Wszystko o Renesansie.

RAMY CZASOWE
WŁOCHY
Początek: przełom XIV w.
Koniec: XVI w.
EUROPA
Początek: XV w.
Koniec: po lata trzydzieste XVII w.
PODSTAWOWE CECHY KULTURY RENESANSU
Epoka ta narodziła się we Włoszech w XIV wieku. Bogate mieszczaństwo przejmowało władzę w republikach włoskich. Wielkie rody skupiały w swoich pałacach uczonych, artystów i poetów. Ośrodkiem zainteresowania się uczonych i twórców stał się człowiek i jego doczesne sprawy. Chciano zjednoczyć kraj i przywrócić Italii rolę dawnego imperium Rzymskiego. Ponownie odkryto piękno starożytnej sztuki. Na rozwój renesansu, jako epoki w dziejach kultury europejskiej, złożyło się wiele czynników historycznych. Do głównych należy kryzys papiestwa i rozwój reformacji, rozbicie jedności cesarsko-papieskiej Europy oraz powstawanie, po okresie rozbicia feudalnego, zjednoczonych państw (m.in. Hiszpania, Francja, Szwajcaria, Polska).
NAZWY EPOKI
Renesans
Nazwę epoce dał późniejszy włoski malarz, architekt i pisarz, Giorgio Vasari. Nazwa ta miała wyrażać przeciwstawienie nowej epoki czasom średniowiecza. Termin ten oznacza powrót do starożytności, do sztuki i filozofii antycznej oraz odrodzenie człowieka i kultury. Z początku używano tej nazwy w znaczeniu odrodzenia państwa na wzór starorzymski, później dotyczyło to też literatury, filozofii i ideałów antycznych. Później znaczyło to również odnowę i rozwój ludzkości.
Odrodzenie
Z włoskiego renessaince. Odrodzenie literatury antycznej, ludzkości (renovatio hominis), przeszłości ,odnowienie,
podnoszenie się jej na wyższy poziom, odnowienie starożytności (renovatio antiquitais), odrodzenie przeszłości, dawnej wiedzy, kultury i sztuki antyku, programowo zapoczątkowane w XIV w.
?Złoty wiek kultury polskiej?
Nazwa polskiego renesansu. Podobnie jak złoty wiek starożytności, odrodzenie polskie obfitowało w świetne wydarzenia w dziedzinie kultury i sztuki (architektura, malarstwo, muzyka, literatura).
CECHY ODRODZENIA
-rozkwit sztuki i architektury; wybitni przedstawiciele: Leonardo Da Vinci, Michał Anioł, Rafael Santi
-zbudowano dużo kościołów, domów bogatych mieszczan, pałaców, ratuszów
-objawy niechęci i częściowego lekceważenia wieków średnich, jednaj należy się uznanie dla dokonań poprzedniej epoki głównie w dziedzinie prawa, medycyny i matematyki
-wyzwolenie się z ciemnoty
-interesowanie się jednostką ludzką (jako wartość, godne zainteresowania).
-powrót do wzorców kultury (sztuki obyczajów) antycznej - utwory Platona, Horacego itp.
-afirmacja życia
- znaczenie drukarzy: publikują dzieła zarówno renesansowe jak i powstałe w średniowieczu, ocalając je przy tym od zagubienia. I tak w 1506r. drukarz Jan Haller opublikował tekst ?Bogurodzicy?. Publikowano też m.in. średniowieczne opowieści, oraz szesnastowieczne opracowania religijnych dramatów wieków średnich. Pozwala to na ocalenie spuścizny przeszłości. Wraz z tymi drukami do czytelników docierały pewne wartości epoki poprzedniej, utrwalały się w ich świadomości średniowieczne gatunki literackie; prowadziło to do twórczych, renesansowych adaptacji niektórych średniowiecznych typów wypowiedzi literackiej. Wg ludzi renesansu gromadzone wartości odziedziczone po poprzednikach, tworzą pewną ?sumę spadkową?, którą należy chronić i pomnażać.
KSZAŁTOWANIE SIĘ RENESANSU
Renesans nie był nagłym wybuchem, natychmiastowym objawieniem nowych jakości; był wynikiem długotrwałego, złożonego procesu historycznego, różnych przemian społeczno-gospodarczych zachodzących w Europie, w której (po okresie feudalnego rozbicia) jednoczyły się państwa(np. Szwajcaria, Francja, Hiszpania) lub zmierzały do zjednoczenia ( np. Italia). Jednoczyły się też społeczne siły mieszczaństwa ?współtwórcy cywilizacyjnych przemian, artystów i uczonych. Tendencje te były przeciwieństwem rozpadu dotychczasowej jedności europejskiej, jej carsko-papieskiej struktury i wspólnej dotąd katolickiej wiary wyznaniowej.
?Złoty wiek? kultury i gospodarki
Renesans (francuskie: renaissance) znaczy- odrodzenia. Najpierw odrodzenie antyku, starożytnej literatury i filozofii, kultury i sztuki. A wiec swoiste odkrycie antyku i ponowna, znacznie rozleglejsza i bogatsza niż w średniowieczu, recepcja dzieł oraz idei rzymskich i greckich myślicieli, poetów i artystów.
Odrodzenie w Polsce uchodzi słusznie za ?złoty wiek? kultury i piśmiennictwa polskiego, który był także złotym wiekiem gospodarki. Przemiany ekonomiczne, które dokonywały się w Polsce od połowy XV wieku, w poważnym stopniu uwarunkowały przemiany w kulturze i postawach społecznych. Najważniejszym elementem owych przemian był rozwój folwarku pańszczyźnianego, spowodowany przez znaczny wzrost popytu na zboże i produkty rolne zarówno w Polsce, jak i na zachodzie Europy oraz przez wielką, bo 400- 500 procentową zwyżkę cen na te produkty. Przy zastosowaniu darmowej i przymusowej pracy pańszczyźnianej folwark szlachecki gwarantował właścicielowi wysoki, i co tu równie ważne- stały i pewny dochód. W konsekwencji średniowieczna szlachta przeobraziła się w zasobną, niezależną ekonomicznie, a co za tym idzie i politycznie, pewną własnego znaczenia i wartości- szlachtę ziemiańską.
Przy tym wszystkim gospodarka szlachecka w XVI wieku daleka była od jednostronności ziemiańskiej. Ziemianin poszukiwał częstokroć innych źródeł dochodu i nie było mu to poczytane za ujmę. Handlował zbożem nie tylko własnym, ale i cudzym, bydłem, drzewem. Nie stronił od przedsięwzięć przemysłowych: zakładał młyny, browary, tartaki,
czerpał dochody z karczem i rybnych stawów, inwestował pieniądze nawet w odległych od rolnictwa dziedzinach jak papiernictwo i górnictwo.
Długotrwała koniunktura ekonomiczna stwarzała solidne i trwałe podstawy dobrobytu i stabilizacji. Zapewniała bogacącej się szlachcie nie tylko rosnące dochody, ale i coś więcej: poczucie bezpieczeństwa i niezmienności porządku świata, ułatwia szlachcie (zwłaszcza tej zamożnej ziemiańskiej), aktywność kulturalną, zdobywanie wykształcenia krajowego i zagranicznego, udział w polityce i życiu społecznym.
Rozprzestrzenianiu się gospodarki towarzyszyła ekspansja polityczna stanu szlacheckiego.w ciągu w. XV i XVI szlachta zdobywa i ugruntowuje zasadnicze przywileje, wyłączność posiadania dóbr ziemskich i uprawnień państwowo- politycznych oraz dostępu do godności i urzędów, wolność od podatków i ceł oraz nietykalność osobistą.
Wzrost przywilejów szlacheckich odbywał się kosztem stanów niższych, mieszczan i chłopów, a także kosztem magnaterii świeckiej i duchowej. Chłopów przypisano do ziemi i zmuszono do pracy pańszczyźnianej na rzecz właściciela folwarku. Mieszczanom zakazano nabywania dóbr ziemskich i ograniczono w prawach politycznych, utrudniając, z czasem uniemożliwiając, prawowanie wyższych godności nie tylko państwowych, ale i kościelnych. W walce z duchowieństwem szlachta uzyskała zniesienie jurysdykcji kościelnej w sprawach o wiarę; zapewniła też pokój religijny i wolność sumienia w wielonarodowej i wielowyznaniowej Rzeczypospolitej.
Rzeczpospolita w XVI wieku nie była zagrożona ani od postronnych nieprzyjaciół, ani od buntujących się chłopców. Brak ostrych konfliktów społecznych i religijnych oraz nie przerwanie trwająca koniunktura gospodarcza sprzyjały pomyślnemu rozwojowi szlacheckiego państwa, ziemskiej ekonomiki i co dla nas najistotniejsze- literatury i kultury.

Mecenat
W renesansie rozpowszechniła się instytucja tzw. mecenatu, tj. opieki nad wybitnymi twórcami. Dzięki materialnej pomocy zamożnych ludzi, wiele przyszłych znakomitości zdobyło wykształcenie i warunki umożliwiające pracę. Korzyści z takiego układu, mimo uzależnień były obustronne. Znane przykłady mecenatu to działalność Medyceuszów we Florencji, czy protektorów polskich np. Jagiellonów.
Zwiastuny nowej epoki w Polsce
W Polsce już w końcu XV w. pojawiły się oznaki nowej epoki. Do Polski przybywali m.in.: Filip Buonaccorsi oraz poeta Konrad Celtis. Ci inni przybysze popularyzowali nowe prądy i wzorce kulturowe, literackie, osobowe. Nowy prąd, objawiwszy się na naszym terenie uformował łacińską poezję wczesnorenesansową uprawianą przez polskich twórców humanistycznych: Pawła z Krosna, Jana z Wiślicy, biskupa Andrzeja Krzyckiego i Klemensa Janickiego. Wszyscy ci wczesnohumanistyczni poeci opanowali klasyczną łacinę.
Odkrycia renesansu:
- odkrycia geograficzne
- filologiczne
- archeologiczne
- odkrycia odrębności ludzkiej jednostki w stosunku do natury, społeczeństwa, Boga
- wiele zjawisk, nurtów, zdarzeń, objawienia artystyczne, intelektualne, naukowe
- odkrycie M. Kopernika ? O obrotach sfer niebieskich...? ?wstrzymał Słońce a poruszył Ziemię
- rozwój języków narodowych i rozpowszechnienie druku
Dwa prądy literackie:
HUMANIZM(z łac. Humaniros ?człowieczeństwo?; ?ludzkość?)
Prąd światopoglądowy rozwijający tradycje antycznej wiedzy o człowieku jako o jednostce (psychika i wrażliwość). Dążył do rozwoju osobowości uznając wartość jego rozumu. Humaniści głosili potrzebę poznania i kształtowania indywidualnej, silnej jednostki ludzkiej. W myśl humanizmu człowiek jest wielce wartościowy, liczy się jego talent, liczy się każde odrębne istnienie. Poznawano przyrodę, piękno, patriotyzm. Był to antropocentryzm. Usytuowanie człowieka w centrum świata. Hasłem humanistów stało się zdanie Terencjusza: ?Człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce?.
REFORMACJA
Stworzyła wizerunek człowieka jako istoty o całkowicie skażonej naturze, w której Bóg widzi ?smród i plugastwo?. Oderwała ok. 1/3 Europy od kościoła katolickiego. Przyczyniła się ona do rozwoju tolerancji religijnej, rozkwitu kultur, języków i literatur narodowych. Sprzyjała kształtowaniu się stosunków wczesnokapitalistycznych i republikańskich teorii pochodzenia władzy. Za formalny jej początek uznaję się ogłoszenie 95-u tez Marcina Lutra. Powstały nowe prądy religijne. Reformacja była powodem wybuchu długoletnich wojen religijnych np. wojnę chłopską rozpętano w 1525 roku poprzez nietolerancję religijną. W roku 1529 - protest mniejszości luterańskiej w Spirze na sejmie. Rozbiły one wspólnotę wyznaniową Europy.
Inne pojęcia:
Prekursor-ten, który wyprzedza swoją epokę
Luteranizm propagował teorię ufnej wiary w wybaczalną łaskę bożą. Zarazem przekonanie o tym, że wszystkie prawdy wiary można samemu znaleźć w Biblii, zwalniało od orzeczeń i wymagań instytucji kościelnych.
Kalwinizm twórcą był Jan Kalwin. Kalwiniści głosili teorię predestynacji czyli wierzyli w przeznaczenie, w to, że każdy człowiek ma swój los zapisany w gwiazdach. Przeznaczone jest mu niebo lub piekło, a życie to realizacja ustalonego scenariusza. Propagowali ideał pracy i gromadzenie dóbr. Posiadanie to zasługa, a bezczynność to grzech.
Bracia polscy(arianie)najbardziej radykalne i postępowe polskie skrzydło reformacji. Ukonstytuowali się w latach 1562-1565 jako tzw. Zbiór Mniejszy. Nazwę arianie nadali im ich przeciwnicy, którzy zarzucali im kontynuację dawnej herezji Ariusza, polegającej na bluźnierczym narzucanie dogmatu(w teologii chrześcijańskiej: prawda uznana przez Kościół za objawioną i jako taka nie podlegająca krytyce, stanowiąca artykuł wiary)Trójcy św. Propagowali przestrzeganie etyki międzyludzkiej, ewangelicznej cnoty ubóstwa, braterstwa, wyrzeczenie się dóbr na rzecz biednych.
1. Związki kultury odrodzenia z tradycją antyczną.
Renesans nie ?okrył? antyku, tak jak odkrywa się nowe, nie znane dotąd lądy. Wiadomo bowiem, że średniowiecze miało rozległą orientację w zakresie grecko-rzymskich osiągnięć nauki, literatury, a zwłaszcza filozofii(scholastyka Arystotelesa). Jednak średniowieczna wiedza o antyku była mniej kompletna niż renesansowa. W renesansie odkrycie antyku polegało na wskrzeszeniu jego duszy, czyli na próbie zrozumienia i pojęcia starożytności jako sensownej całości.
Humanistyczne przejęcie się antykiem było dogłębne, chciano poznać możliwie najwięcej i najdokładniej. Tak zrodziły się nauki humanistyczne uprawiane na wielu uniwersytetach europejskich. Najświetlejsze umysły epoki zaczęły studiować historię starożytnych, ich dorobek literacki, filozoficzny, wreszcie ich język. Efektem było przejęcie wielu gatunków literackich jak np.: pieśń, epigramat w postaci fraszek, tragedia, elegia, dialog.
Lidzie renesansu przejęli punkt widzenia starożytnych filozofów: epikureizm i stoicyzm stały się modnymi receptami na życie, na wzór Horaceko poszukiwano ?złotego środka?. W literaturze odżyły postacie starożytnej mitologii(?Ku Muzom? J.K).
W poszukiwaniu reform państwowych i ideału państwa Andrzej Frycz-Modrzewski sięgnął do starożytnych filozofów(Platona i Cyceraona).
RENESANS W POLSCE
Rozkwit sztuki:
-rozkwit architektury i budownictwa: pałace, dwory, kościoły, ratusze
-sztukę renesansu cechowało: prostota, spokój, umiar, harmonia, proporcja
wnętrza ozdabiano: freskami lub gobelinami
- perły architektury renesansowej: Kaplica Zygmuntowska na Wawelu, Poznański Ratusz
Mikołaj Rej (1505-1569)
Urodzony w Żurawie pod Haliczem, nauki pobierał w Skalmierzu, we Lwowie i w Krakowie, gdzie w 1583 r. zapisał się do akademickiej szkoły średniej, którą już po roku porzucił. Braki w wykształceniu nadrabiał samouctwem. W 1531 r. osiadł w ziemi chełmskiej, pędząc odtąd żywot ziemiański i powiększając swój znaczny majątek. Mimo niewątpliwego temperamentu obywatelskiego i politycznego Rej nie piastował żadnego urzędu, choć brał czynny udział w życiu publicznym, posłując na sejmy, angażując się w walce o tzw. egzekucję dóbr i praw, a nade wszystko w ruchu reformacyjnym. Jako różnowierca, Rej zdradzał początkowo sympatie luterańskie, zarzucone potem na rzecz kalwinizmu.
Obdarzony wielką energią fizyczną i psychiczną oraz instynktem propagatorsko-dydaktycznym, nade wszystko jednak talentem, niezwykle płodny pisarsko Rej szybko uznał uznanie szacunek współczesnych, którzy nazywali go wieszczem Polski. Sam siebie nazywał ?ekscytarzem, co brząka po słowie?- więc dosłownie ?budzikiem? głów, serc i sumień współobywateli. Rodzaj jego talentu i umysłowości był odmienny niż Kochanowskiego; Rej, choć człowiek renesansu, nie typowym humanistą i też nie na humanistyczny sposób obchodził się ze swa pracą literacką: pisał dużo, pośpiesznie, bez specjalnej samokontroli i ponownych poprawek. Pozostawił po sobie ogromny i rozmaity dorobek: wierszowane dialogi, dramaty (Kupiec, Żywot Józefa...) o charakterze średniowiecznych moralitetów i misterów, utwory perenetyczne (tj. kształtujące wzory osobowe- Źwierciadło z Żywotem człowieka poćciwego), poemat alegoryczny o poszukiwaniu właściwej drogi życia (Wizerunk własny żywota człowieka poczciwego..),fececjonistykę (Źwierzyniec i Figliki),prozaiczną parafrazę psalmów (Psałterz Dawidów...),wielki zbiór kazań przeznaczonych na domowy użytek: Postylla, którym duchowni rozpoczynali kazanie. Niewiadome pozostaje autorstwo dzieła, wydanego na rok przed śmiercią pisarza: Żywot i sprawy poćciwego ślachcica polskiego Mikołaja Reja z Nagłowic... który napisał Andrzej Trzyciewski, jego dobry towarzysz, który wiedział wszystkie sprawy jego.
Charakterystyka twórczości:
-ojciec polskiej literatury pięknej
- pisał dzieła oryginalne, ukazujące obraz życia narodu, w renesansie naród to szlachta i ludzie z wyższych warstw społecznych
-pierwszy świecki autor
-miał oryginalny styl i pisarski język, który przypominał język mówiony
-był gawędziarzem
-chciał po przez swoje utwory stworzyć dla szlachty szkołę
-mówił jak żyć i postępować
-realistycznie opisał obyczajowość
-pierwszy wprowadził do literatury chłopa i to wypowiadającego i krytykującego wyższe stany
-słynne są jego słowa ?Polacy nie gęsi i swój język mają?
-twórca piszący po polsku, samouk
-zostawił po sobie duży dorobek, pisał dużo i szybko bez zbytniej pieczołowitości, dlatego jego styl określa się jako mało wypracowany.
Krótka rozmowa między trzema osobami, Panem, Wójtem ,a Plebanem.
Reprezentanci trzech głównych stanów : Pan (szlachta), Wójt (chłopstwo), Pleban (duchowieństwo) prowadzą bogaty w realia życiowy dialog, który ujawnia zasadnicze problemy, nurtujące ówczesne społeczeństwo: kwestie przekupnego sądownictwa, nadużyć przy eksploatacji złóż solnych czy brak stałego systemy obronnego kraju. Wiele także uwag poświeconych jest problematyce odpowiedzialności za kształt moralno ?obyczajowy życia publicznego Rzeczypospolitej. Pan i wójt negatywnie oceniają wiele zjawisk natury religijno-kościelnej: drwią z praktyki sprzedawania odpustów, wyrażają zaniepokojenie bogatą i nastawioną na teatralny efekt liturgią obrzędów katolickich, ujawniają materialną interesowność księży w spełnianiu praktyk religijnych (kolęda). Poruszony także zostaje problem rozrzutności życia szlacheckiego: nieumiarkowanie w piciu i jedzeniu, niszczący zasiewy, obyczaj myśliwski czy nałogi hazardowe.
Krytyka plebana:
-potępienie i handel odpustami
-zaniedbywanie obowiązków (rzadko odprawia msze, nie ma porannego nabożeństwa)
-przekupstwo
-dbanie o dobra materialne a nie o życie duchowe parafian
-pycha, lubią dobrze zjeść
-dużo śpią
-chciwość(za wszystko każą sobie płacić)
Krytyka pana:
-zachłanność
-błędy w funkcjach urzędowych, nie są zdyscyplinowanymi posłami
-brak pokory, kłócą się
-niezgoda w sejmie, na sejmikach(w uchwalaniu ustaw)
-nałogi, hazard, prywata(interesuje ich dobro osobiste a nie sprawy Polski)
-wykorzystywanie chłopów
-źle wykonuje obowiązki posłów
Krytyka wójta:
-krytykuje inne stany
-skąpy
-próżny
-zuchwały, zarozumiały
-są zabobonni
-pijaństwo
Mikołaj Rej w gatunku popularnym w renesansie- dialogu ukazuje reprezentantów trzech stanów. Czyni to z humorem, w sposób krytyczny i odważny, prezentuje te postacie w scenach rodzajowych posługując się językiem dosadnym, chwilami rubasznym. Oskarżenia pana, wójta, plebana służą zwróceniu uwagi na ?wspólny błąd? . Każdy ze stanów krytykuje innych, a żaden nie bierze pod uwagę dobra RP. Rej przypomina, że tylko postawa o zgodę może przyczynić się do rozwoju państwa.
Dialog jakim jest ?Krótka rozmowa...? to gatunek znany już w starożytności (Platon) i uprawiany w średniowieczu (?Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią?). Jest to jeden z pierwszych polskich utworów o tematyce społecznej który porusza wiele kwestii politycznych społecznych i obyczajowych ówczesnej Polski, a jej treść związana jest z początkowym, pełnym jeszcze nadziei etapem walki szlachty o egzekucje praw, dóbr koronnych.
Żywot człowieka poćciwego, w którym autor przedstawia życie polskiego szlachcica, dzieląc je na trzy okresy: dzieciństwo i młodość, wiek dojrzały i starość. Dzieło ma charakter dydaktyczny, autor przedstawia obraz idealnego szlachcica - ziemianina, którego głównymi zaletami moralnymi powinna być cnota i poczciwość. Przedstawiając kolejno wszystkie okresy w życiu człowieka, omawia na początku wychowanie i kształcenie dzieci i młodzieży. Od najmłodszych lat należy czuwać nad obyczajami dziecka, strzec je od złego przykładu i uczyć moralności. Być może pamiętając swoje niefrasobliwe dzieciństwo, Rej sprzeciwia się zbyt surowemu i rygorystycznemu wychowaniu, radząc, aby zwracać uwagę na ćwiczenia i rozrywki. O regularnym wychowaniu i nauczaniu, o szkołach publicznych i uniwersytetach autor w ogóle nie wspomina. W wieku młodzieńczym wystarczy, aby panicz wyjechał za granicę, a po powrocie odbył praktykę, nauczył się ogłady towarzyskiej na jakimś magnackim dworze. To zdaniem Reja wystarczy, aby uważać się za człowieka odpowiednio przygotowanego do życia rodzinnego jak i społecznego. Rozważać można tylko wybór różnych dróg życiowych, poeta jednak wyraźnie preferuje stan ziemiański, który gwarantuje spokój sumienia.
Księga druga jest poświęcona wiekowi średniemu. Młody panicz po powrocie z magnackiego dworu powinien się ożenić, a żona powinna mu być równa majątkiem i stanem. Ciesząc się szczęściem rodzinnym i przyjemnościami pracy na roli nie powinien szlachcic zapominać o powinnościach wobec ojczyzny, pełniąc na przykład godność posła ziemskiego, czy też solidnie wywiązywać się z innego powierzonego zadania. Autor stara się także wyjaśnić czytelnikowi, na czym polega prawdziwe szlachectwo. Składa się na to pojęcie szereg cnót, takich jak np. prawdomówność, umiar, rozsądek. Najohydniejsze zaś wady, nie godne cnotliwego szlachcica to "sprośnie łakomstwo", czyli dążenie do zdobycia bogactwa. To dążenie jest źródłem wszelkiej niesprawiedliwości i zdzierstwa. Nadmierne bogactwo zaś prowadzi do życia ponad stan, rodzi chęć użycia, zamiłowanie do wystawności i zbytków, takich jak "dziwne ubiory", "pojazdy kosztowne", "potrawy wymyślne" i "niepomierne pijaństwo". Szczególnie oburza się poeta na pijaństwo, gdyż nałóg ten czyni człowieka podobnym do świni, oczy pijaka przypominają oczy szczura, ubranie jego poplamione i ubłocone, a rozmowa z pijakiem zupełnie jest bezsensowna. Bogactwo prowadzi również do pychy, bogatszy koniecznie chce się wywyższyć nad uboższego, który z kolei w oczy będzie pochlebiał bogatemu, a poza oczy będzie się z niego wyśmiewał. Każdy szlachcic powinien zwalczać wszystkie te wady i przywary, a pielęgnować cnoty, świadczyć dobrodziejstwa innym, pozyskiwać sobie prawdziwych przyjaciół, a wówczas czeka szlachcica największa nagroda na ziemi, a mianowicie "dobra sława". Zakończenie tej księgi to sielankowy, a jednocześnie szczegółowy i drobiazgowy opis szczęśliwego, spokojnego życia szlachcica na wsi, na łonie rodziny, które upływa wśród zajęć gospodarskich i rozrywek. W księdze trzeciej przedstawiona jest starość szlachcica. Ta część "Żywota (...)" jest mniej ciekawa, mało barwna, pozbawiona interesujących obrazków obyczajowych. Najwięcej miejsca zajmują rozprawy moralne o starości i śmierci, której jednak człowiek cnotliwy nie musi się lękać.
"Żywot (...)" jest nieocenionym źródłem do poznania bytu i obyczajów szerokich mas szlacheckich w XVI wieku. Odzwierciedlona w tym dziele została rejowska radość życia, umiłowanie domu rodzinnego, najbliższych, pracy ziemiańskiej i przyrody. Ten portret szlachcica - ziemianina ukazuje człowieka kierującego się powszechnie znanymi cnotami i żyjącego zgodnie z naturalnymi prawami cyklu biologicznego. Utwór ten to typowy przykład dzieła parenetycznego- pouczającego.
Źwierzyniec
Zawiera wizerunki (pochwalne i satyryczne) wybitnych ludzi (historycznych, legendarnych biblijnych, np. królowej Bony, Salomona), typowych przedstawicieli różnych stanów i zawodów (np. sędziów, żołnierzy, biskupów ), jak i swoisty, alegoryczny zapis zdarzeń, postępków, rzeczy, spraw. Dzieło to jest zbiorem portretów i obrazów, biogramów i egzemplów (przykładów), przypowieści i anegdot, odnotowanych w postaci 8-wersowych epigramatów. Całość składa się z 4 rozdziałów. Pierwszy - zbiera obrazki ?stanów sławnych?: królów, rycerzy, mędrców, postaci biblijnych i mitycznych; drugi - ?stany i domy niektóre zacnego narodu polskiego?, trzeci - ?różne przypadki świata tego?. Część ostatnia, czwarta nazwana ?Przypowieści przypadłe? czytana była najchętniej i drukowana osobno jako ?Figliki? - anegdoty i bajki tryskające rubasznym i żywiołowym humorem:
1 ?Jan Kochanowski?- pochwała wybitnego poety, który został obdarzony talentem.
2 ?Mnich?- krytyka mnichów, a także tych którzy uważają ich za świętych i przyczyniają się do ich powodzenia
3 ?Pleban pieska na cmyntarzu pochował? (figlik)- historia plebana który w czwany sposób przed obliczem biskupa próbował wytłumaczyć dlaczego pochował psa na cmentarzu. Biskup rozgrzeszył plebana za jego czyn, a z pieska uczynił parafiana, ponieważ ksiądz przekazał mu pieniądze jakoby pozostawione przez psa w testamencie.
Epigramat ? krótki utwór wierszowany, ośmieszający jakąś postać. W rejowskich epigramatach pojawiały się rysunki, a pod nimi dopiero wiersz komentujący sens i znaczenie rysunku, jakoby odciążenie autora od konieczności umieszczania informacji, jakie niósł obraz.
Jan Kochanowski (1530-1548)
Powszechnie uznany za najwybitniejszego poetę Polski i Słowiańszczyzny aż do czasów Mickiewicza i Słowackiego, cieszył się też wielką sławą u swych współczesnych, którzy
nazywali go; ?kochaniem wieku?.
Urodził się w Sycynie w Radomskiem. Studiował w Akademii Krakowskiej, był słuchaczem uniwersytetów w Królewcu (1555/56) i w Padwie, skąd 1558/59 r. powrócił do kraju. Tutaj
poświecił się służbie dworskiej, w której wytrwał ok. dziesięciu lat. Mecenasami jego byli: podkanclerzy koronny Filip Padniewski, marszałek wielki koronny Jan Firlej i biskup Piotr Myszkowski. Kochanowski, uhonorowany tytułem sekretarza królewskiego, wzbogacony nadaniami, porzucił dwór w końcu 1569 lub na początku 1570 r. I osiadł na stałe
w Czarnolesie; w pięć lat później ożenił się z Dorotą Podlodowską. W 1578 lub 1579 r. poeta przeżył śmierć młodszej córki, Urszuli, a między 1580 a 1583- starszej,
Hanny.
Po obiorze Stefana Batorego Kochanowski zbliżył się ponownie do dworu, do kanclerze Jana Zamojskiego i do samego króla, który miał rzadki, cenny dar wyszukiwania i
pozyskiwania ludzi mądrych i utalentowanych. Wielu z nich było też osobiście zaprzyjaźnionych z poetą. Kochanowski reprezentował typ tzw. Poety uczonego; w swych studenckich krakowskich czasach zetknął się z humanistycznie ukierunkowanym studium łaciny, greki i hebrajskiego; zapoznał się z zaleceniami filologicznymi Erazma z Rotterdamu; nieobce też były mu zapewne dzieła Andrzeja Frycza Modrzewskiego, wiersze Klemensa Janickiego i utwory Reja. Niepokoje wyznaniowe i pobyt w Królewcu uczuliły pisarza na kwestie religijne, ale nie zmieniły go w innowiercę, a tym bardziej w zagorzałego zwolennika któregokolwiek z wyznań, co byłoby sprzeczne z postawą chrześcijańskiego humanisty. Studia w Padwie umożliwiły Kochanowskiemu zdobycie dużej erudycji i wiedzy z literatury antycznej, zwłaszcza greckiej. Będąc na dworze królewskim zyskał doskonałą znajomość rozmaitych realiów państwowych i idei polityczno- prawno- religijnych, dyskutowanych w gorącej atmosferze polemik wyznaniowych, sporów o kształt oraz obronność państwa i walk o egzekucje dóbr.
Wykaz tytułów dzieł Kochanowskiego zawiera ponad czterdzieści pozycji (w których jako pojedyncze liczone są zbiory Pieśni i Fraszek). Łacińska, wczesna twórczość poety
zaowocowała trzema zbiorami: liryków, fraszek i elegii, zwłaszcza miłosnych, wzorowanych na poetach rzymskich: Katullusie, Tibullusie i Propercjuszu. Pierwszym polskim utworem o oznaczonej dacie powstania: 1561 r. jest wiersz o śmierci Jana Tarnowskiego ..., świadczący o znajomości tych reguł, które później zorganizują cykl Trenów. Następnym (z ok. 1562 r.); poemat humanistyczny Zuzanna. Poeta, jak prawie wszyscy twórcy renesansowi, sięgał też po formy wypowiedzi poetycko- publicystycznej, politycznej, inspirowanej aktualną sytuacją. W 1564 r. wydał dwa utwory: Zgodę oraz Satyra albo Dzikiego Męża, którego to bohatera uczynił bezstronnym i krytycznym zarazem obserwatorem spraw polskich. Satyr... dał początek popularnej odmianie
gatunkowej zwanej poematem satyrowym.
Pierwsza zbiorowa edycja dzieł poety ukazała się już w 158586 r. w Krakowie w drukarni Jana Januszowskiego.
Cechy twórczości:
- najwybitniejszy twórca renesansu
-dbał o swój styl, formę uprawianych gatunków, artyzm języka i wszechstronną wiedzę
-znał łacinę, grekę, hebrajski
-studiował epokę starożytną (filozofię i sztukę)
-znał dzieła Erazma z Rotterdamu i innych mu współczesnych twórców
-nawiązywał do antyku min. w gatunkach literackich (pieśni, fraszki, dramat klasyczny, elegie)
-propagował starożytne filozofie i odwoływał się do twórczości Horacego
-podejmował motywy mitologii i literatury greckiej
-przetłumaczył psalmy Starego Testamentu (Psałterz Dawidów)
-uważał, że świat to jedna harmonia
-widział wielkie wartości natury i wsi
-wielbi człowieka
-głosi epikureizm i stoicyzm.
Fraszka
1. rzecz, sprawa bez znaczenia, mało ważna; drobnostka, błahostka
2. "lit." krótki, zwykle żartobliwy wiersz, oparty na anegdocie lub dowcipnym koncepcie

Fraszki są to drobne utwory okolicznościowe o charakterze żartobliwym, które poeta pisał niemal przez całe życie.
Zbiór fraszek Kochanowskiego składa się z 3 ksiąg i obejmuje 300 dłuższych i krótszych utworów. Ponieważ fraszki powstawały przez wiele lat jako rezultat obserwacji życia na dworze króla, biskupów i magnatów, na sejmach i sejmikach, w podróżach i w czasie pobytu na wsi, stanowią one swoisty rodzaj pamiętnika poety, zawierają bogatą galerię szkiców z życia szlacheckiego i dworskiego, duchownego i wojskowego, wiejskiego i miejskiego. Głównym bohaterem fraszek uczynił
poeta samego siebie, o czym świadczą zarówno fraszki autobiograficzne, jak i wypowiedzi na temat własnej twórczości oraz liczne uwagi o fraszce i jej charakterze.
Fraszki Kochanowskiego mają charakter renesansowy, ponieważ do poezji zostały wprowadzone tematy związane z życiem codziennym poety, z jego radościami i smutkami, weselem i troską. Utwory te charakteryzuje atmosfera realizmu i codzienności, pochwała zabawy i przyjaźni, towarzyskiej rozmowy, dźwięczą w nich echa przeżytych zawodów miłosnych, a nawet ukazane są poglądy religijne i filozoficzne.
Tematy fraszek:
-autobiograficzna np. ?Do gór i lasów?
-biesiadne np. "O doktorze Hiszpanie", której bohaterem jest przyjaciel poety, doktor Royzyusz, nadworny lekarz króla Zygmunta Augusta. W kilkunastu zaledwie wersach poeta w lapidarny sposób przedstawia przebieg wydarzeń - trwa uczta, w trakcie której doktor postanawia odejść do swojej komnaty, ale wówczas biesiadnicy decydują się pójść za nim z dzbanem wina. Zamknięte drzwi komnaty nie są przeszkodą dla rozbawionych kompanów, zawsze można je przecież wyważyć, aby zmusić wstrzemięźliwego doktora do kontynuowania nocnej libacji. Ten barwny, humorystyczny obrazek zakończony jest doskonałą pointą, wypowiedzianą przez doktora: "Trudny - powiada - mój rząd z tymi pany: Szedłem spać trzeźwo, a wstanę pijany".
-dworskie np. "O kapelanie" krytykuje nadwornego kapelana królowej, który po nocnej uczcie przy pełnym dzbanie nie zdążył na jutrznię, natomiast na wymówki królowej, że za długo sypia, odpowiedział z rozbrajającą szczerością: "Jeszczem ci się dziś nie kładł, co za długie spanie".
-żartobliwe
-pełne humoru
-swawolne
-Czarnoleskie- w których poeta zawarł pochwałę spokojnego, szczęśliwego życia na wsi, gdzie zaistniały odpowiednie warunki do uprawiania twórczości poetyckiej, a czarnoleska lipa urosła do rangi symbolu. We fraszce "Na lipę" poeta wyznał, że w jej dobroczynnym cieniu chronił się chętnie, tu bowiem nie dochodziły promienie słoneczne nawet w południe, w największy upał: "Tu zawżdy chłodne wiatry z pola zawiewają .Tu słowicy, tu szpacy wdzięcznie narzekają".
Natomiast fraszka "Na dom w Czarnolesie" przynosi charakterystykę podstawowych ideałów życiowych człowieka renesansu. Są to przede wszystkim czyste sumienie, zdrowie,życzliwość ludzka i skromność obyczajów: "A ty mię zdrowiem opatrz i sumieniem czystem, Pożywieniem uczciwym, ludzką życzliwością, Obyczajami znośnemi, nieprzykrą starością!".
-refleksyjne np. "O żywocie ludzkim". W pierwszym z nich życie ludzkie porównał poeta do teatru marionetek, w którym wszystko jest ulotne i przemijające, nie warto więc o nic zabiegać, ponieważ każdego czeka taki sam koniec. Podobna zresztą myśl została przedstawiona w innej fraszce pod tym samym tytułem "O żywocie ludzkim". Poeta zwraca się tu do Boga, którego określa filozoficznym mianem "Wiecznej Myśli". Bóg obserwując ludzkie zmagania z losem ma niezłą zabawę, patrząc jak ludzie walczą między sobą o dobra doczesne. Poeta zdecydowanie odcina się od podobnych działań, przygląda się tylko ze stoickim spokojem tym ludzkim poczynaniom, wyznając: "Niech drudzy za łby chodzą, a ja się dziwuję".
- "O kaznodziei?, który mając w domu kucharkę wcale nie żyje tak, jak naucza wiernych, a zapytany odpowiada: "Kazaniu się nie dziwuj, bo mam pięćset za nie A nie wziąłbych tysiąca, mogę to rzec śmiele, Bych tak miał czynić, jako nauczam w kościele"- jest człowiekiem obłudnym spełnia powinności za pieniądze.
Pieśni-są to utwory liryczne o charakterze refleksyjnym. Jest to gatunek o rodowodzie antycznym. Za jej twórcę uznaje się wielkiego rzymskiego poetę Horacego. Zwał on swe utwory carmina( łac. pieśń), stąd nazwa gatunku. Początkowo w poezji pieśni były związane z muzyką, z czasem stały się samodzielną formą literacką. W pieśniach poeta wyraził przekonanie, że można pogodzić ze sobą mądrość stoicką i epikurejską, chrystianizm, nakazy obywatelskie, pragnienie sławy i inne doświadczenia człowieka. Był zatem piewcą renesansowej harmonii świata. Pieśni charakteryzowały się różnorodną tematyką i swobodą formy, musiał mieć jedynie budowę stroficzną.
Pieśń IX z Ksiąg Pierwszych(chcemy sobie być radzi)i Pieśń IX z Ksiąg Wtórych(nie porzucaj nadzieje).
Są próbą odpowiedzi na pytanie- jak żyć, żeby być szczęśliwym? Zmusza ona do refleksji nad życiem, szczęściem i Fortuną. Każdy człowiek chce dala siebie jak najlepiej, ale tak naprawde to nikt nie wie co się stanie w przyszłości(tylko Bóg zna przyszłość). Sami nie możemy wiele zdziałać. Trzeba szanować to co się ma; Fortuna wszystkim rządzi, lecz bywa przewrotna. Kto przed chwilą był biedny, szybko może się wzbogacić. Wiele dziwnych rzeczy dzieje się na świecie, a ten kto chciałby to zrozumieć, szybciej umrze niż to zrozumie. Nie warto poświęcać swojego życia rzeczom materialnym, gdyż każdy z nas kiedyś umrze. Wszyscy musimy być przygotowani na to co przyniesie nam los. Kochanowski twierdzi, że szczęście duchowe jest ważniejsze niż dobra materialne, harmonia i ład są w życiu człoweika bardzo ważne i:
- głosi filozofię stoicką
- człowiek powinien zawsze mieć nadzieje
- nad losem człowieka czuwa fortuna i Bóg
- życie człowieka porównuje się do rytmu przyrody
- człowiek ma jedyną nadzieję w Bogu, jeśli mu zaufa wtedy lżej mu będzie znosić wszelkie przeciwności losu
Pieśń V z Ksiąg Wtórych(Wieczna sromota i nienagrodzona) zwana Pieśnią o spustoszeniu Podola.
Związana jest z wydażeniaem historycznym, napadem Tatarów na Podole w 1575r., kiedy Polska po ucieczce Henryka Walezego do Francji znajdował się w stanie bezkrólewia.
Odznacza się ona wyraźna dwudzielnością:
1 Pieśń ta pokazuje naszych najeźdźców. Są oni nie cywilizowani, nie zakładają wsi ani miast, a jednak korzystając z czasu bezkrólewia w Polsce napadają na nią niszcząc ziemie podolskie, biorąc w niewole tysiące Polaków- w pierwszej części obraz zniszczonej ziemi polskiej. Autor mówi językiem silnie nacechowanym emocjonalnie.
2 Zaś w drugiej namawia nas do walki, apeluje do szlachty by zrezygnowała z należytych jej pieniędzy i przeznaczyła je na rozbudowę i dofinansowanie wojska i żeby sama stanęła do walki. Poeta pozwala sobie na ironię, szyderstwo i wiele uwag dotyczących wielkopańskiego stylu życia, braku odpowiedzialności za kraj, niechęci do walki. Mówi tu o przetopie srebrnych talerzy na talary. Wszystko po to by nie powtórzyć wcześniejszych błędów i mówi: ?Polak mądry po szkodzie?. Wie, że Polak obywatel w chwilach szczególnego zagrożenia ojczyzny potrafi okazać mądrość polityczną i zrezygnować z dobrodziejstw na rzecz obowiązków polityczno- obywatelskich.-dominuje poetyka emocji: mnóstwo wykrzykników, równoważników zdań, pytań retorycznych.
Pieśń XII z Ksiąg Wtórych(Nie masz i po raz drugi na masz wątpliwości)zwana Pieśnią o cnocie).
Poeta stara się znaleźć na świecie rzeczy naprawdę trwałe; i znajduje- jest t cnota. Pieśń ta zawiera pochwałę największej wartości stoickiej jaką jest cnota rozumiana jako zespół szlachetnych przymiotów tj. : umiar, prawość, mądrość, dostatek, patriotyzm. Największym przejawem cnoty jest służba ojczyźnie ona zapewnia zbawienie i:
- stoicka cnota jako zespół cech moralnych
- cnocie zawsze towarzyszy zazdrość
- cnota jest największym skarbem duchowym człowieka
- Bóg wynagrodzi człowieka cnotliwego, który swoją cnotę wyrazi służąc ojczyźnie
- zawiera akcent patriotyczny
Pieśń XIX z Ksiąg Wtórych(Jest kto, co by wzgardziwszy te doczesne czasy) zwana Pieśnią o dobrej sławie.
Człowiek powinien dbać o swoją sławę gdyż jest istotą wywyższoną przez Boga nad inne stworzenia, dlatego powinien wyznaczyć sobie taki cel w życiu zgodny z odwieczną wartością: ?Bóg, honor i ojczyzna?. Autor wyraża pochwałę dobrej sławy która może być przeciwwagą dla nietrwałości i kruchości ludzkiego istnienia. Obowiązkiem człowieka jest zabieganie o sławę bo w świecie poddanym przemijaniu, tylko ona zostaje gdy czas unicestwi ciało. Sławę można zdobyć przede wszystkim na polu bitwy. Śmierć poniesiona w walce za ojczyznę i wiarę chrześcijańską jest zaszczytnym zwieńczeniem rycerskiego żywota, zapewniającym trwałą sławę.
Pieśń XXIII Nie zawżdy piękna Zofija
Piesze o przemijaniu życia, które przemija tak jak pory roku-topos horacjoński: ?Carpe diem?.
Pieśń XXIV z Ksiąg Wtórych(niezwykłym i nie lada piórem opatrzony).
Utwór nawiązuje do pieśni Horacego i wprowadza topos: :Exegi monumentum? i ?Non omnias miriar?(nie wszystek umrę). Poeta zdaje sobie sprawę z swojego talentu, swojej odrębności i w utworze zamienia się w łabędzia, ptaka, który w tradycji starożytnej był symbolem muz. Jest przekonany, że jego twórczość oprze się działaniu czasu wierząc, że zapewni mu ona sławę i nieśmiertelność.
Pieśń świętojańska o Sobótce.
Jest to cykl 12 pieśni , z których najsławniejszą jest?Wsi spokojna, wsi wesoła?. Jest on zawiązaniem do pogańskiego święta-sobótki, obchodzonego w wigilię św. Jana, 23 czerwca. W trakcie uroczystości panny wiły wianki i rzucały na wodę jako wróżbę zamążpójścia.
Autor tworzy tu wizje polskiej arkadii, idealnej krainy, w której panuje ład spokój i radość. Wszystko to bierze się ze współgrania z naturą, która uczy nas pokory, uczciwości, uśmiechu itp.
Jest to wyidealizowany obraz życia wiejskiego i pochwała żywota i kondycji ziemiańskiej.
Motywy pojawiające się w pieśniach:
-motyw Fortuny, niestałej i zwodniczej, która szydzi z człowieka
-motyw świata rządzonego przez Boga, który rozporządza ludzkim życiem
-cnota jako zespół największych wartości: prawdy, mądrości, prawość, umiar, patriotyzm, piękno, czyste sumienie
-motyw stoicko-epikurejski jako spokój, równowaga wewnętrzna, obojętność wobec wzruszeń, szczęście umiarkowane, brak cierpień
-motywy dobrej, poczciwej sławy
-motyw Arkadii ziemiańskiej
-motywy patriotyczno-obywatelskie
-motywy exegi monumentum i non omnias moriar W pieśniach Kochanowski okazał się prawdziwym człowiekiem renesansu, faworyzującym chwilę teraźniejszą, życie dane tu i teraz. Czas ludzki, ziemski traktował jako odrębną, autonomiczną wartość, przeciwstawiał go wieczności. Teraźniejszość była dla poety najważniejsza fazą ludzkiego istnienia. Stanowiła obszar ludzkiego działania i przezywania, obserwacji, kontemplowania.
Czego chcesz od nas, Panie, za Twe hojne dary? Najbardziej znana a zarazem najbardziej charakterystyczna dla renesansowego pojmowania świata. Zawarty w niej renesansowy optymizm poety ugruntowany został wiarą w opatrzność boską: ?Bóg kieruje sprawami świata i obdarza człowieka dobrodziejstwami?, ?którym nie masz miary? i które są wieczne jak ład natury, za pośrednictwem której część ?hojnych darów? Bożych spływa na człowieka. Pieśń ta jest zarazem manifestacją wiary w poznawcze możliwości człowieka. Stwierdzenie, że świat jest harmonijny i piękny, że jest odbiciem boskiej doskonałości, jest zarazem stwierdzeniem, że człowiek zdolny jest poznać harmonię tego świata, przeniknąć i zrozumieć prawa nadane przez Boga naturze.
Pieśni Kochanowskiego, zawierające pozytywny wykład optymistycznej filozofii renesansowej, ukazały się już po śmierci poety. Są świadectwem nadziei i złudzeń, świadectwem prostych i własnych norm moralnych i odpowiedzi na dręczące pytania o los człowieka i sposób jego ?bycia? na ziemi. Obserwacje świata, ludzkich dążeń i namiętności, przewrotności fortuny, a także zmienności ludzkich poglądów, zależnych od okoliczności zwenętrznych, przypadkowych, a nie od głębokiej mądrości filozoficznej.
Uładzony w myśli porządek świata nie wytrzymał konfrontacji z realiami świata rzeczywistego. Prosta stąd droga do kryzysu światopoglądowego. Nie znamy wszystkich okoliczności i etapów tego kryzysu. Znamy natomiast jego literackie świadectwo- Treny!
Tren (wydane w 1580r).
Powstał w starożytności była to pieśń żałobna, utwór liryczny o charakterze elegijnym poświęcony osobie zmarłej, opłakujący ją.
Treny pisano już w starożytności. Najczęściej poeci opiewali w nich zalety zmarłych, wielkich ludzi. Tymczasem Treny Jana Kochanowskiego znacznie różnią się od innych. Po pierwsze napisane były przez ojca, a po drugie poświęcone były nikomu nie znanej małej dziewczynce. Przedmiotem lirycznym nie jest zmarły tylko autor, lecz cierpiący ojciec.
Załamanie się optymizmu renesansowego i kryzys filozoficzny, udokumentowane w Trenach, łączyło częstokroć w ciąg przyczynowy ze śmiercią ukochanej córeczki. Racje biograficzne tej interpretacji są oczywiste, jednakże problemu w pełni nie wyczerpują. Kryzys światopoglądowy ujawnił się lub zaostrzył z powodu tragedii rodzinnej, ona nadała mu siłę i autentyczność przeżycia, dała mu wagę i wymowę rzeczywistego cierpienia. Treny były okazją do wypowiedzenia własnych myśli i sądów. Treny napisane przez niego mówią o bólu i rozpaczy ojca po śmierci ukochanego dziecka. Cykl XIX trenów w sposób poetycki przedstawia stopniowanie uczuć. Kolejność poszczególnych trenów nie jest więc przypadkowy, posiada wyraźną kompozycję.
Irenizm- "rel." kierunek w teologii chrześcijańskiej dążący do zgody między wyznaniami, do usunięcia rozbicia chrześcijaństwa za cenę wzajemnych ustępstw doktrynalnych
Tren I
Jest apostrofą do różnych pojęć określających żal człowieka takich jak lament, płacz, troski, frasunki, łamanie rąk. Kochanowski zastosował także porównania homeryckie. W porównaniu tym smok to śmierć, zaś słowik to Urszulka (lubiła śpiewać), który zostaje porwany prze smoka. Tren ten jest dowodem rozbicia wewnętrznego i rozpaczy ojca, który zastanawia się w jaki sposób przyjść śmierć ukochanego dziecka. Pod wpływem ciosu załamał się pogląd poety na życie człowieka, wiara w mądrość i wykształcenie.
Tren V
Poeta mówi tu o śmierci córki jak o ścięciu przez pomyłkę młodej, delikatnej oliwki. Druga część jest apostrofą do Persefony. Kochanowski wini ją o stratę swojego dziecka. Zaczerpnięcie elementu mitologicznego jeszcze raz wskazuje na znajomość antyku.
Tren VI
W trenie tym Kochanowski po raz drugi nazywa córkę słowikiem. Pojawia się pojęcie Safony w odniesieniu do małej dziewczynki. Porównuje płacz Urszulki do śpiewu Safony i który był dla niego natchnieniem, a teraz brakuje mu tego płaczu. Pragnie nadal słyszeć jej płacz w nocy. Chce by Urszula została poetką na miarę Safony. Są to niestety nie spełnione marzenia ojca poty. Ukazany jest tu wyidealizowany obraz Urszuli.
Tren IX
Zwany czasami "uczonym" lub "Apostrofą do Mądrości" przedstawia rozważania poety nad wartością mądrości w życiu człowieka. Do śmierci Urszulki Kochanowski wierzył, że mądrość to pancerz chroniący człowieka przed ciosami losu. Wiara ta załamuje się. Kochanowski mówi, że całe życie stracił na naukę, a teraz cierpi jak każdy, zwykły człowiek: ?Terazem z stopniów ostatnich zrzucony I miedzy insze, jeden z wiela, policzony?.
Tren X
Autor zastanawia się nad miejscem pobytu córki po śmierci. Zachwiana zostaje też jego wiara. Jako człowiek uczony znał poglądy na życie pozagrobowe i rozpatrywał różne miejsca, między innymi Niebo, czyściec, mitologiczne Wyspy Szczęśliwe. Kochanowski poza tym zawarł w utworze elementy teorii Platona o reinkarnacji i prosi swoją córkę o ponowne pojawienie się.
Tren XI
jest kolejnym wyrazem załamania się filozofii poety. Kochanowski traci swą wiarę w cnotę, przytaczając słowa podobno wypowiedziane przed śmiercią przez Brutusa: "Fraszka cnota!"
Poeta twierdzi, iż nie warto żyć cnotliwie, ponieważ los doświadcza jednakowo ludzi cnotliwych jak i nierządników(wszystko jest w rękach Foruny). Na szczęście jest to wyraz chwilowego załamania, bo...
Tren XIX(zwany SEN)
Kochanowski odzyskuje stoicki spokój. Matka poety zjawia mu się we śnie wraz z Urszulką. Kobieta zwraca się do syna z prośbą, aby po ludzku (godnie, mądrze, rozsądnie i w sposób przemyślany) znosił to wszystko, co los mu niesie. Przekonuje też syna, że Urszulce jest lepiej wśród zmarłych, ponieważ nie musi znosi trudów życia na ziemi.
Poświęcone zaledwie 2,5-letniej córce Treny wydane zostały rok lub 2 lata po jej śmierci. Wydarzenie to stało się niewątpliwie impulsem do powstania dzieła. Liryki żałobne Kochanowskiego są chyba najbardziej autobiograficznym dziełem i jako osoba cierpiąca jest ich bohaterem.
Wobec cierpienie bezużyteczna okazała się mądrość i złudna stała się pociecha płynąca z filozofii; zakwestionowana została też pewność, jaką człowiekowi wierzącemu przynosi religia: boska opatrzność i życie pozagrobowe straciły dobroć i pobożność; a także sama bogata i świetna w swej ozdobie cnota straciła na wartości. Zanegowane wartości i przydatności cnoty łączyły się podaniem w wątpliwość podstawowej zasady ładu moralnego tj. boskiej sprawiedliwości, nagradzania dobrych, a karania złych.Taki wiersz żałobny miał wewnętrzny układ, w którym występowały partie poświęcone: 1) pochwałom cnót i zalet zmarłego; 2) ujawnieniu wielkości poniesionej straty; 3) demonstracji żalu; 4)pocieszeniu; 5) miarkowaniu się w boleści
Odprawa Posłów Greckich
Jan Kochanowski był przekonany że trwałość państwa zależy od praworządności, sprawiedliwości oraz moralnej postawy rządzących i rządzonych. Używając przykładu Troi (w pewnym stopniu upodobnionej do ówczesnej Polski), rozwinął ten pogląd, a dzięki wyraźnym aluzjom do ówczesnej polskiej rzeczywistości wytykał społeczeństwu szlacheckiemu jego słabości, a także ostrzegał ze przed następstwami, jakie może przynieść nieuszanowanie praw, brak sprawiedliwości, dbałość tylko o własne korzyści.
Prapremiera dramatu odbyła się w Jazdowie pod Warszawą (dzisiaj Ujazdów) w przededniu sejmu, który miał zdecydować o uderzeniu na Moskwę. Przedstawienie uświetniło zaślubiny Krystyny Radziwiłłówny z kanclerzem koronnym Janem Zamojskim, które odbyły się 12.01.1578 r. w obecności króla Stefana Batorego i jego małżonki Anny Jagiellonki.
Król Priam- król trojański. Człowiek i król o słabym charakterze, nie ma w nim ani majestatu, ani zdecydowania, jakim powinien się cechować władca. Nie ma własnego zdania, a w dramatycznej sytuacji nie podejmuje żadnej decyzji- oczekuje, że podejmie ją za niego Rada Trojańska. Z decyzją pozostawienia Heleny w Troi zgadza się bez zastanowienia, nie bierze pod uwagę żadnych konsekwencji takiego czynu. Możliwość ataku Greków traktuje lekko, nie przygotowuje planów obrony, a ostrzeżenia Antenora wyśmiewa. Pierwowzorem Priama mógł być król Zygmunt August, nazywany z powodu swojego niezdecydowania ?dojitrkiem?.
Aleksander- Parys-królewicz trojański. Cyniczny i bezwzględny egoista, który mierzy innych własną miarą. Kiedy Antenor nie chce dać się przekupić, podejrzewa, że dostał od Greków więcej pieniędzy. Nawet Heleny nie kocha- traktuje ją jak cenną zdobycz, łup. Z wielką zręcznością i przebiegłością steruje obradami Rady Trojańskiej. Choć mówi, że zdaje się ?na łaskę ojcowską, i was wszystkich zdanie? w swoim wystąpieniu, posługując się chwytami demagogicznymi, podsyca zadawnioną niechęć do Greków. Nie myśli o tym, że jego upór może doprowadzić do wojny. Nie szanuje praw ani nie ceni sprawiedliwości. Jest gotów poświęcić nawet życie rodaków, aby osiągnąć prywatny cel. Jest on pozbawiony zasad moralnych, dba jedynie o przyjemność, nie jest zdolny do rządzenia krajem ani do jego obrony w przypadku zagrożenia.
Antenor- mądry polityk, szlachetny i bezinteresowny. Choć jest przyjacielem Aleksandra, ponad tę przyjaźń ceni prawdę i sprawiedliwość, dlatego potępia jego czyn. Nie chce przyjąć łapówki. Rozsądny, przezorny i przewidujący troszczy się o los ojczyzny, ma świadomość, że pozostawienie Heleny w Troi doprowadzi do wojny. Ale jego logicznych i rozsądnych argumentów nie chcą słuchać członkowie Rady, którzy ulegli demagogii Aleksandra, nawet król nie chce rozpocząć przygotowań do wojny, uważają, że Antenor przesadza. Jego pierwowzorem był Jan Zamojski.
Helena- żona króla Sparty Menelaosa, branka Aleksandra. Kochanowski przedstawił ja jako czującą i cierpiącą kobietę, którą wbrew jej woli porwał Aleksander z domu męża. Miała świadomość, że Grecy upomną się o nią- nie mogli przecież darować zniewagi. Tęskni za domem i dziećmi, a jednocześnie boi się i wstydzi spojrzeć mężowi i braciom w oczy. Ma za złe Aleksandrowi, że to on pozbawił ja godności- choć jest jego żoną, jest też branka i niewolnicą.
Iketaon- stronnik Aleksandra, demagog i świetny mówca-unikając logicznych argumentów w dyskusji, gra na emocjach słuchaczy. Broni interesów Aleksandra, nie zważając na to, jakie przyniesie to konsekwencje dla kraju. Wykorzystuje swe umiejętności do zdobycia materialnych korzyści- jest cyniczny i przekupny.
Ulisses- poseł grecki, wypowiada mądrą, choć gorzką opinię o Troi.
Menalaos- upokorzony król Sparty i mąż Heleny. Kiedy Grecy nie chcą spełnić jego słusznych roszczeń, prosi bogów, aby pomścili niesprawiedliwość.
Kasandra-córka króla Priama obdarzona darem jasnowidzenia, ale i przeklęta- nikt nie wierzy jej proroctwom.
Troja, II poł. XII wieku p. n. e
W prologu Antenor opowiada, że posłowie greccy przybyli do Troi po zwrot
Heleny, żony króla Menelaosa, uprowadzonej ze Sparty przez
Aleksandra (Parysa). Mówi też, że Aleksander chciał go przekupić, jak uczynił to z innymi posłami,
aby głosował za pozostawieniem Heleny w Troi.
Następnie dochodzi do rozmowy i starcia się między nim a Aleksandrem ( epejsodion I). Antenor ponad wszystko stawia dobro Troi i nie daje się przekupić. Po ostrej wymianie zdań obaj odchodzą. Helena czuje się nieszczęśliwa w Troi i żałuje swej pochopnej decyzji. Pociesza ją starsza pani.
Następna scena (epejsodion II ) to ?prezentacja? przedmiotu sporu- poseł przynosi wiadomość, że posłom greckim odmówiono wydania Heleny i pozostanie ona w Troi. Helena wyznaje swojej piastunce ( Pani Starej), co ją trapi. Choć bardzo tęskni za domem i dziećmi , to boi się powrotu do męża, nie wie, jak zostanie przyjęta w ojczyźnie. O swoje nieszczęścia oskarża Aleksandra.
Reguły rządzące dramatem klasycznym nie pozwalały na pokazanie na scenie zgromadzenia- Rady Trojańskiej, więc jak to zwykle bywa w tragediach greckich, o jej przebiegu opowiada poseł, wysłany przez Aleksandra do Heleny (epejsodion III). Zdaje on Helenie relacje z obrad narady trojańskiej, w której brali udział król Priam, Aleksander, Antenor i liczni dostojnicy trojańscy. Otóż radę rozpoczął król, deklarując troskę o dobro kraju i oświadczył, że mimo więzów krwi łączących go z synem, uczyni to, o czym zadecydują posłowie.
Jako pierwszy przemawiał Aleksander. Powołał się na słowa bogini Wenus, która poleciła mu Helenę,
najpiękniejsza z kobiet, pomogła mu zdobyć ją i pojąć za żonę, w zamian za wcześniejsze rozstrzygnięcie na jej korzyść sporu miedzy nią a Ateną i Herą o złote jabłko.
Po Aleksandrze zabrał głos Antenor.
Postępowanie Aleksandra nazwał nikczemnym, ponieważ jako dość uprowadził on w podstępny sposób żonę króla Sparty. Antenor radził oddać Helenę Grekom. strzegł króla i posłów przed nową wojną, którą wywoła odmowa jej wydania.
Następni mówcy godzili się ze zdaniem Antenora.
Po nich wystąpili Ikateon, który oświadczył, że Grecy nie mają prawa narzucać swej woli i że tylko wojna rozstrzygnąć, kto jest silniejszy i on nie radził wydać Heleny.
Wówczas za jego zdaniem odpowiedziała się większość posłów. Na próżno próbował jeszcze opanować Ukalegon.
Marszałkowie bili laskami o ziemię, aby uciszyć posłów. Ktoś zaproponował głosowanie krzycząc: "Rozstąpmy się o to, Ujrzemy, gdzie nas więcej?" Okazało się, że większość zgromadziła się wokół Aleksandra i zdecydowano, że Helena pozostanie w Troi. Poseł, po zdaniu relacji z obrad, odchodzi.
Z kolei zjawiają się Ulisses i Menelaos. Pierwszy z nich, po zapoznaniu się z decyzja redy trojańskiej, wypowiada słynny monolog, rozpoczynający się od słów: "O nierządne królestwo i zginienia bliskie". Następnie obaj posłowie wychodzą.
Antenor ostrzega króla przed wojną i radzi mu, aby przygotował miasto do obrony.
Kasandra która ma dar jasnowidzenia, przepowiada wojnę i klęski, jakie nawiedzą Troję, śmierć Hektora i Achillesa, rzeź mieszkańców miasta oraz podstęp,jakiego Grecy użyją, aby zdobyć Troję.
Rotmistrz przynosi wiadomość o rozpoczęciu wojny. Odbywa narada Priama z Antenorem nad przygotowaniami do wojny. Król poleca zwołać na następny dzień radę wojenną.
Odprawa posłów greckich to dramat o:
- odpowiedzialności jednostki za losy państwa
- moralnych i politycznych postawach ludzi
- losie, jaki spotyka Polskę, jeśli rządy będą sprawowane nadal tak samo
- mechanizmach i manipulacjach w podejmowaniu decyzji o znaczeniu państwowym
Odprawa posłów greckich to wielka aluzja to ówczesnej sytuacji Polski:
-Rada Trojańska przypominająca polski system parlamentarny, choć Troja była monarchią absolutną
-glosowanie przez rozstąpienie się (tak samo głosowano w Polskim sejmie)
-Troja w znaczeniu przenośnym- to Rzeczpospolita XVI wieku
Tragizm w Odprawie... wynika z tego, iż mądrych i słusznych racji nikt nie bierze pod uwagę. Tragicznym bohaterem staję się bohater zbiorowy- miasto Troja. Jej upadek będzie konsekwencją błędów i zepsucia moralnego rządzących. Wśród pieśni chóru należy zwrócić szczególną uwagę na pieśń drugą; ?Wy, którzy pospolita rzeczą władacie, A ludzką sprawiedliwość w ręku trzymacie?.
Dramat zbudowany jest identycznie jak tragedia antyczna, czyli Kochanowski przestrzegał zasady trzech jedności , 5 części z których składała się tragedia antyczna oraz tego że na scenie nie mogło występować więcej niż trzech aktorów.
Czym różni się Odprawa... od typowej tragedii greckiej?
Kochanowski pominął parodos (pieśń na wejście chóru ) i exodos ( pieśń na zejście chóru). Nie ma w Odprawie...konfliktu tragicznego w rozumieniu antycznym- o losach bohaterów decydują nie bogowie, ślepy los czy przypadek, ale oni sami.
Nie można powiedzieć, że Aleksander staje przed koniecznością wyboru miedzy dwiema równorzędnymi racjami. Racje całego państwa nigdy nie będą równoważne z dobrem jednostki.
W dramacie Kochanowskiego nie ma centralnej postaci , bohatera tragicznego, są natomiast osoby, których los nosi znamię tragizmu:
Antenor, którego mądrych rad nikt nie słucha
Kasandra, której przepowiednią nikt nie wierzy
Priam, który ma świadomość, że jego syn będzie przyczyną upadku Troi
Wszyscy oni ponoszą klęskę, lecz nie jest ona spowodowana konfliktem równorzędnych racji.
Psałterz Dawidów, który Kochanowski tłumaczył, wydany został w Krakowie w 1579r. i składa się ze 150 psalmów. Widać w nim chęć uwielbienia stwórcy jako doskonałego w swoich dziełach. W tłumaczenie Kochanowski włożył całe swe renesansowe serce. Gdyby nie było psałterza nie byłoby trenów.
Znaczenie twórczości Jana Kochanowskiego:
-wprowadził naszą poezję do literatury ogólnoeuropejskiej.
-korzystał z dorobku literatury starożytnej, w swoich utworach stosował pytania retoryczne, wołacze, wykrzyknienia i apostrofy.
-charakterystyczną cechą stylu Kochanowskiego było stosowanie epitetów lirycznych i synonimów.
Frycz Modrzewski Andrzej
Frycz Modrzewski Andrzej, Andrzej Fricius Modrevius (ok. 1503-1572) - najwybitniejszy pisarz polityczny epoki staropolskiej, wyraziciel idei odrodzenia, reformator społeczny, teolog. Studiował w Akademii Krakowskiej, później w Wittenberdze (nazywanej wówczas Rzymem luterskim). Poznał doskonale dzieła pisarzy starożytnych, głównie Arystotelesa i Cycerona oraz zasady ustrojowe innych państw. Przyjął niższe święcenia kapłańskie i pracował w kancelarii prymasa J. Łaskiego, a potem biskupa poznańskiego J. Latalskiego (1523-1529). W 1536 r. jego protektor J. Łaski zakupił po śmierci Erazma z Rotterdamu (1536) bibliotekę filozofa i polecił przewiezienie jej Fryczowi Modrzewskiemu do Polski. Po powrocie do kraju (1541) Frycz nawiązał ożywione kontakty z grupą humanistów - protestantów. W 1547 r. mianowany został sekretarzem Zygmunta Augusta i wielokrotnie wyjeżdżał za granicę. Po zakończeniu służby dworskiej osiadł w rodzinnej posiadłości, pełniąc dziedziczny urząd wójta wolborskiego. Prześladowany przez Kościół, schronił się na dworze hetmana J. Tarnowskiego, a następnie otrzymał od Zygmunta Augusta list żelazny, który wyłączył go spod jurysdykcji kościelnej.
Działalność publicystyczną rozpoczął Frycz Modrzewski w 1543 r. od broszury krytykującej prawo, które za zabicie chłopa wyznaczało karę lekką, a ostro karało za zabicie szlachcica. W 1545 r. ukazała się następna broszura krytykująca zakaz nabywania majątków ziemskich przez mieszczan. Wszystkie swoje poglądy polityczne Frycz Modrzewski systematycznie przedstawił w traktacie De Republica Emendanda (O naprawie Rzeczypospolitej, 1551) składającym się z trzech ksiąg: O obyczajach, O prawach, O wojnie, a w wyd. II z 1559 r. rozszerzonym o księgi: O kościele, O szkołach. Dokonał w nim wnikliwej analizy ustroju społeczno-politycznego Polski i przedstawił wszechstronny projekt jego przebudowy, postulując równość wszystkich obywateli wobec prawa, monarchię scentralizowaną, laicyzację wychowania i oświaty, itp. Jest to niewątpliwie pierwsze w nowożytnej literaturze europejskiej ujęcie całości zagadnień państwowych. Z tego też powodu traktat przełożono z łaciny na niemiecki, hiszpański i francuski, zachwycali się nim też humaniści i teologowie szwajcarscy. W pośmiertnie wydanej rozprawie Silvae quator (1590) Frycz Modrzewski ostro skrytykował stosunki w Kościele, domagając się także równouprawnienia różnych wyznań i dając wyraz irenizmowi (zasada Erazma z Rotterdamu głosząca pokój i zgodę między religiami).
O poprawie Rzeczypospolitej
Słynne dzieło ujmuje i opisuje ?poprawę kraju? w pięciu dziedzinach: ?O obyczajach?, ?O prawach?, ?O wojnie?, O kościele?, ?O szkole?.
A. Frycz ? Modrzewski chciał by państwo było prowadzone sprawnie i surowo. Chciał państwo, które by było stale kontrolowane. Proponował powołać urząd cenzora, który by czuwał nad wszystkim.
Według Modrzewskiego prawo powinno być jednakowe dla wszystkich, gdyż Bóg stworzył ludzi równymi (cała księga odwołuje się do prawa bożego).
Dzieli wojny na sprawiedliwe i niesprawiedliwe- te prowadzone w obronie ojczyzny; niesprawiedliwe- napady i grabież. Uważał, że wojny niszczą dorobek ludzkości, winni są władcy a cierpią nie wini ludzie.
Księga IV o kościele była tematem drażliwym. Formalnie deklaruje się on po stronie kościoła katolickiego.
Doceniał wielką rolę oświaty i cenił ją: ?Taka będzie Rzeczpospolita, jaka jej młodzież będzie wychowana?. Atakował przestarzałe metody i poglądy wychowawcze, żądał zmiany programu nauczania i udostępnienia nauki dla wszystkich stanów. Chciał reorganizacji szkolnictwa i wprowadzenia do nauczania jęz. polskiego.
Modrzewski wyznając zasadę pierwotnej dobroci ludzkiej natury, którą trzeba udoskonalić wiarą i karnością wobec przykazań bożych. Wierny swym przekonaniom Frycz stworzył optymistyczną, lecz utopijną wizje państwa. Skuteczność działań i sprawne funkcjonowanie państwa zapewniały by surowe i prężne rządy władzy. W poszukiwaniu możliwie doskonałej formy państwa autor traktatu sięgnął zarówno do Biblii, jak i do starożytnych filozofów (Platon, Cycero).
Postulaty państwa wg A. F. Modrzewskiego:
-wszyscy obywatele powinni być równi wobec prawa
-wszyscy obywatele powinni brać udział w wyborze króla (nawet chłopi)
-wojna jest rzeczą złą ? państwa powinny współpracować pokojowo
-szkoła wymaga reform i nakładów finansowych ze stron kościoła
-kościół podporządkowany władzy świeckiej
-tolerancja religijna
-zamiast zabawy praca oraz poprawne obyczaje (cnota, uczciwość)
Piotr Skarga
Skarga Piotr, właściwie Piotr Powęski (1536-1612) - pisarz, teolog, mistrz prozy retorycznej, jezuita. Pochodził z rodziny drobnomieszczańskiej, co często było powodem drwin ze strony szlachty, dla której ktoś o takim pochodzeniu nie był autorytetem. Wcześnie osierocony przez rodziców, był wychowywany przez starszego brata. Uczył się najpierw w szkole parafialnej, studiował w Akademii Krakowskiej. Po ukończeniu nauk przeniósł się do Warszawy (1555), gdzie został rektorem szkoły parafialnej. Następnie przyjął stanowisko nauczyciela syna Jędrzeja Tęczyńskiego, kasztelana krakowskiego. Z nim też wyjechał do Wiednia. Po powrocie do kraju (1564) przyjął święcenia kapłańskie. Niebawem zasłynął jako kaznodzieja i obrońca wiary katolickiej. W 1569 r. wyjechał do Rzymu i wstąpił do zakonu jezuitów. W latach 1574-1584 działał na Litwie, pełniąc obowiązki wykładowcy w szkołach jezuickich oraz rozwinął ożywioną działalność duszpasterską. W 1579 r. został rektorem Akademii Wileńskiej. Po śmierci Stefana Batorego nowy król Zygmunt III Waza powołał Skargę na nadwornego kaznodzieję (1588). Funkcję tę pełnił 24 lata, został odwołany na rok przed śmiercią, na własną prośb?