Znane archetypy w literaturze okresu starożytności.
Kultura, a zatem i literatura czasów antycznych dała podwaliny pod dalszy rozwój twórczości światowej, a szczególnie europejskiej. Najbardziej doskonałym i wszechstronnym dziełem antycznym okazały się mity. To tam utrwalone zostały pierwsze wzory ludzkich postaw i zachowań. Nauka traktuje te wzory jako archetypy, czyli pradawne, niezmienne wyobrażenia, które tkwią w świadomości zbiorowej każdej społeczności. Utrwalone głęboko w psychice ludzkiej ujawniają się w różnych dziedzinach wiedzy i działalności. Sam archetyp jest niezmienny, nie podlega przemianom historycznym.
Tak jak na początku wspomniałem, mity ludów starożytnych stały się najcenniejszym źródłem wiedzy o ludziach, ich zachowaniach i wyobrażeniach. Mówiły o powstaniu i naturze bogów, świata, człowieka, zbiorowości społecznych czy instytucji społecznych. Głównymi bohaterami mitów są bogowie, demony i herosi, tj. ludzie obdarzeni nadprzyrodzonymi właściwościami, półbogowie. To przekonanie o boskim pochodzeniu świata, aczkolwiek często w różny sposób pokazywany w późniejszych religiach, jest jednak trwałym i niepowtarzalnym faktem. Nie ma zapewne na świecie religii, która wykluczałaby pierwiastek boski. W każdej religii oprócz tego pierwiastka boskiego, w zależności od wyobraźni jej twórców, występują liczni święci, aniołowie, demony, diabły. Tak więc archetyp jaki stworzyli Grecy odnoszący się do narodzin świata, powtarzał się we wszystkich następnych zrodzonych religiach, czasach i kulturach. Najbardziej jednak wyraźnym echem w świadomości i kulturach następnych epok zaznaczyły się poszczególne postacie mitologiczne niosące ze sobą pewne wartości i pojęcia. Najbardziej znanym i wszechstronnym w całej kulturze europejskiej jest postać Ikara, który do tej pory w naszej świadomości jest ucieleśnieniem marzeń i tęsknoty człowieka do wielkich odkryć, do przekraczania niemożliwych granic ,do oderwania się od rzeczywistości, a jednocześnie los Ikara jest przestrogą dla tych, którzy podejmują się karkołomnych czynów. Inną bardzo wymowną postacią jest Prometeusz. To pierwszy buntownik w literaturze greckiej. Za swoje występki przeciw Zeusowi został surowo ukarany. Jest symbolem buntu, śmiałości i poświęcenia w obronie praw ludzkości. Od jego imienia na określenie postawy buntu wobec Boga i niezgody na taki kształt świata, w którym Stwórca zgadza się na istnienie cierpienia, utworzono termin "prometeizm". Niedoścignionym wzorem miłości matki do swojego dziecka jest Demeter. Jest archetypem matki kochającej, pełnej bólu i cierpienia po stracie córki, Kory. Taka miłość matczyna jest wpisana w ludzką naturę, i nie można wyobrazić sobie innej matki, niż takiej, która poświęciłaby życie w obronie własnego dziecka
Postać Odyseusza, jednego z bohaterów, nie mitów, ale "Iliady" Homera, jest "synonimem" wędrówki, zmagań z otaczającą rzeczywistością i nieustannych doświadczeń, a kochająca Penelopa jest już raczej niedoścignionym wzorem wiernej i stałej w swej miłości żony.
Motyw Ikara obok motywu Odyseusza jest chyba najbardziej znanym motywem w literaturze światowej. Te dwie postacie z odległej kultury antycznej są wiecznie żywe w świadomości i kulturze nowożytnej. Również trwałe wartości do kultur i świadomości ludzkich wniosła postać Antygony. Podobnie jak Prometeusz jest symbolem buntu, lecz uznając wyższość praw moralnych, boskich, nad państwowymi, ludzkimi, grzebie brata, za co zostaje żywcem zamurowana i odbiera sobie życie.
Mówiąc o archetypach, o wzorach postępowania, nie sposób pominąć "Biblii". Najbardziej przejmujący, dramatyczny, a jednocześnie budujący jest przykład Hioba. Dramat Hioba jest osobisty: walczy on sam o swoją godność, odpierając racje przyjaciół, którzy nakazują mu uznać własną winę i przyjąć cierpienie jako karę za grzechy. Jest symbolem głębokiej wiary w Boga i niezłomności. Mimo cierpień nie załamał się, zachowując ufność wobec Stwórcy, został wynagrodzony. Wiele archetypów mamy także w przypowieściach biblijnych. Są tu zawarte postawy, uczucia oraz motywy postępowania człowieka. Bohater przypowieści "O miłosiernym Samarytaninie" jest symbolem człowieka miłosiernego i litościwego, pouczający, że bliźnim jest każdy człowiek bez względu na narodowość, rasę czy stopień pokrewieństwa. Przykładem miłości rodzicielskiej i umiejętności wybaczania, może być przypowieść "O synu marnotrawnym której ojciec radośnie wita wracającego do domu syna, który bezmyślnie stracił cały swój majątek. Powrót jego traktuje jak zmartwychwstanie.
W przypowieści "O siewcy" mamy przykład człowieka (gleba), który w różny sposób wchłania słowa mądrości (ziarno). Jest tu udzielenie człowiekowi rady, aby starał się być chłonnym słuchaczem pożytecznej nauki, słowa Bożego.
Oddziaływanie kultury starożytnej zaznaczyło się również w takich dziedzinach jak np.: architektura czy sztuka. Prawie wszystko co powstaje w tej chwili bazuje na kulturze greckiej.
Do dziś w dziedzinie teorii literackiej zachował się podział literatury na trzy rodzaje. Może współcześnie gorzej jest z zachowaniem czystości gatunku, lecz nadal obowiązują te trzy gatunki stworzone przez Arystotelesa. Współczesny człowiek nie zastanawia się co miało wpływ na jego zachowania, lecz już starożytni definiowali i tworzyli pewne typy zachowań ludzkich.