiany, handlu i zamiany jednej rzeczy na drugą” oraz skłonność do specjalizacji wynikającą z lenistwa, próżności i chciwości;
skłonność dla specjalizacji jest źródłem wydajności przedsiębiorstw i handlu:
* dlatego im szerszy rynek, tym większe możliwości specjalizacji – w tym celu cła można stosować jedynie w następujących sytuacjach:
ochrony przemysłu nowo rozwijanego;
ochrony przemysłu pracującego na potrzeby armii;
gdy import do kraju prowadzony jest na warunkach dumpingowych – poniżej rzeczywistych kosztów wytwarzania w danym kraju;
* wymiana międzynarodowa: wg Smitha ma charakter ekwiwalentny – wszystkie kraje w nią zaangażowane osiągają korzyści (u merkantylistów – wymiana nieekwiwalentna): teoria kosztów absolutnych:
założenia: wymiana zachodzi między 2 krajami, wymieniane są 2 towary; występuje zewnętrzna mobilność czynników produkcji i brak mobilności wewnętrznej tych czynników;
teoria: o dochodach krajów z wymiany międzynarodowej decydują absolutne koszty wytwarzania produktów, które z kolei wynikają ze specjalizacji i międzynarodowego podziału pracy;
* dla Smitha nie maszyny, ale właśnie specjalizacja jest symbolem nowego porządku – jego dzieło powstawało w okresie, kiedy najważniejsze wynalazki nie miały jeszcze miejsca: przykładem nowej gospodarki jest fabryka szpilek;
motywacja ekonomiczna człowieka sprowadza się do własnego interesu, a prywatne i powszechne dążenie do niego jest źródłem największej powszechnej pomyślności usankcjonowanie człowieka gospodarującego i bogacącego się jako przyczyniającego się do powszechnego dobra (odrzucenie chrześcijańskiej podejrzliwości do bogatych);
„Nie od przychylności rzeźnika, piwowara czy piekarza oczekujemy naszego obiadu, lecz od ich dbałości o własny interes. Zwracamy się nie do ich humanitarności, lecz do egoizmu (...). W tym, jak i w wielu innych przypadkach, jakaś niewidzialna ręka kieruje nim tak, aby zdążał do celu, którego wcale nie zamierzał osiągnąć. (...) Nigdy nie zdarzyło mi się widzieć, aby wiele dobrego zdziałali ludzie, którzy udawali, że handlują dla dobra społecznego.”
Z teorii Smitha o niewidzialnej ręce rynku wynika kilka podstawowych wniosków:
* ingerencja państwa powinna zostać ograniczona do minimum – tych sfer, gdzie przedsiębiorca prywatny nie będzie podejmował działalności ze wzgl. na niedochodowość danej działalności (koncepcja stróża nocnego):
bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego (prawodawstwo, wojsko itp.);
organizacji infrastruktury (drogi, poczta);
oświaty;
ewidencji ludności;
ceł, ale tylko w ww. przypadkach;
* założone warunki to konkurencja doskonała (przeciwieństwo monopolu jako krępowania swobody jednostki):
wielość podmiotów po obu stronach wymiany, z których żadny nie posiada przewagi nad innymi;
doskonała informacja;
cena wynikiem gry popytu i podaży, zarówno dla nabywców jak i sprzedawców czynnik zewnętrzny;
rynek decyduje o alokacji zasobów, które są mobilne;
podmioty działają racjonalnie.
5 rozdziałów:
* 1 – podział pracy i jego źródła, pochodzenie i zastosowanie pieniądza, cena i jej części składowe (płaca, zysk i renta);
* 2 – podział bogactwa, praca produkcyjna i nieprodukcyjna, formy i sposoby zastosowania kapitału;
* 3 – rozwój gospodarki od czasów rzymskich pod kątem rozwoju miast;
* 4 – historia doktryn ekonomicznych i ich krytyka;
* 5 – fiskalizm i dług publiczny.
3. METODOLOGIA BADAWCZA W SYSTEMIE TEORETYCZNYCH POGLĄDÓW SMITHA:
metoda egzoteryczna: opis rzeczywistości, rejestracja faktów;
metoda ezoteryczna: abstrakcyjna, wnikająca w naturę zjawiska.
· Smith traktował zjawiska gospodarcze ahistorycznie – nadawał im rangę stałych i wiecznych.
· W pracach Smitha można zauważyć:
nadmierne uleganie analizie ilościowej, a więc pomijanie społecznego aspektu zjawisk;
indywidualizm – negujący pojawianie się na pewnym szczeblu tworzenia się układów społecznych efektu synergicznego.
· Smith miał zwyczaj przechodzenia od różnorakich i licznych obserwacji do własnych wniosków.
4. POJĘCIE BOGACTWA, JEGO ŹRÓDŁA I CZYNNIKI WZROSTU.
· Bogactwo – „(...) roczna praca każdego narodu jest funduszem, który zaopatruje go we wszystkie rzeczy konieczne i przydatne w życiu, jakie ten naród konsumuje (napędowa siła konsumpcji w tworzeniu dochodu narodowego; u merkantylistów produkcja była celem samym w sobie), a które zawsze stanowią bądź bezpośredni produkt tej pracy, bądź też to, co nabywa za tren produkt od innych narodów” negacja poglądów merkantylistów, wg których cyrkulacja (kruszec, B = K = P) jest źródłem bogactwa narodu, jak również zaprzeczanie poglądom fizjokratów (praca na roli).
· Bogactwo narodu (dochód narodowy) Smith uzależnił od dwóch czynników:
siły produkcyjnej pracy (wydajności pracy) związanej ze stopniem podziału pracy, który z kolei wynika z:
* rozległości rynku związanej ze stopniem akumulacji kapitału;
* akumulacji kapitału;
relacji między pracą produkcyjną a nieprodukcyjną, która to relacja wynika ze stopnia akumulacji kapitału.
· Jako pierwszy stanął na stanowisku, że bogactwo należy mierzyć per capita.
· Akumulacja kapitału – wynik teorii wstrzemięźliwości: wg Smitha kapitaliści powstrzymując się od konsumpcji części otrzymanego zysku inwestują go ponownie, akumulując w ten sposób kapitał. Są jedyną klasą do tego zdolną, gdyż:
robotnicy otrzymują płacę minimalną, więc nie są w stanie zaoszczędzić;
właściciele ziemscy otrzymują stosunkowo wysokie dochody, ale przeznaczają je na konsumpcję (luksusy), nie dokonują wydatków inwestycyjnych zatrudniając jedynie robotników wykonujących pracę nieprodukcyjną – pogląd związany z istniejącym wówczas systemem społecznym: właścicielami ziemi byli arystokraci nie zajmujący się jej uprawą, lecz zrzucający to zajęcie na dzierżawców.
Akumulacja kapitału uzależniona jest wprost proporcjonalnie od:
siły konkurencji między podmiotami;
osiąganych zysków.
5. ROLA PODZIAŁU PRACY W TWORZENIU BOGACTWA NARODOWEGO – PRACA PRODUKCYJNA I NIEPRODUKCYJNA.
· Smith operował dwoma pojęciami pracy – produkcyjną i nieprodukcyjną. Wyróżniał ja na podstawie dwóch kryteriów:
praca produkcyjna – dająca efekt w postaci dóbr materialnych; nieprodukcyjna – nie przynosząca takich efektów (usługi);
praca produkcyjna – opłacana ze zakumulowanego kapitału społeczeństwa; praca nieprodukcyjna – z dochodu poszczególnych osób i rządu;
* tak więc pracownicy produkcyjni to wszyscy pracownicy najemni oraz naukowcy i nauczyciele;
* pracownicy nieprodukcyjni – duchowni, prawnicy, lekarze, aktorzy, urzędnicy i wojskowi.
· W związku z drugim kryterium Smith doszedł do wniosku, że wielkość pracy produkcyjnej zawsze powinna być większa od wartości pracy nieprodukcyjnej, w przeciwnym bowiem wypadku nie będzie możliwości pokrycia jej.
· Z punktu widzenia gospodarki jako całości, im większy jest udział pracowników zatrudnionych przy wytwarzaniu realnych dóbr materialnych, tym większe bogactwo narodu. Ilość owych pracowników z kolei zależna jest od stopnia akumulacji kapitału.
Im większy rząd, tym zatrudnia on więcej pracowników nieprodukcyjnych ze środków ściągniętych w formie podatków od kapitalistów z ich kapitału zakumulowanego, z którego oni mogliby zatrudnić pracowników najemnych i przyczynić się do wzrostu gospodarczego. Dlatego też, im mniej rządu, tym lepiej.
6. SMITHOWSKA TEORIA WARTOŚCI I CENY I JEJ CZĘŚCI SKŁADOWE ORAZ CZYNNIKI KSZTAŁTUJĄCE WZAJEMNĄ RELACJĘ POMIĘDZY WARTOŚCIĄ I CENĄ.
· W teorii wartości Smith dążył do wyjaśnienia 3 podst. problemów:
jaki jest rzeczywisty miernik wartości wymiennej;
jakie są części składowe ceny;
jakie czynniki kształtują wahania cen – co powoduje odchylenia ceny rynkowej od naturalnej.
· Wyróżniał 2 znaczenia wartości, cechy towaru (towar jako dobro wytworzone przez człowieka – efekt jego pracy, które jest przeznaczone do wymiany):
użytkową (charakter subiektywny)– przedmiotu, zdolność do zaspokajania określonych potrzeb;
* związane z tym jest pojęcie stworzonej przez Smitha użyteczności średniej, całkowitej i krańcowej;
wymienną (charakter obiektywny)– stosunek wymienny, zdolność do wzajemnej wymiany dóbr; można wyróżnić następujące koncepcje wartości wymiennej dobra wg Smitha:
* wartościową – charakterystyczna dla gospodarek mniej zaawansowanych, wskazujące na wyzysk robotników przez kapitalistów (nie uzyskują oni pełnego ekwiwalentu za włożoną pracę, gdyż kapitalista nie osiągnąłby w takim wypadku zysku):
o wartości towaru decyduje ilość pracy wydatkowanej na jego wytworzenie;
o wartości towaru decyduje ilość pracy, jaką można za dany towar nabyć;
* ilościową – najsłabszą (bazuje na koncepcjach Hume‘a):
o wartości towaru decyduje ilość innych towarów, np. płace robocze;
o wartości towaru decyduje ilość pieniądza na rynku – pieniądza na rynku jest tyle, aby gospodarka mogła sprawnie funkcjonować teoria obiegu pieniądza;
* kosztową: o wartości towaru decydują koszty produkcji wartość = koszty produkcji = cena.
· Dogmat Smitha: cena – wyrażona w pieniądzu wartość towaru; składa się z dochodów i na nie się rozpada. Dochodami są: płaca (dochód z pracy), zysk (dochód z kapitału) i renta (dochód z ziemi).
Utożsamienie wartości z kosztem produkcji i ceną dochód narodowy = produkt globalny (nie uwzględnił w produkcie globalnym reprodukcji kapitału zawartego w środkach trwałych).
* Nie pozwoliło to na prawidłowe wyjaśnienie roli działu wytwarzającego środki produkcji w procesie reprodukcji społecznej.
Podział wytworzonej wartości (ceny) między czynniki wytwórcze: cena jest rynkowa, narzucona przez jego prawa wszelkie zmiany jednego z elementów ceny (wzrost lub spadek) oddziałuje na wielkość pozostałych czynników składających się na cenę.
· Cena:
naturalna – długookresowa = wartość = koszty produkcji, określana przez wartość poszczególnych czynników produkcji i ich podaż;
rzeczywista, rynkowa – krótkookresowa, zależna od podaży towaru na rynku i popytu na niego przy cenie naturalnej;
* różnice między popytem a podażą odchylają cenę rynkową od naturalnej, jednak w długim okresie wartości te pokrywają się.
· Dochody:
Płaca robocza – ma charakter płacy naturalnej, rynkowej i minimalnej (określanej przez minimum kosztów utrzymania robotnika i jego rodziny); dla kapitalisty stanowi ona koszt, dla pracownika dochód.
* Teoria funduszu płac – zakładała, że kapitaliści kredytują robotników w okresie między wytworzeniem dobra a jego sprzedażą wykorzystując do tego pewien stały fundusz. W związku z tym, kiedy ilość robotników wzrasta, płaca jednostkowa ulega zmniejszeniu.
* Prawo populacji – stwierdzało, że gdy podaż pracowników jest niska, rosną ich płace (maleje akumulacja i możliwość wzrostu liczby miejsc pracy), poziom życia, a co za tym idzie – rozrodczość. W wyniku tego rośnie podaż pracowników, maleją ich płace, spada poziom życia i rozrodczość. Proces ten ma charakter powtarzający się.
* Teoria ludnościowa Smitha – stadia rozwoju społecznego wynikają z prawa populacji:
stan ubożenia – spadku płac i liczby miejsc pracy;
stan stagnacji – płace utrzymują się na niezmienionym poziomie;
stan bogacenia się – płace rosną, co rekompensowane jest wzrostem wydajności pracy (sprzeciw wobec poglądów merkantylistów utrzymujących, że płace powinny być niskie, gdyż pobudza to pracowitość).
Zysk – Smith stworzył dwie koncepcje:
* eksploatacyjną – gdy powstał kapitał, zaczął zatrudniać robotników, aby osiągać dochody ze sprzedaży wyrobów przez nie wytwarzanych wartość wytwarzana przez robotnika i dodawana do materiałów rozpadała się na część pokrywającą płace robotników i zysk kapitalisty od wyłożonego kapitału źródłem zysku jest przywłaszczanie pracy robotnika – wynik teorii wartości opartej na cenie;
* zysk jako dochód z kapitału jako samodzielnego czynnika produkcji – wynik kosztowej koncepcji wartości.
Renta z ziemi – Smith stworzył 4 koncepcje:
* eksploatacyjna – podobnie jak w teorii zysku renta była wynikiem przywłaszczenia części pracy robotnika;
* renta – dochód z ziemi jako samodzielnego czynnika produkcji;
* renta jako cena użytkowania ziemi – opłata farmera za dzierżawę ziemi od jej właściciela, cena monopolu na ziemię (zw. ze stosunkami społecznymi w Anglii w tym okresie);
* renta jako produkt pracy sił przyrody, które współdziałając z człowiekiem dołączają do wartości robotników nową wartość (związana z teoriami fizjokratów koncepcja produit net – produktu czystego).
7. KONCEPCJA PIENIĄDZA W SYSTEMIE TEORETYCZNYCH POGLĄDÓW SMITHA.
Za czasów Smitha panował system gospodarki towarowo – pieniężnej, bimetalizm (w obiegu były monety złote i srebrne).
· Nominalizm pieniężny Smitha – funkcje pieniądza: miernik wartości towarów i środek cyrkulacji;
pieniądz kruszcowy nie jest bogactwem, są nim towary, jakie można za jego pomocą nabyć (zaprzeczanie funkcji pieniądza jako środka tezauryzacji – gromadzenia skarbu);
obecnie także funkcje: środka płatniczego (wynika z funkcji pierwotnej – środka cyrkulacji) oraz pieniądza światowego.
· Dla umożliwiania nabywania większej ilości towarów za granicą wskazane jest wprowadzenie banknotów, które uwalniają pewną ilość kruszcu w obiegu krajowym i przyczyniają się do powiększania dochody kraju.
· Do banknotów, podobnie jak i pieniądza kruszcowego ma zastosowanie prawo popytu i podaży – ilość pieniądza dostosowuje się do zapotrzebowania na niego.
8. AKUMULACJA KAPITAŁU I WZROST GOSPODARCZY ORAZ JEGO GRANICE.
· Założenie, że wraz ze wzrostem zysków będą rosły płace robotników, a więc będzie się podnosiła stopa życiowa społeczeństwa nie widział możliwości wystąpienia granic wzrostu gospodarczego;
teoretyczna możliwość zastoju w gospodarce: gwałtowny wzrost popytu na siłę roboczą wzrost płac spadek zysków i akumulacji kapitału zastój w gospodarce;
zjawisku powyższemu będą jednak przeciwdziałać siły odwrotne: wzrost zatrudnienia wzrost specjalizacji i podziału pracy wzrost wydajności wzrost płac i poprawa warunków życia spadek umieralności i wzrost podaży siły roboczej w przyszłości obniżenie płac i podniesienie zysków;
mechanizm ten będzie się powtarzać, w wyniku czego gospodarka będzie wciąż rozwijać się.
· Stagnacja sekularna – powstrzymanie wzrostu gospodarczego może nastąpić jedynie w wyniku wyrównania się stóp zysku w całej gospodarce, co może doprowadzić do powstrzymania wzrostu akumulacji kapitału. Cechy stagnacji sekularnej:
nie następuje akumulacja kapitału kapitał jest niezmienny;
występuje niska, zbliżona do zerowej stopa zysku;
stała wielkość produkcji;
płace na poziomie minimalnym;
przyrost naturalny utrzymuje się na poziomie zerowym.
Stan ten wynika z nagromadzenia się kapitału – jest go w końcu tak dużo, że trzeba realizować coraz mniej opłacalne przedsięwzięcia inwestycyjne. Wzrost gospodarczy w końcu doprowadzi więc do swojego samozaprzeczenia – stagnacji.
Teoria Smitha nie uwzględnia postępu technologicznego – zakłada on, że dane warunki będą istniały w nieskończoność ahistoryzm zapędza go w pułapkę.
9. OCENA WKŁADU SMITHA DO ROZWOJU WIEDZY SPOŁECZNO – EKONOMICZNEJ.

II. Angielska ekonomia klasyczna – David Ricardo.
David Ricardo (1772 – 1823) – londyński makler giełdowy i poseł do parlamentu. W 1817 roku ukazują się jego „Zasady ekonomii politycznej i opodatkowania”, pobudką napisania których była chęć rozwinięcia najsłabszej części systemu teoretycznego Smitha – teorii dystrybucji, czyli podziału produktu społecznego.
W Parlamencie zajmował się sprawami polityki monetarnej (esej „Wysoka cena kruszców jako dowód deprecjacji banknotów”), praw zbożowych („Rozprawa o wpływie niskich cen zboża na zyski od kapitału”), wspierając opozycyjną frakcję wigów przeciwko torysom.
1) Teoria wartości u Ricardo – spośród czynników określających wartość lub cenę produktu najważniejszym musi być przydatność, użyteczność: „Jeżeli jakiś towar wcale nie jest użyteczny, innymi słowy nie zaspokaja żadnych naszych potrzeb, nie ma żadnej wartości wymiennej.” Wartość towarów pochodzi:
w przypadku towarów odtwarzalnych (pomnażalnych, przypadek ogólny) z ilości pracy (pierwsza koncepcja Smitha) potrzebnej do ich stworzenia – silny nacisk na rolę pracy w tworzeniu wartości wzrost wydajności pracy powoduje spadek wartości towarów; wydajność zaś uwarunkowana jest postępem technicznym;
w przypadku towarów nieodtwarzalnych (niepomnażalnych, przypadek szczególny) „rzadkich rzeźb i obrazów, rzadkich książek i monet, win szczególnego gatunku” o wartości towarów decyduje ich rzadkość – stosunek podaży do popytu efektywnego.
U Ricardo źródłem wartości jest jedynie praca wydatkowana w procesie produkcji.
Kapitał trwały przenosi na wyrób część wartości w nim uprzedmiotowionej.
Poszukiwanie wartości absolutnej – niezmiennego miernika wartości, jednak bezowocnie (nie sprzyja temu pojawienie się kapitału i rozerwanie czynności wymiany).
2) Zainteresowanie podziałem pracy żywej i uprzemysłowionej pomiędzy poszczególne gałęzie i działy.
3) Koncepcje roli państwa:
wydatki rządowe nie sprzyjają akumulacji kapitału;
w zakresie polityki fiskalnej jest zwolennikiem przerzucania ciężarów opodatkowania na różne klasy społeczne.
1. UWARUNKOWANIA SPOŁECZNO – EKONOMICZNE I IDEOLOGICZNE SYSTEMU TEORETYCZNEGO RICARDO.
· Najważniejsze wydarzenia historyczne okresu:
gwałtowny rozwój wynalazków, zwłaszcza w przemyśle włókienniczym mechanizacja pracy;
wybuch Wielkiej Rewolucji Francuskiej 1789 r. i jej konsekwencje;
ogłoszenie po wojnie amerykańsko – angielskiej 1812 – 1815 niepodległości Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej;
blokada kontynentalna Napoleona 1806 r.;
ogromny wzrost wydatków budżetowych w GB z 20 do 160 mln. funtów szterlingów w latach 1792 – 1814;
zmniejszenie wymienialności banknotów w 1797 r.;
inflacja, wzrost cen wynikający min. z ustaw zbożowych zabraniających sprowadzania taniego zboża z zagranicy wysokie dochody właścicieli ziemskich i stosunkowo wysokie płace robotnicze ze względu na wysokie koszty utrzymania; zniesienie ustaw dopiero w 1846 roku;
wzrost podatków bezpośrednich oraz pośrednich i długu publicznego;
raptowny rozkwit wielkich fortun;
demobilizacja armii i problemy bezrobocia.
2. CHARAKTERYSTYKA METODOLOGII BADAWCZEJ.
· Ricardo miał tendencję do stosowania metody teoretycznej, abstrakcyjno – indukcyjnej – wychodził od twierdzenia oczywistego lub pozornie oczywistego, po czym dochodził drogą abstrakcyjnego rozumowania do wniosku możliwego do przyjęcia lub nawet nieuniknionego.
Od abstrakcji przechodził on do stopniowej konkretyzacji i weryfikował hipotezę statystycznie lub historycznie (przez odpowiednią analogię).
Charakterystyczna dla Ricardo jest jednolitość metody – w porównaniu za Smithem, przeskakującym od metody abstrakcyjnej do opisu, u niego występują jedynie abstrakcyjne rozważania.
* Nadmierne trzymanie się tej metody zubożyło niektóre koncepcje Ricardo.
W jego ujęciu nauki ekonomiczne nabierają charakteru nauki ścisłej.
· Ahistoryzm podejścia Ricardo – nawet w społeczeństwie pierwotnym widzi stosunki typowe dla kapitalizmu, uważając go za system naturalny.
· Postrzegał różnice ilościowe, nie widząc jakościowych.
· Pojęcie kapitału, płacy, zysku rozciągał na wszystkie formacje społeczne.
3. ZAŁOŻENIA RICARDIAŃSKIEJ TEORII PIENIĄDZA.
· Ricardo pozostaje pod wpływem koncepcji ilościowej teorii pieniądza Hume’a, chociaż punkt wyjścia jest u niego inny (o koncepcji towarowej przechodzi do ilościowej):
pieniądz jest towarem i posiada wartość wewnętrzną, gdyż jest ekwiwalentny z towarem – i pieniądz, i towar kryją w sobie jednakowe ilości pracy;
* Ricardo rozpatruje pieniądz kruszcowy, banknot traktuje jako surogat pieniądza kruszcowego zakładając, że zawsze powinien być wymienialny na złoto, a stosowany powinien być w ograniczonym zakresie;
ilość pieniędzy potrzebna do obsłużenia sfery cyrkulacji określona jest przez wartość jednostki pieniężnej oraz ilość towarów na rynku i ich wartość;
* cała ilość pieniędzy znajdująca się w kraju oddziałuje na kształtowanie się cen Ricardo nie widzi funkcji tezauryzacyjnej (także miernika wartości) pieniądza całe złoto musi występować jako złoto monetarne;
* wahania ceny naturalnej spowodowane są więc albo zmianami wartości towaru, albo pieniądza;
* w długim okresie ilość pieniądza uzależniona jest od kosztów produkcji złota.
Ricardo uważa, że w obiegu może znaleźć się zbyt mała lub zbyt duża ilość pieniądza jedynie w następstwie polityki menniczej (monetarnej), w zależności od kształtowania się bilansu handlowego (stąd postulat ograniczonej roli państwa w kreacji pieniądza) – emisja banknotów powinna być regulowana importem i eksportem złota:
* wzrost emisji banknotów musi następować wtedy, gdy metale szlachetne napływają z zagranicy, ponieważ oznacza to, że ilość pieniędzy w obiegu jest zbyt mała; a także odwrotnie: banknoty należy wycofywać z obiegu, gdy złoto odpływa z kraju;
* wzrost ilości pieniądza w stosunku do potrzeb powoduje obniżenie się siły nabywczej pieniądza w stosunku do wartości kruszcu i wzrost cen; przeciwna sytuacja następuje w wypadku zbyt małej ilości pieniądza w obiegu
ilościowa teoria pieniądza: nie ilość pieniądza zależy od kształtowania się cen, lecz wręcz przeciwnie: ilość pieniądza na rynku jest czynnikiem aktywnym, wywołującym procesy cenotwórcze M * V = P * T, gdzie:
* M – ilość pieniędzy w obiegu;
* V – szybkość krążenia pieniądza;
* P – ogólny poziom cen;
* T – liczba transakcji towarowych.
· Odchylenia od równowagi uruchamiają samoczynne procesy korekcyjne przywracające w sposób żywiołowy równowagę na rynku;
rolę mechanizmu korekcyjnego w gospodarce wolnorynkowej spełnia handel zagraniczny i międzynarodowy przepływ kruszców, prowadzący samoregulację ilości pieniądza w obiegu.
· Kredyt jako sposób przenoszenia rzeczywiście istniejącego kapitału między poszczególnymi osobami 100% pokrycie banknotów w kruszcu postulowane przez Ricardo, który nie dostrzegał, że traktowanie banknotu jako pieniądza kredytowego umożliwiałoby zwiększanie zasobów środków cyrkulacji i środków płatniczych, przez co zwiększałaby się podaż kapitału pożyczkowego silnie ograniczona rola banku centralnego.
· W owym czasie działały w GB 2 szkoły:
szkoła pieniężna – currency school – uważała, że ilość banknotów w obiegu powinna dokładnie odpowiadać ilości kruszca znajdującego się w banku: banknot jest reprezentantem złota ignorowanie roli kredytowej banknotu (identyfikowanie się Ricardo z tą szkołą);
szkoła bankowa – banking school – ilość banknotu w obiegu powinna być regulowana potrzebami obrotu, czyli zapotrzebowaniem na kredyt ze strony przemysłowców i kupców.
4. UJĘCIE CZYNNIKÓW PRODUKCJI I ICH EKWIWALENTÓW W SYSTEMIE POGLĄDÓW RICARDO.
Częściowe przyjęcie dogmatu Smitha – wartość dzieli się na dochody, ale się z nich nie składa.
Wartość powstaje w procesie pracy – a w procesie podziału dzieli się między 3 czynniki produkcji: kapitał (odpowiadający klasie kapitalistów), ziemię (właścicieli ziemskich) i pracę (robotników). Między tymi klasami istnieje konflikt interesów, na który Ricardo kładł duży nacisk.
· Renta gruntowa:
jest to potrącenie z płacy robotnika rolnego, „ta część produktu ziemi, którą płaci się jej właścicielowi za użytkowanie pierwotnych i niezniszczalnych sił gleby” płaci się ją, gdyż ilość ziemi jest ograniczona;
maltuzjański nacisk ludności na środki utrzymania spychanie upraw na coraz uboższe grunty (prawo malejącej urodzajności gleby); proces ten będzie trwać, dopóki wyjałowiona gleba będzie dawać tym, którzy ją uprawiają choćby potrzebne do życia minimum;
* owo minimum będzie wyznaczać w sposób ogólny płace wszystkich robotników, a z pewnością wszystkich tych, którzy pracują na roli;
* ceny płodów rolnych wyznaczane są przez społeczne koszty produkcji, w skład których wchodzi przeciętna stopa zysku na najmniej urodzajnych gruntach;
* Ricardo uznaje rentę różniczkową, a nie absolutną, jak Smith;
* działanie prawa malejącej urodzajności gleby może zostać spowolnione jedynie przez działanie postępu technicznego;
posiadanie lepszych gruntów – powyżej krańcowych – przyniesie nadwyżkę w stosunku do kosztu; będzie ona tym wyższa, im lepsze będą grunty, im lepiej położone w stosunku do rynków zbytu i im większy będzie popyt ludności na wszelkie rodzaje ziemi renta różniczkowa stopnia I – go;
renta nie powoduje wzrostu cen, jest bierną pozostałością narastającą wskutek przyrostu ludności i ogólnego postępu społecznego, jest niczym niezasłużonym przychodem właścicieli ziemskich: „Wzrost renty jest zawsze skutkiem wzrostu bogactwa kraju i wzrostu trudności w zaopatrywaniu w żywność jego zwiększonej ludności.”;
* produkcyjni są robotnicy rolni i dzierżawcy, a właściciele ziemscy są w rzeczywistości pasożytami;
renta gruntowa jest kategorią ekonomiczną i nie odpowiada dzierżawie, która jest kategorią prawną.
· Płace: stanowią wynagrodzenie za pracę – jako czynnik produkcji i towar są przedmiotem kupna – sprzedaży na rynku praca jest towarem i ceną;
płaca nominalna jest zewnętrznym wyrazem płacy realnej i waha się w zależności od zmian wartości pieniądza (cen) płaca nominalna może wzrastać, natomiast realna zawsze będzie oscylować wokół minimum egzystencji, co wynika z dalszych rozważań;
żelazne prawo płac Ricardo: „...są one ceną, która jest niezbędna, aby umożliwić ogółowi robotników utrzymanie i zachowanie swego gatunku, nie zwiększając ani też nie zmniejszając ich liczby.” przeznaczeniem tych, którzy pracują, jest ubóstwo; państwo, pracodawca czy związki zawodowe lub własna działalność robotników nie powinna dążyć do wyzwolenia ich z biedy;
teza o niemożności wzrostu płac realnych: w społeczeństwie podnoszącym swój poziom życia i coraz bogatszym w kapitał oraz nowoczesną technologię, cena pracy w będzie wyższa od rynkowej (naturalnej) w pewnych, dłuższych okresach to z kolei spowoduje wzrost ludności i liczby robotników, płace spadną znowu do poziomu ceny naturalnej, a w pewnym okresie nawet poniżej;
* akumulacja kapitału i postęp techniczny może jednak utrzymać zwyżkę rynkowej ceny pracy przez czas nieograniczony wzrost ludności (odwołanie do Malthusa): nędza musi istnieć – „Płace, podobnie jak wszystkie inne umowy, należy pozostawić działaniu lojalnej i wolnej konkurencji na rynku, a ustawodawstwo nie powinno ich nigdy regulować.”;
* formułowało ono naturalną cenę równowagi pracy, do poziomu której (ceteris paribus) płace miały się dostosowywać;
płaca naturalna: fizyczne koszty utrzymania robotnika odpowiadają pewnej liczbie godzin pracy świadczonej przez robotnika: prace złożone można sprowadzić do wspólnego mianownika przez ich rozłożenie na prace proste;
* płaca owa obejmowała nie tylko artykuły pierwszej potrzeby, ale także „udogodnienia, które wskutek przyzwyczajenia stały się dla niego nieodzowne”, co dawało razem ustalony przez zwyczaj styl życia.
· Zysk: koncepcja eksploatacyjna (odrzucenie kosztowej Smitha)
trudności z ustaleniem: jeżeli wartość produktu jest określona przez koszt pracy, a nadwyżką jest renta – nic nie pozostaje jako dochód z kapitału;
* taki dochód jednak istnieje, więc Ricardo przypisuje go także pracy: zysk (w tym odsetki) jest opóźnioną zapłatą za przeszłą pracę, która wytworzyła kapitał trwały i obrotowy przedsięwzięcia;
problem: jeżeli zyski odzwierciedlają dochód pracy zużytej w przeszłości na stworzenie kapitału, to każdy przypadający kapitaliście dochód jest formą kradzieży – nie ma on do niego uzasadnionego tytułu, przywłaszcza to, co słusznie należy się robotnikowi;
* poziom zysku zależy od stopnia uszczuplenia dochodu robotnika – Ricardo jest zwolennikiem wysokich zysków, wskazując na postępową rolę przedsiębiorców kapitalistycznych w rozwoju gospodarczym akumulacja jako czynnik prowadzący do wzrostu produktu globalnego;
kondycja finansowa robotnika zależy od kondycji finansowej kapitalisty – im wyższy jest jego zysk, tym wyższe inwestycje większa liczba miejsc pracy: w interesie robotnika jest dobra sytuacja finansowa kapitalisty;
akumulacja pochodzi od zysków kapitalisty podział produktu globalnego powinien więc preferować wysoki zysk;
* skorygowanie dogmatu Smitha – wykazanie, że na wartość towaru składa się zarówno wartość nowowytworzona, jak i przeniesiona; wartość wytworzona przez kapitał jest w rzeczywistości jego wartością (wytworzoną przez pracę w poprzednim okresie) przeniesioną na produkowany towar;
* w wyniku konkurencji następuje przepływ kapitału i siły roboczej pomiędzy gałęziami produkcji, co w konsekwencji doprowadza do ukształtowania się przeciętnej stopy zysku i płac;
wniosek: kapitalista narusza dla własnego zysku sprawiedliwy dochód robotnika, zagarniając tzw. wartość dodatkową punkt wyjścia rozważań Marksa: „Jeżeli Marks i Lenin zasługują na popiersia w galerii bohaterów rewolucji, to gdzieś w jej głębi powinno się znaleźć miejsce na podobiznę Ricardo.”.
5. RICARDIAŃSKA TEORIA KOSZTÓW KOMPARATYWNYCH ORAZ WNIOSKI Z NIEJ PŁYNĄCE DLA POLITYKI GOSPODARCZEJ.
· Handel zagraniczny oddziałuje dodatnio na tempo rozwoju gospodarczego kraju. Dla udowodnienia tej tezy Ricardo formułuje teorią kosztów komparatywnych (względnych), która dowodzi opłacalności międzynarodowego podziału pracy i specjalizacji.
Kraje biorące udział w wymianie międzynarodowej osiągają korzyści bez względu na swoją sytuację ekonomiczną.
Korzyści nieskrępowanej wymiany:
* specjalizacja;
* minimalizowanie kosztów;
* maksymalizacja korzyści płynących z produkcji w skali całego świata Ricardo sprzeciwia się jakimkolwiek przywilejom czy cłom blokującym handel zagraniczny.
· Koszty komparatywne: porównywalne, względne: punktem wyjścia jest teoria o specjalizacji każdego kraju w produkcji odpowiadającej jego możliwościom. W rezultacie te same ilości pewnego produktu będą w kraju wyspecjalizowanym wytwarzane mniejszym nakładem pracy niż w kraju o gorszych warunkach produkcji.
O wzajemnych korzyściach decydują nie absolutne, a względne różnice.
M.p.p. przynosi wg Ricardo korzyści 2 krajom, jeśli:
* każdy kraj może wytwarzać jednostkę towaru eksportowanego przy zużyciu mniejszej ilości roboczogodzin niż na jednostkę towaru importowanego;
* każdy z nich będzie eksportował towar, w którego produkcji będzie miał przewagę względną, przy założeniu, że stosunek wymiany będzie się kształtował 1 : 1 (jednostka towaru eksportowanego za jednostkę towaru importowanego);
Wg merkantylistów (widzących w handlu zagranicznym podst. źródło bogactwa narodu)w wymianie jedna ze stron przegrywa – Ricardo stoi na stanowisku, że każde z państw prowadzących wymianę zyskuje (ekwiwalentność wymiany).
· Teoria kosztów komparatywnych – jej prekursorem był W. Petty:
założenia: 2 kraje wytwarzające 2 towary, wewnętrzna mobilność czynników produkcji i brak zewnętrznej, ekwiwalentność wymiany:
warunki korzyści podziału pracy i specjalizacji między tymi krajami określone są przez nierówność:
Ki1Kj1 ≠ Ki2Kj2 ; gdzie:
* Ki1 – koszt wytworzenia towaru i w kraju 1;
* Kj1 – koszt wytworzenia towaru j w kraju 1;
* Ki2 – koszt wytworzenia towaru i w kraju 2;
* Kj2 – koszt wytworzenia towaru j w kraju 2;
specjalizacja produkcji w tych krajach zależy od ukształtowania się nierówności pomiędzy relacjami kosztów produkcji wytwarzanych towarów;
* jeżeli np. koszty wytworzenia towarów i oraz j wyrażone wartościowo w obu krajach wynoszą odpowiednio 205 > 1010 , to kraj 1 powinien specjalizować się w produkcji towaru j, a kraj drugi w produkcji towaru i;
* w przykładzie tym kraj 2 musi partycypować w korzyściach tej specjalizacji, gdyż koszt wytworzenia towaru i oraz j jest ten sam w przypadku braku korzyści nie zgodzi się na specjalizację;
specjalizacja poszczególnych krajów w wytwarzaniu dóbr o relatywnie niższych kosztach produkcji daje możliwość uzyskania większej masy dóbr i osiągania korzyści nawet wówczas, gdy koszty produkcji wszystkich towarów produkowanych w jednym kraju są niższe niż analogiczne koszty w kraju drugim.
6. RICARDIAŃSKA TEORIA REALIZACJI – WZROST W KRÓTKIM I DŁUGIM OKRESIE.
· W analizie wzrostu gosp. Ricardo dąży do uchwycenia zmian między płacą roboczą, zyskiem i rentą.
Działanie prawa zmniejszającej się wydajności gleby powoduje przechodzenie do uprawy coraz gorszych gruntów, co powoduje wzrost trudności w dostarczaniu żywności dla rosnącej liczebnie klasy robotniczej następuje wzrost płac roboczych i spadek zysków przy stałym wzroście wartości renty gruntowej;
następuje ciągły spadek stopy zysku, gdyż mechanizm ten powoduje obniżanie się udziału zysku w wartości towaru.
W przeciwieństwie do Smitha, teoria Ricardo ma charakter pesymistyczny – dostrzega on realne niebezpieczeństwo granic wzrostu gospodarczego.
· Wzrost w krótkim i długim okresie:
Krótki okres:
wzrost ma charakter zrównoważony, harmonijny;
występuje pełne wykorzystanie wszystkich czynników produkcji;
akumulacja dopasowuje się do ilości kapitału przez zmiany płac i liczby ludności;
nierealne były kryzysy nadprodukcji, mogły wynikać jedynie z wad organizacyjnych i złej dystrybucji;
* w krótkim okresie o wzroście decydują czynniki podażowe;
* zmiany na rynku pracy – jako takie bezrobocie nie występuje, może się pojawić jedynie bezrobocie frykcyjne (techniczne, przejściowe, krótkookresowe);
* akumulacja większe zdolności produkcyjne wzrost produkcji wzrost doch. nar.;
* wzrost produkcji prowadzi do samoistnego rozszerzania się rynków – wzrostu popytu.
Długi okres – tutaj wzrost ulega zahamowaniu:
prawo malejącej stopy zysku: hamuje akumulację, przez co spadają inwestycje i wzrost gospodarczy;
prawo malejącej wydajności gleby: mówi, że możliwości zwiększania ilości płodów rolnych są ograniczone;
* powyższe prawa prowadzą do stagnacji sekularnej charakteryzującej się poniższymi cechami, jednak Ricardo uważał, że do tej granicy jest jeszcze daleko:
niska stopa zysku;
niskie płace;
wysoka renta gruntowa;
niski poziom przyrostu liczby ludności;
* wg Ricardo alokacja zgromadzonych kapitałów powinna odbywać się z myślą o przyszłej akumulacji – a jest to możliwe jedynie w warunkach niczym nie skrępowanej konkurencji:
jeśli przepisy nie krępują zatrudnienia, wysokości płac i wymiany międzynarodowej, to wolne kapitały kierują się do gałęzi o najwyższej stopie zysku.
· Teoria kryzysów: Ricardo uważał, że nadprodukcja jest niemożliwa, a każda podaż stworzy swój popyt.
Przyjmował jednak, że czasem dochodzi do nadprodukcji cząstkowej – jednego produktu wytwarza się zbyt wiele, innego za mało – lecz jest to przejściowe, ponieważ wolna konkurencja i swobodny przepływ kapitału i siły roboczej doprowadzają do równowagi.
Tak więc bardzo istotne jest nieingerowanie państwa w gospodarkę.
· Teoria kompensacji – Ricardo twierdził, że choć bezrobocie wśród pracowników jest zjawiskiem trwałym, jednak fluktuacja pracowników jest duża:
ci, którzy tracą pracę wskutek mechanizacji, znajdą pracę przy produkcji maszyn;
bezrobocia nie należy się obawiać, gdyż nie obniża ono trwale poziomu życia robotników.
7. OCENA WKŁADU TEORETYCZNEGO RICARDO DO ROZWOJU NAUKI EKONOMII.

III. Francuska ekonomia klasyczna Sismondiego i Saya.
Rewolucja spowodowała powstanie we Francji nowej klasy społecznej (burżuazji) i wyniosła ją do władzy. W stosunku do Anglii kraje ten był znacznie opóźniony w rozwoju.
Korzenie tego stanu sięgają do merkantylizmu w Anglii (XV – XVII wiek), w której przybrał on formę merkantylizmu handlowego (rozwój produkcji przemysłowej i eksport wyprodukowanych towarów). We Francji natomiast rozwijał się merkantylizm przemysłowy – nastawiony na rozwój manufakturowy (wytwarzanie wyrobów luksusowych i na potrzeby armii). Produkcja angielska była masowa, tania i miała duży krąg odbiorców.
Merkantylizm francuski to doba colbertyzmu.
W Anglii mamy do czynienia ze swobodnym przepływem siły roboczej, we Francji nie ma o tym mowy. W Anglii proces pierwotnej akumulacji kapitałowej został zakończony w XVII wieku, kiedy to doszło do rewolucji. We Francji doszło do rewolucji półtora wieku później – do tego czasu kwitł feudalizm. Angielska burżuazja akumulowała, a francuska arystokracja przejadała dochody.
Po Rewolucji Francja próbuje nadrobić stracony czas, wprowadzając nowe rozwiązania techniczne, ale nie może swobodnie konkurować z Anglią.
1) Sismondi reprezentuje nurt ekonomii popytowej (teoria kryzysu). Wykorzystywał on poglądy Boisguilleberta, powracając także do teorii merkantylistów (interwencja państwa). Różnił się w tym od ekonomii angielskiej, optującej za koncepcją „stróża nocnego”. W praktyce jednak w ekonomii nie da się wrócić do sytuacji wcześniejszej.
Twórczość Sismondiego można podzielić na 2 etapy:
do 1815 roku (główne dzieło „O bogactwie handlowym albo o zasadach ekonomii politycznej w zastosowaniu do ustawodawstwa handlowego” 1803), kiedy to propagował poglądy Smitha;
po 1815 roku („Nowe zasady ekonomii politycznej czyli o bogactwie i jego stosunku do ludności” 1819), charakteryzujący się znacznym krytycyzmem wobec poglądów Smitha, prawdopodobnie pod wpływem odbytych podróży do Anglii, Włoch i Niemiec:
analiza kapitalistycznego ustroju Anglii i innych krajów polaryzacja społeczna zaprzeczająca zdrowemu rozsądkowi i stająca się zarzewiem walki klasowej;
siłą napędową kapitalizmu pogoń za zyskiem i produkcja dla produkcji produkować należy tyle, aby zaspokoić potrzeby społeczne, produkcja powinna być niezmienna przy stałym poziomie liczby ludności, a wzrastać powinna jedynie przy wzroście liczby ludności.
Ekonomia Sismondiego – normatywna: nauka nie o pomnażaniu bogactwa; lecz o tym, jak powinien wyglądać proces gospodarczy, jak rząd powinien kształtować swą politykę w celu osiągnięcia przez społeczeństwo dobrobytu materialnego:
eksponowanie drobnej wytwórczości: zaliczenie Sismondiego do nurtu klasycznego, drobnomieszczańskiego: reprezentacja interesów kupców detalicznych, rzemieślników, chłopów prowadzących niewielkie gospodarstwa, właścicieli małych zakładów;
teoria: zachowanie linii ekonomii klasycznej, jednak postulaty reformy kapitalizmu: interwencjonizmu państwowego odrzucającego liberalizm gospodarczy i niewidzialną rękę rynku celem rządzenia nie jest gromadzenie w państwie bogactw, ale uczestnictwo wszystkich obywateli w korzyściach życia materialnego – właściwa organizacja podziału wytwarzanego bogactwa.
Nauka rządzenia: stawiająca sobie za cel „szczęście ludzi zrzeszonych w społeczeństwo” (utylitaryzm!); cel ten powinien być realizowany dwojako- należy:
dążyć do zapewnienia najwyższego stopnia szczęścia w danej organizacji społecznej;
zapewnić sprawiedliwy udział wszystkich w tym szczęściu.
Owa nauka rządzenia dzieli się na:
wyższą politykę: zapewniającą szczęście duchowe i będącą dziełem rządu realizującego ten cel przez wolność, oświatę i wychowanie;
ekonomię polityczną, posługującą się środkami przynoszącymi dobrobyt materialny: „Dobrobyt materialny człowieka, o ile może zależeć od państwa, stanowi przedmiot ekonomii politycznej.”.
Teoria pieniądza i opodatkowania – pieniądz jest znakiem wszystkich innych wartości, ich poręczeniem i miarą. Banknoty i weksle są znakami wartości, ale ich nie gwarantują.
Różnice między pieniądzem a kapitałem:
robotnik odczuwa nie brak pieniędzy, ale dochodu konsumpcyjnego; interes prywatny potrzebuje nie pieniędzy, ale kapitału;
rząd także potrzebuje w rzeczywistości nie pieniędzy, ale środków do realizacji swych celów.
Procent i kredyt jako pożyteczne narzędzia; procent wytworem kapitału, kredyt naprawdę nie stwarza bogactw, jakimi dysponuje:
banki i banknoty ułatwiają obieg pieniężny, ale podczas kryzysu mogą stać się pieniądzem papierowym o przymusowym obiegu, nie podlegającym wymianie na monety i kruszec szlachetny.
Podatki – każdy ma się przyczyniać do utrzymania społeczeństwa proporcjonalnie do swoich dochodów; opodatkowanie jednak nie powinno naruszać reprodukcji kapitału;
bogaci powinni płacić wyższe podatki, gdyż korzystają z większej opieki państwa;
podatki nie są w rzeczywistości optymalne (opodatkowanie towarów najbardziej uderza w rzeczywistości w najbiedniejszych, podatek gruntowy – o tyle dobry, że dochodu będącego podstawa opodatkowania nie można ukryć); jednak stanowczo wyżej oceniane przez Sismondiego niż pożyczki publiczne.
Teoria ludnościowa:
Krytyka koncepcji Malthusa – granica wzrostu ludności leży nie w możliwości jej wyżywienia, lecz niemożności zakupienia żywności lub podjęcia pracy dla jej wytworzenia.
Biedny nigdy nie wie, jaki będzie popyt na jego pracę, więc nie powstrzymuje się od posiadania potomstwa, jak to był zwykł czynić rzemieślnik lub właściciel drobnego gospodarstwa rolnego.
Nadwyżki ludności, których pracy społeczeństwo nie potrzebuje, spowodowane są przez nie kontrolowany wzrost bogactwa i pogoń za wysoka produkcją.
Konieczne są takie regulacje, które zapewnią ciągły, stały i zgodny z wymogami reprodukcji społecznej popyt na pracę i wysokość płacy.
Sprzeciw Sismondiego wobec religijnej zachęty do posiadania licznego potomstwa, podobnie jak i wobec ustaw hamujących emigrację, dobroczynność publiczną itp.
Tworzenie licznych samodzielnych gospodarstw rolnych i różne formy udziału robotników w przedsiębiorstwach jako sposoby zapewnienia robotnikom pewnej stałości.
2) Jean Baptiste Say – główny interpretator teorii Smitha. Główne dzieła: „Traktat o ekonomii politycznej” 1803 zawierający „prosty wykład sposobu, w jaki się tworzą, rozdzielają i spożywają bogactwa” (kontynuacja rozważań Smitha) i „Katechizm o ekonomii politycznej” 1817.
Przedstawia kapitalizm jako system harmonijny, pozbawiony sprzeczności, zapewniający optymalne warunki rozwoju ekonomicznego.
Uważa, że ekonomia powinna mieć charakter obiektywny, nie zabarwiony ujęciami normatywnymi, powiązanymi z interesami określonych grup społecznych.
Dokonał podziału ekonomii na trzy działy:
produkcję z wymianą;
dystrybucję;
konsumpcję – tę ostatnia wykluczył z ekonomii J. S. Mill.
Zwolennik teorii kompensacji.
Tworzy podział na:
politykę jako naukę o organizacji społeczeństw ;
ekonomię polityczną – wyjaśniającą tworzenie, podział i spożycie bogactwa zaspokajającego potrzeby społeczeństwa „Ekonomia polityczna rozpatruje rolnictwo, handel i rzemiosła jedynie w ich związku ze wzrostem lub zmniejszaniem się bogactw, pomijając same sposoby ich wykonywania.”.
1. FRANCJA W PIERWSZEJ POŁOWIE XIX WIEKU – UWARUNKOWANIE POLITYCZNE, SPOŁECZNE, EKONOMICZNE I IDEOLOGICZNE.
· Niesprzyjające kapitalizmowi warunki monarchii absolutnej – jego rozwój dopiero po Wielkiej Rewolucji Francuskiej, która zniosła pozostałości feudalne, system nakazów, zezwoleń i ceł.
1685 rok – odwołanie edyktu nantejskiego i rozpoczęcie serii wyniszczających wojen religijnych: ucieczka protestantów z kraju upadek rzemiosła i handlu;
1720 – krach finansowy Johna Lawa, potwierdzający kruchość rynków finansowych i wzmacniający rolę ziemi;
narzucany przez dwór królewski styl życia, przejmowany zarówno przez arystokrację, jak i burżuazję.
· Przejęcie władzy przez Napoleona (wojny napoleońskie), restauracja Bourbonów i rewolucja lipcowa 1830 roku przywracająca republikę – powstanie tzw. nowej arystokracji, wywodzącej się z bogatych sfer burżuazyjnych:
okres rządów Napoleona – intensywny rozwój przemysłu i przejścia gospodarki francuskiej na system fabryczny:
* blokada kontynentalna Anglii ograniczenie konkurencji ze strony gospodarki brytyjskiej i rozwinięcie rodzimej wytwórczości;
* zaburzenie finansów Francji wskutek wojen;
* spadek popytu na towary francuskie wskutek blokady;
* utrata kolonii;
* upadek handlu morskiego;
* kryzys rolnictwa w zw. z wyniszczającymi ludność wojnami.
2. TZW. KONSUMPCYJNY ASPEKT TEORII WARTOŚCI SISMONDIEGO.
· Celem produkcji wartość użytkowa (użyteczność rzeczy):
teoria wartości oparta na pracy (koncepcja klasyków), lecz wyeksponowanie społecznej akceptacji tej pracy: „Wyznajemy wraz z Adamem Smithem, że praca jest jedynym źródłem bogactwa, że oszczędność jest jedynym sposobem gromadzenia go, ale dodajemy, że użytkowanie tego bogactwa jest jedynym celem jego nagromadzenia i że nie ma wzrostu bogactwa narodowego, jeśli nie ma zwiększenia użytkowania.”;
społecznie niezbędny czas pracy: czas pracy potrzebny do wytworzenia towarów, które znalazły zbyt na rynku, czyli zostały zaakceptowane przez społeczeństwo (konsumentów):
* praca zużyta na wytworzenie takich towarów jest społecznie pożyteczna – czas pracy określa cenę takiego produktu;
* gdy towar nie znajduje nabywcy, zawarta w nim praca jest marnowana – nie jest społecznie użyteczna.
· Teoria podziału – powtarzanie koncepcji Smitha i Ricardo:
zysk jako potrącenie z produktu pracy robotnika wyzysk jego pracy;
* wysokość zysku zależy od płacy roboczej, a ta określona jest przez koszty utrzymania robotnika i jego rodziny, płaca rynkowa może się wahać wokół tej wartości;
renta – brak konsekwencji:
* produkt pracy przyrody odniesienie do fizjokratów;
* potrącenie z pracy robotnika rolnego.
· Czynniki produkcji:
Bogactwo gruntowe – własność ziemi u Sismondiego nie pochodzi z pracy, jest darem społeczeństwa (a nie prawem natury); rząd nie powinien gwarantować wysokiej renty właścicielom ziemi.
* W krajach gospodarki patriarchalnej, o rozdrobnionym rolnictwie, liczba ludności regulowana jest naturalnie przez ilość ziemi będącej w rękach drobnego chłopstwa, a ich dochody są stabilne w krajach o „nowoczesnej” strukturze rolnictwa, chłopstwo zostało zrujnowane i występuje nędza, spadł bowiem naturalny popyt ludności.
* Prawo powinno tak kształtować stosunki agrarne, handel zbożem i sprzedaż gruntów, aby chronić drobnych producentów.
* Odrzucenie teorii renty Ricardo: nawet najgorsza ziemia przynosi rentę, gdyż właściciel ziemi jest w pewnym sensie monopolistą i narzuca swoje warunki dzierżawcom (wynik odrzucenia założenia o elastyczności w alokacji kapitałów – zachowują one pewną inercję i nie przenoszą się natychmiast do dziedzin o wyższej zyskowności).
Podstawą realną renty jest produkt netto rolnictwa – nadwartość zbiorów w porównaniu z poczynionymi przez rolnika nakładami.
Cena relatywna produktu netto wyznaczona jest przez popyt na rynku, czyli stosunek dochodu nabywcy produktów żywnościowych do zaoferowanej na sprzedaż ilości produktu brutto.
Bogactwo handlowe – związane z wymianą, mierzone potrzebami tych, którzy dokonują wymiany.
* Dla narodu istotny jest nie produkt netto (wyrażony zamożność kilku właścicieli kapitału), ale brutto – sprawiedliwie podzielony i zapewniający szczęście większości obywateli.
* W gospodarce natomiast produkcja rośnie szybko, ponieważ są odpowiednie kapitały, ale na rynku nie ma odbiorców, ponieważ konsument jest biedny zaostrzenie konsumpcji producentów, zwiększenie produkcji po mniejszych kosztach wytwarzania i obniżenie popytu robotników.
* Produkcja postępuje za zmianami w popycie, o ile ruch ten nie jest regularny możliwość wystąpienia długotrwałych odchyleń od równowagi – nadprodukcji wymuszającej redukcję zatrudnienia i długotrwały kryzys.
· Teoria pauperyzacji (konsumpcyjny aspekt teorii wartości): postęp techniczny jako przyczyna wzrostu bezrobocia obniżka konsumpcji masowej (koncepcja błędna – postęp techniczny wymusza akumulację kapitału, a ta pociąga za sobą wzrost globalnego zatrudnienia i popytu);
wprowadzanie nowych technologii jako domena dużych, bogatych przedsiębiorstw upadek małych, które nie mogły sobie na to pozwolić;
„Nie postęp nauki mechaniki zawinił, lecz ustrój społeczny, że robotnik, który uzyskał możność zrobienia w ciągu dwóch godzin tego, co dawniej robił przez dwanaście godzin, nie staje się bogatszy i nie pozwala sobie w konsekwencji na dłuższy odpoczynek, lecz przeciwnie, robi sześć razy więcej wytworów, niż ich od niego żądano.”;
postęp techniczny ma więc także pozytywne aspekty:
obniża koszty produkcji;
poprawia się jakość;
wzrasta wydajność;
* wystąpi bezrobocie technologiczne: redukcji robocizny w zakładach dokonywanej w postępie geometrycznym towarzyszy spadek cen produktów tych przedsiębiorstw, ale zachodzący wg Sismondiego tylko w tempie arytmetycznym;
sprzeciw wobec teorii kompensacji Ricardo – głównym motorem działania jest pogoń za zyskiem i będzie tak, dopóki postęp techniczny będzie zwiększał wydajność pracy i jej efekty powyżej możliwości konsumpcji – robotnicy będą naciskać na rynek pracy, co będzie prowadzić do dalszego pogarszania się warunków płacy;
postępujący proces koncentracji i centralizacji kapitału i produkcji ograniczenie konsumpcji nie tylko wśród robotników, ale i kapitalistów (konsumpcja nie wzrasta bowiem proporcjonalnie do owych procesów) zawężenie rynku i obniżenie popytu na produkcję;
* wypierana będzie drobna wytwórczość, która jest najlepsza dla zachowania proporcji między produkcją a konsumpcją;
teza: 1 kapitalista i 99 robotników konsumuje mniej niż 100 drobnych wytwórców kapitaliści nie są w stanie skonsumować całego dochodu, natomiast robotnicy zwiększyliby konsumpcję, gdyby pozwoliły im na to płace.
3. REPRODUKCJA SPOŁECZNA – KRYZYSY EKONOMICZNE I PROBLEM ROZWOJU GOSPODARCZEGO.
Teoria kryzysów – jest wynikiem jego obserwacji tego zjawiska w 1825 roku.
· Ogólna teoria bogactwa – bogactwem jest produkt zgromadzony, ale jeszcze nie skonsumowany; bogactwo może istnieć bez wymiany, ale nie bez pracy i potrzeb, jakie te praca zaspokaja. Miarą bogactwa jest czas, przez jaki człowiek może żyć z wyników swej pracy bez uciekania się do nowej;
płaca jest utrzymaniem dawanym w zamian za pracę; wymiana nie zmienia jednak natury pracy, która może być bezużyteczna i nieprodukcyjna, a mimo to opłacana;
człowiek pracuje, aby mógł potem odpoczywać, a w społeczeństwie praca oddzielona jest od wynagrodzenia nie ten sam człowiek pracuje i odpoczywa, ale jeden pracuje, a drugi odpoczywa;
* prowadzi to do naruszenia równowagi między produkcją a konsumpcją społeczeństwo może zostać zajęte do tego stopnia, że nie będzie miało kiedy i za co konsumować nadmiar produktów;
* wyjściem z tej sytuacji jest interwencja rządu lub poświęcenie zbędnej pracy na wytwarzanie przedmiotów zbytku bezkresne mnożenie mocy wytwórczych pracy może przynieść jedynie wzrost zbytku bogatym, o ile nie zainterweniuje państwo korygując działania rynku;
produkcja wymienia się na dochód – roczny produkt bogactwa, który może zostać spożyty co rok bez zubożenia;
* renta, zysk i płace jako trzy odmienne sposoby uczestniczenia w podziale produktu pracy ludzkiej pierwotny podział dochodu narodowego odbywa się między robotnikami i kapitalistami, którzy dążą do sprowadzenia płac do minimum kosztów utrzymania robotnika;
* całość dochodu rocznego przeznaczona jest na wymianę za całość produkcji rocznej – jeżeli dochód roczny nie zakupi rocznej produkcji, nastąpi nadprodukcja i kryzys (część dóbr nie zostanie zakupiona, spadnie dochód itp.) nie należy wszczynać produkcji, na którą nie ma odpowiedniego popytu;
* bogactwo narodowe odbywa stale ruch okrężny, dochód narodowy powinien regulować wydatki i pochłaniać (w postaci funduszu konsumpcyjnego) cały produkt roczny;
konsumpcja bezwzględna określa reprodukcję (równą lub wyższą), z której znów rodzą się dochody granicą reprodukcji jest spożycie efektywne.
· Kryzys jako nieodłączna cecha gospodarki kapitalistycznej i wynik:
nadprodukcji (podkonsumpcji) – wynik sprzeczności między produkcją (rosnącą) a konsumpcją (spadającą);
* polemika z Ricardo, Sayem i innymi prawo rynków nie istnieje;
* produkt danego roku wymieniany jest na cały dochód roku poprzedniego realizacja w drugim roku dotyczy jedynie części produktu roku drugiego, równej dochodowi roku pierwszego – pozostaje więc nie zrealizowany cały przyrost produktu;
* dochód roczny odpowiada popytowi efektywnemu (a część dochodów jest dodatkowo oszczędzana) – stałe nienadążanie popytu za wzrostem produkcji prowadzi do kryzysu:
występuje silna nadwyżka produkcji nad popytem;
fabryki nie mogą wykorzystać zdolności produkcyjnych zakłady produkcyjne upadają (najpierw mniejsze, potem większe) dalsza redukcja efektywnego popytu, bogactwo jest marnotrawione;
dysproporcjonalności struktury produkcji gospodarki – gospodarka nie jest elastyczna w krótkim okresie, co staje się częściową przyczyną załamań kryzysowych: przedsiębiorca stara się jak najdłużej utrzymać w wybranej dziedzinie produkcji, co utrudnia i hamuje procesy przystosowawcze.
· W skali narodowej trudności mogą być rozładowane przez:
eksport, ale handel zagraniczny nie jest panaceum gospodarka zaczyna mieć charakter światowy i kryzys może wystąpić w skali globalnej;
istnieje także możliwość zaspokojenia nadwyżki popytu przez zwiększoną konsumpcję klasy kapitalistów (zwłaszcza dobra luksusowe):
* Sismondi dzieli produkcję danego kraju na 2 sektory: dóbr konsumpcyjnych dla klasy robotniczej i szerokich mas (podstawowych) oraz sektor produkcji dóbr luksusowych; proporcje między nimi są niezmienne w krótkim czasie, posiadają one pewną autonomię określoną przez harmonijne tempo rozwoju gospodarczego;
* barierą wzrostu sektora dóbr podstawowych są zmniejszające się możliwości nabywcze szerokich mas zapchanie kanałów cyrkulacji i nadprodukcja przenosząca się na sektor produkcji dóbr luksusowych (w związku ze spadkiem zysków);
* w okresie kryzysu konsumpcja (szczególnie klasy kapitalistów – wynik posiadania rezerw i pewnego stylu życia) spada wolniej niż produkcja, po skonsumowaniu zapasów dokonuje się przestawienie struktur produkcji – rozbudowywany jest sektor dóbr luksusowych i wzrasta tam zatrudnienie;
* przez efekt mnożnikowy zwiększa się zatrudnienie także w innych dziedzinach i gospodarka wychodzi z kryzysu; ożywienie z każdym kryzysem jest jednak słabsze, ponieważ działa mechanizm pauperyzacji społeczeństwa.
· W rzeczywistości teoria kryzysów nie uwzględnia roli rynków środków produkcji w gospodarce i pewnej autonomii ich charakteryzujących;
spadek popytu na dobra konsumpcyjne przekłada się u niego w sposób prosty na spadek popytu na dobra inwestycyjne nie dostrzega on możliwości rozszerzenia rynków zbytu, które były silne w okresie szybkiego tworzenia infrastruktury i uprzemysławiania;
Sismondi miesza także produkt globalny z dochodem narodowym.