Związki frazeologiczne pochodzące z Biblii.

Historie biblijne oraz mitologa grecko -rzymska stały się źródłem licznych motywów ,które wykorzystywane były w dziełach literackich różnych epok. Dzieła te są również skarbnicą ustabilizowanych związków wyrazowych. Wykorzystywane są zarówno w utworach literackich jak i w mowie potocznej.
Przykłady związków frazeologicznych pochodzących z Biblii:
+ ciemności egipskie- oznaczają ciemności zupełne ,całkowite . Związek ten nawiązuje do biblijnej historii plag egipskich . Oto Pan Bóg za pośrednictwem Mojżesza i Aarona pragnął uwolnić naród izraelski z rąk Faraona. Gdy władca Egiptu był nieugięty Bóg zsyła kolejno 12 plag egipskich , w tym ciemności egipskie (ostatnia).
+zakazany owoc- symbol grzechu , pokusy, przeciwstawienie się nakazom, nieposłuszeństwo. Nawiązuje do historii pierwszych rodziców :Adama i Ewy, którzy zrywając ów owoc sprzeniewierzyli się Bogu i sprowadzili na ludzi grzech i niedoskonałość.
+ trąby jerychońskie- symbol przeraźliwego ,silnego dźwięku. Nawiązuje do historii miasta Jerycha, które izraelici z Jozuem na czele zdobyli grając na siedmiu trąbach z baranich rogów i obalając mury miasta.
+ Sodoma i Gomora-symbol rozwiązłości ,braku zasad moralnych. Nawiązuje do historii zniszczenia tych miast z powodu niemoralnego prowadzenia się ich mieszkańców.
+ wieża Babel- symbol zamieszania wynikający z pychy i źle pojętej ambicji. Nawiązuje do historii pomieszania języków przez Boga robotnikom pracującym przy wieży.

Związki pochodzące z mitologii
+ ikarowe loty-śmiałe, zuchwałe plany, górnolotne marzenia . Nawiązują do historii Ikara syna Dedala , który nie słuchając rad ojca leciał zbyt blisko słońca co sprawiło , że jego skrzydła z piór i wosku roztopiły się , a młodzieniec zginął.
+pięta Achillesa -symbol słabości , słaby punkt. Nawiązuje do historii Achillesa, dzielnego spartańczyka , który będąc małym chłopcem został zanurzony w Styksie dzięki czemu stał się nieśmiertelny. Jedynym miejscem , które nie było odporne na ciosy była jego pięta za która trzymała go matka Tetyda.
+ syzyfowe prace-symbol pracy bezowocnej nie przynoszącej skutków .Nawiązuje do historii Syzyfa , który za zuchwalstwo i braku szacunku do bogów został skazany na bezustanne toczenie głazu pod górę, który wciąż spadał.
+ stajnia Augiasza - sprawa zaniedbana ,nieład . Aluzja do jednej z 12 prac Herkulesa. Miał posprzątać stajnię króla Augiasza w której panował ogromny nieład.
+ koń trojański- niebezpieczny, złowrogi dar , chytry podstęp .Grekom udało się zdobyć Troję wprowadzając do miasta ogromnego, drewnianego konia z żołnierzami w środku.

2.Mitologia źródłem motywów literackich
TOPOS- stały motyw w literaturze; współcześni poeci dokonują reinterpretacji mitów ,czyli nowej interpretacji; szukanie nowych treści
+” Odprawa posłów greckich” -Jan Kochanowski nawiązał do wydarzeń wojny Trojańskiej. Właściwie dramat przedstawia moment przybycia posłów greckich z misją- żądania, wydania porwanej Heleny mężowi Menelaosowi. Właściwym bohaterem jest jednak państwo trojańskie i postawy jego obywateli. Grupa mężów pod przewodnictwem Antehora jest za tym aby spełnić żądania greków: utrzymać pokój , ale odłam pod wodzą Aleksandra (Parysa) za pomocą demagogii forsuje ideę pozostawienia kobiety i prowadzenia wojny. Pokój zostaje zerwany z powodu głupoty , fałszywego pojmowania heroizmu i przekładania dobra publicznego nad prywatę. Jednak utwór Kochanowskiego nie jest zwyczajnym powielaniem historii mitologicznej. Ma on wymiar alegoryczny , symboliczny. Oto Troja jest przenośnia Rzeczypospolitej, którą rządzą nieudolni , słabi władcy , poddani naciskom tych , którzy w rozgrywkach politycznych potrafią przeforsować swoje prywatne interesy. Uosobienie takiej władzy jest Priam . Upadek Troi jest wizją upadku państwa Polskiego .chaotyczne, pełne krzyku obrady nad uwolnieniem Heleny przypominają polski sejm, w którym formą glosowania było stukanie laskami przez marszałków . „Odprawa...” ma również charakter moralizatorski. Oto historia mitologiczna nam wzorce osobowe .Poznajemy bowiem idealnego patriotę -Antenora oraz jego przeciwieństwo-Parysa.
+„ Nike , która się waha”- utwór Zbigniewa Herberta jest opisem pomnika Nike -bogini zwycięstwa. Jednak pomnik ten zdaje się być żywy. Z postaci wykutej w marmurze zdaje się istnieć głębsze uczucie. Nike obserwuje młodego chłopca idącego walczyć. Czuje do niego wyraźny sentyment, „ma ochotę podejść i pocałować go w czoło „.Znając jego smutny los ( „ jutro o świcie mają znaleźć tego chłopca z otwartą piersią”) żałuje go. Jako patronka bitew pragnie zmienić los młodego żołnierza , ostatecznie jednak zachowuje się tak , jak wszyscy ja postrzegają .Staje się niewzruszona i wstydzi się chwili słabości . Biorąc pod uwagę biografię Herberta ,który przecież przeżył lata II wojny światowej. Możemy stwierdzić , że mitologiczna bogini stała się podstawą do rozważań nad tym okresem .Opisana historia jest typowa dla ówczesnego młodego pokolenia .’Nie jeden młody żołnierz ginął na frontach wojny trzymając pod językiem „ cierpki obol ojczyzny”.

+„ Nike”- wiersz Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej nawiązuje do posągu Nike z Samotraki, który powstał w 180r. p.n.e. Oto poetka pisze o „odciętych ramionach „bogini zwycięstwa . Jednak podobnie jak u Herberta utwór Jasnorzewskiej nie jest tylko bezbarwnym opisem posągu znajdującego się w paryskim Luwrze. Kamienna sylwetka staje się pretekstem do rozważań o sile miłości .Oto to największe z uczuć okazuje się być nieśmiertelne . Miłość raz zniszczona odradza się .Tak jak posąg mimo odciętych ramion, jest wciąż piękny i dostojny, tak miłość „choć zabita, lecz biegnie z zapałem jednakim wyciągając odcięte ramiona”.

+„Apollo i Marsjasz’- wiersz Herberta nawiązuje do pojedynku opiekuna Muz i Marsjasza. Poeta jednak nieco zmienia mitologiczna historie . Oto Marsjasz zostaje obdarty ze skóry i przywiązany do drzewa , a więc cierpi podwójne męki. Utwór przesycony jest wręcz turpistycznymi opisami . Oto rysuje się przed nami „ łyse góry wątroby”, „ pokarmów białe wąwozy”, „stawy żółć” Marsjasza. A wszystko to rozbrzmiewa ciągłym krzykiem. Tymczasem Apollo „ wstrząsany jest dreszczem obrzydzenia” jest bowiem „ bogiem o nerwach z tworzyw sztucznych”. Historia tych dwóch staje się dla Herberta podstawą do rozważań natury artystycznej. Oto Marsjasz jest symbolem sztuki prawdziwej, naturalnej, wolnej od sztywnych kanonów. Apollo zaś odwrotnie. Dodatkowo Apollo może być uosobieniem sztuki zniewolonej przez doktrynę socrealizmu ,która poeta mógł obserwować. Podobnie jest w przypadku wiersza „Do Apollina”, w którym Herbert pragnie uwolnić się od sztucznych norm , od kamiennych zasad sztuki.

+” III część Dziadów” - Mickiewicz nie prezentuje bezpośredni żadnej historii mitologicznej , nie wspomina o żadnych bohaterach. Opisuje bowiem sytuacje polityczną ówczesnej Polski . jednak pod wydarzeniami 1923. ukrywa się pewien mit . Oto w „Wielkiej improwizacji” główny bohater Konrad zwraca się do Boga aby ten oddał mu władanie nad ludzkimi duszami. Czuje on bowiem w sobie ogromną siłę ,wież że jest w stanie poprowadzić naród ku lepszemu jutru. Kiedy Bóg nie odpowiada na jego wezwania , bohatera porywa gniew. Zarzuca on stwórcy brak miłosierdzia. Twierdzi, ze Bóg nie kieruje się miłością lecz bezduszną surowa mądrością. Konrad jest bliski temu aby nazwać Boga carem, co czyni jednak sam szatan.
Postawa buntu wobec boga jest znana już z mitologii. Tym ,który sprzeciwił się woli bogów był Prometeusz. Poświęcił się on dla człowieka ,którego najpierw stworzył z łez i gliny. Wykradając ogień z Olimpu naraził się na gniew boski i został przykuty do skał Kałkazu skazany na wieczne cierpienia spowodowane tym , że sępy wyjadały mu wciąż regenerująca się wątrobę. Konrad przypomina wiec Prometeusza.



3. Postaci mitologiczne jako symbole wartości uniwersalnych.

Postaci mitologiczne przeszły do naszych czasów jako pewne archetypy a wiec wzorce będące na stałe w zbiorowej świadomości. Symbolizują one różne postawy, zachowania i wartości ,staja się motywem licznych utworów literackich jako znaki miłości, dobroci, gniewu ,sprawiedliwości itd.
+Prometeusz symbol sprzeciwu wobec bogów ,odwagi, buntu i obrony praw ludzkich. Jest to również symbol miłości do człowieka. Motyw Prometeusza pojawił się w III cz. Dziadów Mickiewicza i był symbolem buntu wobec władzy .
+Afrodyta- symbol piękna i miłości motyw pojawił się w Ludziach bezdomnych Stefana Żeromskiego. Posąg Wenus z Milo był symbolem piękna ,szczęścia i harmonii życiowej
+Herkules-stał się symbolem męstwa, pracowitości, cierpienia i wytrwałości.
+Dedal i Ikar- archetyp konfliktu pokoleń ,marzyciela ,młodości oraz opozycyjne młodość- starość, marzenie- rozwaga. Symbol wzniosłości ideałów , nieosiągalnych marzeń.
+Syzyf- symbol ciekawości , sprytu, gadulstwa, a z drugiej strony kary- bezowocnej pracy , bezskutecznego wysiłku.

4. Tragizm bohaterów Antygony Sofoklesa. Cechy tragedii antycznej.

Tragedia zrodziła się w starożytnej Grecji. Istnieją dwa źródła jej pochodzenia .Wg. pierwszego powstała ona z obrzędu ku czci Dionizosa tzw. Dionizji wg. Drugiego za początek tragedii uznaje się pieśni pochwalne ku czci Dionizosa tzw. Dytyramby peloponeskie ( ok. V p.n.e. );
Do najważniejszych cech tego gatunku należą
-reguła trzech jedności: miejsca ,akcji ,czasu
-konflikt tragiczny-istnienie przeciwstawnych , równorzędnych racji miedzy którymi nie ma wyboru
- ironia tragiczna - przeciwieństwo pomiędzy samoświadomością bohatera ,a jego rzeczywista sytuacją
- Katharsis- oczyszczenie (Arystoteles)-oddziaływanie dzieła na odbiorcę , rozładowanie napięcia
- Chór komentujący akcję : stychomytia - jednowersowe wypowiedzi bohaterów
- Zasada decorum- polegająca na pisaniu tragedii stylem podniosłym ,pozbawionym wulgaryzmów i mowy potocznej
- Kompozycja złożona z: prologu, czyli zapowiedź wydarzeń , wejście aktorów
Parados ,czyli wejście chóru
Epejsodia czyli partie miedzy śpiewem chóru
Stasimon czyli komentarz chóru
Exodus czyli ostatnia pieśń chóru
-tragizm-kategoria estetyczna polegająca na ukazaniu bohatera w nierozerwalnym konflikcie tragicznym. Bohater ten zawsze sprowadza na siebie zgubę ,gdyż wisi nad nim fatum.
Tragizm Antygony polega na tym ,że musi ona wybrać miedzy dwoma racjami- siostrzaną miłością( dumą rodzinną), a posłuszeństwem wobec rozkazu władcy. Opowiadając się za tym pierwszym wyborem i broniąc racji wg. Których siostra jest zobowiązana do miłości do brata, władza powinna służyć ludziom , uczucia indywidualne są ważniejsze od praw. Antygona skazała samą siebie na smierć > Z drugiej strony wybierając postawę posłuszeństwa wobec wyroku Kreona cierpiała by wyrzuty sumienia.
Natomiast istota tragizmu Kreona jest rozdarcie bohatera miedzy lojalności wobec państwa , a honorem moralnym. Kreon odmawiając pochowania Polinejkesa i skazując Antygone doprowadził do tragedii osobistej (jego syn i żona giną samobójcza śmiercią),Gdyby jednak złamał rozkaz sprowadziłby na siebie gniew narodu.
Jak widać bohaterowie nie mogą dokonać wyboru ,który byłby dla nich pomyślny.
Cechy gatunkowe eposu( epopeja, poemat heroiczny):
- heksametr- sześciostopniowiec ;składa się z 6 stóp czyli najmniejszych jednostek rytmicznych
- środki artystyczne: porównanie homeryckie
-inwokacja czyli zwrot do muzy ,bóstwa
- bohaterowie to herosi- pół bogowie pól ludzie
-styl podniosły
-narrator wszechwiedzący ,obiektywny

5.Motyw „non omnis moriar” i exegi monumentum”

Łacińskie zdanie non omnis moriar znane jest nam z Ody XXX Horacego i oznacza „nie wszystek umrę „. Ale w tym tajemniczym haśle nie chodzi o śmierć cielesna to śmierć bardziej metafizyczna . Oto poeta nie umrze wszystek ,a to dlatego, ze pozostanie po nim jego twórczość ,która przetrwa próbę czasu , która będzie wiecznie żyła. Exegi monumentum pisze Horacy , czyli „ zbudowałem pomnik, a jest nim przecież owa poezja ,wieczna siła , „cząstka nie byle jaka”, która uczyni poetę „ wciąż młodym”.
Te same motywy pojawiają się u Kochanowskiego , a przede wszystkim w „Pieśni XXIV” Utwór ten podobnie Jak „Oda XXX „ Horacego jest zwrotem do mecenasa , poety Myszkowskiego. Tutaj znowu powtarza się zdanie „nie umrę” i pamiętać będą o mnie wszystkie narody. Tylko dla tego ,ze poezja przetrwa próbę czasu i uczyni poetę „ muzą ,poświęconym ptakiem , czyli łabędziem”. I tutaj pojawia się kolejny motyw zaczerpnięty z Horacego: poeta- łabędź „Oda XX”. Obaj poeci upodabniają się do Ikara lecz będą jeszcze szybsi, obaj tez nie chcą płaczu i skarg na pogrzebie.
Horacjańska teoria dotycząca poezji i poety wykuwa portret artysty ,któremu talent zapewnia nieśmiertelność , który podobny do ptaka jest obcy na ziemi i marzy o podniebnym locie.
Juliusz Słowacki również powołuje się na motywy horacjańskie w wierszu „Testament mój”, w którym formułuje program poetycki podsumowuje swoją twórczość , pisze tez o konflikcie miedzy poeta a odbiorcą . Nawołuje do tworzenia poezji podobnej do jego nieśmiertelnej poezji.
Tuwim „Do losu” nawiązanie do twórczości Horacego wyrażającej przekonanie o wielkiej roli poety i poezji w życiu wszystkich ludzi. Wiersz ma charakter testamentu poetyckiego. Apostrofa do losu przepełniona goryczą i rozczarowaniem
6.Gatunki biblijne.
Biblia stała się nie tylko źródłem motywów literackich, postaw, wzorców, źródłem kultury śródziemnomorskiej. Biblia stała się również skarbnicą gatunków literackich ,których zasady wypracowane w Piśmie świętym obowiązują do dzisiaj. W Biblii znajdujemy zarówno gatunki epickie , jak i liryczne. Wiele z nich uległo jednak ewolucji w procesie historyczno-literackim toteż współczesna saga rodu różni się nieco od tej biblijnej . W Piśmie Świętym trudno też dokładnie określić granicę między liryką a epiką ,a współczesny podział nie do końca odpowiada ówczesnemu. Klasyfikacja na gatunki uzależniona jest od przynależności danego tekstu do księgi . I tak rozróżniamy:
historyczne, np. kronika, saga rodzinna ,poemat epicki ,zbiór praw, nowela dydaktyczna.
mądrościowe , np. dialog i monolog filozoficzny, pieśń, przypowieść, psalm, przysłowie.
prorockie, np. kazanie, wyrocznia ,lamentacja ,list, apokalipsa.
Cech poszczególnych gatunków
+ przypowieść( parabola); ukazuje głębokie prawdy moralne i pouczenia. Należy do literatury moralistycznej; utwór narracyjny, zmyślony, mający na celu wyjaśnienie tajemnicy Królestwa Bożego. Wydarzenia i postaci mają charakter symboliczny, przedstawiając wartości uniwersalne. Przypowieść wykorzystuje w swej konstrukcji alegorię. Odmianą przypowieści jest przykład (łac. exemplum) ,czyli opowiadanie, w którym znacząca jest dosłowna warstwa fabularna.
„Przypowieść o siewcy”- wskazuje na wagę żyznej gleby na którą pada ziarno nauki . Za siewcę uznać możemy nauczyciela- Chrystusa.
„O miłosiernym samarytaninie”- przypowieść o wzorowej miłości bliźniego.
+List-wypowiedz skierowana do adresata lub do szerszego ogółu .Listy zaliczamy do działu piśmiennictwa zwanej epistolografią. Wyróżniamy listy pasterskie, katolickie, apostolskie. Cechami stylu są :krótkie zdania, wykrzykniki, pytania retoryczne ,zdania urywane, poprawki i uzupełnienia.
+Psalm-„Księga Psalmów” obejmuj 150 utworów. Powstawała od IX do III w.p.n.e. Pełen zbiór uformował się w II w.p.n.e. Autorstwo przypisuje się Salomonowi, Mojżeszowi. Dawidowi przypisuje się 73 psalmy. Nazwa pochodzi od słowa psalmos- trącanie strun instrumentu o nazwie psalterion. Psalmy to utwory o charakterze modlitewno-hymnicznym . Dzielimy je na dziękczynne, pochwalne, królewskie, patriotyczno-religijne, mądrościowe. Przesłanie psalmów jest uniwersalne i ponadczasowe.
+Ewangelia-utwory o życiu i działalności Jezusa. Autorami są dwaj apostołowie (Mateusz i Jan)oraz dwaj uczniowie apostolscy (Marek, Łukasz).
+Apokalipsa-(gr.apokalypsio- odsłonięcie, objawienie) .Utwór dotycz końca świata i sensu dziejów. Jest ostatnią księgą NT o charakterze wizyjnym, proroczym. Powstała podczas prześladowań pierwszych chrześcijan (64r.n.e) Ukazuje zmagania zła i dobra, upadek ludzkości, powrót do ładu. Obfituje w znaki i symbole(liczby: czterech jeźdźców -zwycięstwo, wojna, głód, śmierć; siedem trąb i siedem pieczęci, Antychryst)

7.Postaci biblijne jako symbole wartości uniwersalnych.

Postaci biblijne przeszły do naszych czasów jako pewne archetypy, a więc wzorce będące na trwałe w zbiorowej świadomości. Symbolizują one różne postawy, zachowania ,wartości. Stają się motywem różnych utworów literackich, jako znaki miłości, dobroci, gniewu, sprawiedliwości.....itd.
+Ewa-symbol grzechu ,nieposłuszeństwa ,pokusy.
+Salomon-symbol sprawiedliwości i mądrości
+Samson- izraelski bohater ludowy słynący z nadludzkiej siły; obalił siłą ramion świątynię Dagona ,w gruzach której zginął. Stał się symbolem siły, odwagi i poświęcenia.
+Hiob-symbol cierpienia ,wytrwałości i posłuszeństwa. Jego historia jest dowodem ,że Bóg doświadcza również wiernych.
+Chrystus-symbol miłości i poświęcenia dla ludzkości.
+Józef wobec braci; ojciec wobec syna marnotrawnego- symbol miłosierdzia i przebaczenia.

8.Cierpienie siłą kształtującą człowieka ( w oparciu o wybrane fragmenty z Biblii).

Cierpienie pojawia się w życiu człowieka wraz ze stworzeniem pierwszych ludzi, Adama i Ewy, którzy zostali wygnani z raju i odtąd musieli znosić ból fizyczny i duchowy. Wielu bohaterów Biblii cierpi. . Jest ono bowiem karą za grzech nieposłuszeństwa pierwszych rodziców. Toteż cierpiał Kain, Abel, Abraham, Jan Chrzciciel, Chrystus ,a nawet nikczemny Judasz. Religia chrześcijańska przepełniona jest cierpieniem, nieszczęściem i bólem. Kapłani wciąż wpajają wiernym, że tylko życie pełne przykrych doświadczeń zapewni nam dostatni żywot po śmierci.
Abraham i jego żona Sara przez wiele lat nie mogą doczekać się potomstwa. Kiedy w końcu na świat przychodzi tak bardzo oczekiwany syn , Bóg zażądał by patriarcha złożył go w ofierze na całopalenie. Abraham mimo ogromnego cierpienia , usłuchał woli Pana. Gdy już podniósł dłoń z nożem, by dokonać ofiary ze swego największego skarbu, Bóg ulitował się nad nim z zwolnił go z takiego poświęcenia. Cierpienie Abrahama nie miło granic , gdyż musiał oddać stwórcy to , co było w jego życiu najważniejsze .
Z bólem ojca spotykamy się również w historii o Józefie. Zawistni bracia sprzedają go do egipskiej niewoli, a zrozpaczonemu ojcu przynoszą zakrwawione szaty twierdząc, że został rozszarpany przez dzikie zwierzęta.
Największe tortury i cierpienia fizyczne i moralne musi znosić inny bohater biblijny- Hiob. Był wiernym i sprawiedliwym czcicielem Boga. z powodu zakładu jaki powstał między Bogiem a Szatanem , Hiob zostaje poddany wielu próbom. Ten mieszkaniec kraju Hus, zostaje pozbawiony majątku, umierają jego dzieci ,a sam zostaje dotknięty trądem.
Choroba odbiera mu szacunek u ludzi ,bowiem jest traktowana jako kara za szczególnie ciężkie grzechy. Oto jak Hiob z niewysłowionym cierpieniem zwraca się do Boga:
„(...) gardzą mną przyjaciele,
zwracam się z płaczem do Boga,
by rozsądził spór człowieka z Bogiem,
Jakby człowiek z człowiekiem.”
Księga Hioba stawia pytania o sens ludzkiego cierpienia. Dlaczego cierpienia spadają na niewinnego człowieka? Czy warto być bezgrzesznym, skoro to nie gwarantuje szczęścia? Odpowiedz zawarta w Biblii brzmi: Bóg ma swoje plany, które nie są zrozumiałe dla człowieka, dlatego powinien przyjąć je z pokorą. cierpienie jest próbą , jakiej Bóg poddaje człowieka by sprawdzić jego ufność i wiarę.
W NT cierpieniu zostaje poddany Syn Boży, Jezus. Jest prześladowany i dręczony, wyśmiewany i opluwany, wreszcie skazany na męczeńską śmierć na krzyżu. Znosi swoje udręki w pokorze bo taka jest wola Najwyższego Ojca. Jest też człowiekiem , z trudem przyjmuje ból i cierpienie , a tuż przed śmiercią z żalem zwraca się do Stwórcy: „Boże mój czemuś mnie opuścił?"
Bóg nieobcy jest również Matce Boskiej, która widzi straszna śmierć Syna, płacze pod krzyżem ,a jej matczyne serce nie może znieść straty tego którego urodziła i wychowała.
Nieco inaczej przedstawia się historia Judasza. Bohater ten nie jest wiernym sługą , wręcz przeciwnie. Jest zdrajcą i donosicielem ,który za pieniądze wydaje swego mistrza i nauczyciela- Jezusa w ręce katów. Jego cierpienie ujawnia się dopiero po ukrzyżowaniu Chrystusa. Wówczas Judasz zaczyna odczuwać wyrzuty sumienia i związany z nimi ból. Jego historia uczy nas podejmowania słusznych decyzji.

9. Średniowieczne wzorce osobowe. Ich związek z epoką

Wzorce osobowe są elementem tzw. literatury parenetycznej, która ilustrowała jednostki wybitne , wielkie, honorowe, mające stać się przykładem najważniejszych wartości. Stąd też jednostki te określamy mianem wzorców parenetycznych. stały się one niezwykle znane w epoce średniowiecza, w której to odnajdujemy następujące wzory osobowości:
+ wzór władcy- doskonały władca miał być człowiekiem potężnym ,walecznym i mądrym. Jego rządy opierać się miały na sprawiedliwości , równości. za jego panowania w państwie miał panować spokój ,dobrobyt i szczęście. Dodatkowo miał on być sługą religii chrześcijańskiej.
Przykładem takich władców stali się ludzie średniowiecza, których dzieje zostały spisane. Chociażby Karol wielki władca Franków, panujący w latach 768-814. Jego losy są treścią utworów: „Pieśń o Rolandzie” oraz „Życie Karola Wielkiego” -Einharda( dworzanin i biograf Karola).
Polskim przykładem władcy doskonałego był Bolesław krzywousty, którego zasługi stały się treścią „Kroniki Polskiej”. Autor sławił króla jako wzorowego chrześcijanina, mężnego rycerza, sprawiedliwego i mądrego monarchę.
+wzór rycerza- znalazł on odbicie w liryce rycerskiej, chociaż w naszej rodzimej nie można odnaleźć takiego dzieła.
Idealny rycerz miał być odważny ,aż do „szaleństwa”, szlachetny, honorowy i dumny. Miał występować w obronie ojczyzny, władcy i wiary chrześcijańskiej. jego postępowanie zawsze zgodne było z kodeksem rycerskim. Taki rycerz miał być bezgranicznie oddany damie swego serca , a w walce miał zachowywać czyste reguły gry.
Przykładem rycerza idealnego stał się Roland Bohater „Pieśni o Rolandzie”. Był on rycerzem i siostrzeńcem Karola Wielkiego. Zostaje przedstawiony jako wzór rycerza chrześcijańskiego. Cechuje go wielka odwaga połączona z okrucieństwem i bezwzględnością wobec zdrajcy(Gameleona).
Ginie w imię króla, w imię Boga i kraju rodzinnego. Mówi: „Nie daj Bóg ,aby słodka Francja miała iść w pogardę”. Jego droga do śmierć przekształca się w drogę do świętości. Jego cechy na stałe zostały przypisane wzorowi rycerza.
+wzór świętego- propagowany przez tzw. hagiografię, a więc żywotopisarstwo. Doskonały święty miał być pobożny i oddany Bogu. Dodatkowo miał być skromny i rezygnował z dóbr doczesnych, prowadząc żywot ubogi ,żebraczy, męczeński .Idealny święty był ascetą więc umartwiał swe ciało, ku wywyższeniu duszy. Z jego życiem łączyły się cuda , objawienia ,uzdrowienia. Jednak święty unikał sławy z tym związanej. Przykładem jest św. Aleksy przy śmierci którego stawały się cuda( bohater „Legendy o św. Aleksym”)
Wzorce osobowe miały uczyć ludzi średniowiecza doskonałego postępowania, które zapewnić im miało zbawienie wieczne po śmierci ,a za życia ludzki szacunek.
10.Alegoria w literaturze i sztuce średniowiecza.

Alegoria-motyw lub zespół motywów w utworze literackim lub dziele plastycznym, które poza znaczeniem dosłownym ma także inne , ukryte i domyślne ( alegoryczne). Określenie to wprowadził Julian Krzyżanowski. Alegoria jest przenośnią rozciągnięta na cały utwór.
W literaturze i sztuce średniowiecza alegoria odgrywała znaczącą rolę. Panowało wówczas przekonanie, ze świat ludzki i zmysłowy ma o tyle sens i wartość o ile wskazuje na to , co ukryte i boskie. W związku z tym alegoryzm zdominował sztukę . Jego zadaniem było pouczenie, ukazanie prawd filozoficznych, moralnych, które w formie pisemnej i bezpośredniej były często nie zrozumiałe dla pospolitego odbiorcy.
Przykłady alegorii średniowiecznych:
+kościotrup/kostucha- alegoria śmierci; taki obraz chudej ,rozsypującej się ,bladej, szkaradnej istoty mamy np. w „Rozmowach...”
+dance macabre( taniec śmierci)- a więc taneczny korowód dusz prowadzony przez śmierć. Wśród uczestników korowodu znajdowali się przedstawiciele różnych stanów , co było symbolem równości wszystkich wobec śmierci.
+pelikan- rozdzierający pierś by nakarmić pisklęta- alegoria Chrystusa
+perła- alegoria Chrystusa, Słowa Bożego ( czystość, doskonałość)
+liczby(30Trójca Św.;4-pory roku, żywioły)
+kolory( biel- czystość ,niewinność)
Utwory w których dostrzec możemy alegorię:
„Rozmowa...” (dance macabre, kostucha)
„Kronika Polska” Galla Anonima- alegoria jest płacząca wdowa- ojczyzna ,wyrażająca żal po śmierci króla -Bolesława Chrobrego.
„Posłuchajcie bracia miła..”- motyw piety- Matki Boskiej trzymającej w ramionach zdjętego z krzyża Chrystusa; jest alegoria cierpiącej matki.
„Taniec śmierci”- drzeworyt Hansa Holbeina Młodszego.
„Boska komedia” Dantego Alghieri - obserwujemy alegorię liczb: 3-trzy części łącza się z trzema miejscami: piekłem, czyśćcem i niebem, trzy części pisane tercyną (strofą trójwersową-33 wersy w każdej pieśni)- związek z Trójcą Św.; liczba 9-kręgi piekła, pietra czyśćca i 9 niebios , wędrówka bohatera jest alegoria wędrówki każdego po śmierci.
„Pieśń o Rolandzie”- śmierć Rolanda to symbol godnej rycerskiej śmierci( umieranie z mieczem, który należy zniszczyć ,aby nie dostał się w ręce wroga). Roland „idzie ku Hiszpanii”, chce umrzeć na ziemi wroga, aby udowodnić swoje zwycięstwo. Wznosi do góry swą rękawicę, co oznacza oddanie się Bogu. Roland w ostatnich słowach wspomina Łazarza i Daniela - bohaterów uratowanych przez Boga , co symbolizuje, że i on zostanie uwolniony od grzech.
Alegoryczny był także sposób przedstawiania postaci na obrazach i rzeźbach : Bóg znajdował się w centrum, co świadczyło o jego wyższości , po prawej wybrańcy ,po lewej ludzie potępieni. Również budowle w stylu gotyckim były alegorią . Mianowicie ich wysokość, strzelistość i ozdobność miały uosabiać potęgę Boga. Zaś kamienie o kwadratowym ciosie w budowlach romańskich były alegorią czterech cnót kardynalskich. Gatunkiem alegorycznym był moralitet ,czyli liryczny dialog miedzy postaciami alegorycznymi( Cnotą, Pycha , Dobrem i Złem). Ich wygląd był kwestia umowną.

11.Uzasadnij zbieżność poglądów ludzi średniowiecza (memento mori ) i baroku (vanitas vanitatum)

Memento mori- pamiętaj o śmierci - to wyraz przekonania człowieka średniowiecza o powszechności śmierci i równości wobec niej wszystkich ludzi. Życie musi przeminąć ,śmierć zakończy ziemską egzystencję każdego z ludzi , bez względu na jego majątek , pozycję społeczną czy spryt. Hasło to realizuje się w utworze pt. „Rozmowa...” .Motyw dance macabre, a więc potwornego tańca ohydnej i przerażającej kostuchy, która prowadzi za sobą korowód dusz jest symbolem egalitaryzmu, zrównania wszystkich stanów ,które dla śmierci prezentują się tak samo. Toteż „rozmowa...” jest utworem o przemijaniu i o nietrwałości wszystkiego co ziemskie, o ogromnej sile śmierci.
Podobnie rysują się poglądy ludzi baroku, dla których dobra materialne również nie prezentowały żadnych wartości. Realizowało się to w haśle vanitas- marność. Motyw ten pojawił się w kunsztownej poezji Daniela Naborowskiego .Świadectwem tego jest utwór „Marność”, który nawiązuje do starotestamentowego przesłania Księgi Koheleta. Chociaż poeta głosi hasło „carpe diem” , to jednak przestrzega przed zbytnią frywolnością strasząc sądem bożym. Podobnie przedstawia się wiersz „Krótkość żywota”, w którym Naborowski porównuje ludzka egzystencję do dymu , cienia, wiatru, błysku, a więc do czegoś nietrwałego , ulotnego ,kruchego.
Jednak poezja Naborowsiego przytacza nam wartości ,które odporne są na przemijanie i zniszczenie. Są to miłość( „Do Anny) oraz cnota( „ Cnota grunt wszystkiego”).
Taka zbieżność poglądów ludzi tych dwóch epok łączyła się z ogromnym przywiązaniem do spraw religii. Średniowiecze zdominowane ideami katolickiego uniwersalizmu( każda dziedzina podporządkowana wierze katolickiej) i teocentryzmu, zmuszało ludzi do całkowitego podporządkowania się kościołowi. Ludzie ci mieli żyć skromnie, bać się Boga i dążyć do zbawienia po śmierci. Wszelkie przyjemności ziemskie były potępiane.
W baroku natomiast człowiek rozważał swoje miejsce w świecie , obserwując powolny kryzys religii i nietrwałość zjawisk ziemskich, pragnął przyjąć jakąś postawę. Toteż zwolennikom hasła „vanitas vanitatum” byli tzw. poeci metafizyczni., którzy odrzucali wszelkie dobra ziemskie i prowadzili żywot skromny, którego końcem miało stać się zbawienie.
Poglądy obu epok mają swe źródło już w czasach starożytnych. Hasło vanitas vanitatum stało się głównym tematem :Księgi Koheleta” . O przemijaniu i potędze czasu świadczył mitologiczny motyw Saturna.

12.Analiza językowa „Bogurodzicy”

„Bogurodzica”
Bogurodzica dziewica Bogiem sławiena Maryja!
U twego syna Gospodzina Matko zwolena Maryja
Zyszczy nam spuści nam
Kyrieleison

Twego dziela Krzciciela ,bożycze
Usłysz głosy, napełń myśli człowiecze
Słysz modlitwę, jąż nosimy
A dać raczy, jeoż prosimy:
A na świecie zbożny pobyt
Po żywocie rajski przebyt
Kyrieleison


Bogurodzica- mianownik w funkcji wołacza, wyraz zapożyczony przez Czchów , od nich przejęli go Polacy.
Dziewica-M. w funkcji W., wyraz zdrobniały, w XV w. odcień czułości zatracił się
Bogiem sławiena- przez Boga sławiona
Sławiena- nie zaszedł przegłos polski choć istniały do tego warunki ; imiesłów pochodzenia czeskiego
Maryja- M. w funkcji W.
Gospodzina- pana
Matko zwolena- Matko wybrana
Zwolena- wyraz , w którym nie zaszedł przegłos polski; imiesłów pochodzenia czeskiego
Zyszczy-pozyskaj; forma trybu rozkazującego zakończona na -y
Spuści-ześlij ;forma trybu rozkazującego zakończona na -i
Twego dziela- dla, ze wzg. na twego
Krzciciel- chrzciciel; krz-chrz
Bożycze- bożycu, synu Boga; -ic,-yc to cząstki patronimiczne ,odojcowskie
Usłysz-słysz , rozkaźnik bez końcówek
Napełń- spełnij, --------//---------------
Napełń myśli- spełnij myśli
Jąż nosimy- którą zanosimy
A dać raczy- racz, forma trybu rozkazującego zakończona na -y
Jegoż- o co prosimy
Zbożny- dostatni ,pobożny
Pobyt- nie występuje w żadnym tekście staropolskim poza Bogurodzicą; przebywanie
Przebyt- wyraz ten był archaiczny już w XV w. ,utrzymał się w tekstach religijnych i zanikł w XVI w.
Wnioski:
1.W Bogurodzicy występują wyrazy nie wnoszące nic nowego do chronologii tekstu ( daj, modlitwa)
2.Występują zjawiska charakterystyczne dla najstarszych tekstów
a)rozkaźniki z „-i”, „-y”, np. spuści , raczy
b)wyrazy, w których nie zaszedł przegłos, np. sławiena , zwolena
c)mianowniki w funkcji wołacza
3.Zespół archaizmów: Bogurodzica , dziela, bożyc. Uprawniają one datowanie „Bogurodzicy” przed powstaniem „Kazań Świętokrzyskich”. Z licznych odpisów najstarszych pochodzi z początku XV w.(tzw. tekst krakowski I)

I strofa- modlitwa do Matki Boskiej o pośrednictwo między ludźmi a jej synem
II strofa- prośba do Chrystusa , aby przez wzgląd na Jana Chrzciciela zapewnił ludziom pobożnym życie na ziemi i zbawienne życie po śmierci.
„Bogurodzica” jest najstarszą pieśnią „ojczyźnianą”(łac. carmen patrium”; carmen- pieśń, patria, ae-ojczyzna)

13. „Pieśń Świętojańska o Sobótce” Jana Kochanowskiego, „Żeńcy” Szymona Szymonowica, „Laura i Filon” Franciszka Karpińskiego. Co przesądza o odmienności tych tekstów?

Wszystkie te utwory zaliczyć możemy do gatunku zwanego sielanką. Jednak mimo wspólnego pochodzenia gatunkowego widzimy między nimi pewne różnice.
Zacznijmy jednak od samego gatunku.
SIELANKA to gatunek literacki powstały jeszcze w epoce antyku. Zza jej mistrzów uchodzili: Teokryt i Wergiliusz. Sielanki zwane pierwotnie idyllami ,opisywały beztroskie ,pełne radości życie pasterzy, rybaków lub rolników. Ich bohaterami byli więc ludzie prości, często wieśniacy.
Pierwszą próbą napisania polskiej sielanki był cykl „Pieśń Świętojańska o Sobótce” Jana Kochanowskiego. Utwór jest cyklem 12 pieśni, śpiewanych przez 12 dziewcząt zebranych na obrzędzie Sobótki, w noc z 23na 24 czerwca, w wigilię św. Jana. Poeta chwali w tych pieśniach życie na wsi, które jawi się jako szczęśliwa egzystencja pełna zalet: żyje się ucz4ciwie, pobożnie, bezpiecznie, nawet praca sprawia radość. Praca na roli chociaż ciężka, daje człowiekowi stałe i pewne utrzymanie, wysiłek zaś może być powodem do dumy. Człowiek żyje na wsi w zgodzie i harmonii z przyrodą, która jest dla niego przyjazna i pożyteczna, daje mu zwierzynę, ryby, rodzi owoce. Dla Kochanowskiego egzystencja zwykłych chłopów godna jest podziwu, ponieważ to właśnie oni pokazują zmęczonej dworskim życiem szlachcie, jak znaleźć spokój, ład i harmonię w obcowaniu z naturą.
Nie zazdrości tym ,którzy wysługują się na pańskich dworach, szukają bogactwa w zamorskich podróżach, zarabiają w sądach jako obrońcy(„kto w płat język dawa,/ A radę na funt przedawa”) lub narażają życie dla zysku(„Krwią drudzy zysk oblewają,/ Gardła na to odważają”). Chwali życie uczciwe tzn. z dala od handlu, żeglugi i wojny.
Kochanowskiego „wieś spokojna, wieś wesoła” jest wizją renesansowej Arkadii, mimo że ówczesne realia życia na wsi były inne. Toteż obraz przedstawiony przez Kochanowskiego jest wyidealizowany, charakterystyczny dla tzw. sielanki konwencjonalnej.
Przeciwieństwem sielanki konwencjonalnej jest sielanka niekonwencjonalna tzw. antysielanka, a jej przykładem jest utwór „Żeńcy” Sz. Szymonowica. Autor dostrzegł i przedstawił ciężką dolę pańszczyźnianego ludu . W owej sielance występują dwie młode dziewczyny: łagodna Oluchna i sprytna „cięta” Pietruchna, których pracę w polu nadzoruje okrutny Starosta. Utwór odzwierciedla warunki panujące w XV -wiecznej wsi. Po raz pierwszy w literaturze doszedł do głosu protest przeciw niesprawiedliwości społecznej. Chłopi są zmuszani do pracy od świtu do zmierzchu, bez chwili odpoczynku, a za nieposłuszeństwo czeka ich kara cielesna. Na tle pięknego letniego krajobrazu powstał smutny, szary obraz z życia chłopów. Świat przedstawiony przez Szymonowica zdecydowanie nie jest sielankowy. Ma tu miejsce odstępstwo od realizowanej w dobie renesansu kontynuacji gatunków antycznych, ale świadczy to o zainteresowaniu twórcy sytuacją społeczno-ekonomiczną. Poeta nie idealizuje lecz usiłuje wskazać drogi i możliwości zmian tego co na wsi złe. Jego opisy są realistyczne i pozbawione złudzeń. Realizm podkreślony został poprzez prosty język, pełen obrazowych i dosadnych zwrotów. „Żeńcy” stały się świadectwem ucisku i krzywdy chłopów.
Jeżeli chodzi o Franciszka Karpińskiego, to zasłynął on jako „poeta serc”i był najwybitniejszym przedstawicielem polskiego sentymentalizmu. W sielance „Laura i Filon”, która do dziś śpiewana jest przez zespół Mazowsze, nawiązał do ogólnie przyjętych konwencji tego gatunku. Akcja rozgrywa się na wsi na tle przyrody i wypełniona jest dialogiem dwojga zakochanych w sobie ludzi. Laura, która przybywa na miejsce spotkania „pod umówionym jaworem”, nie zastaje Filona. Zaczyna podejrzewać go o niewierność . W rozpaczy rozbija koszyk o drzewo i niszczy różowy wieniec. W momencie szczytowego nasilenia żalu i gniewu Laury, pojawia się Filon. Odbywa się scena przekomarzań zakochanych, czułych tłumaczeń i wyjaśnień. Najważniejsze stają się przeżycia wewnętrzne młodych: miłość ,gniew, niepokój, zazdrość. Towarzyszy temu sentymentalny nastrój: wieczór, księżyc, tajemniczy las, łzy. Bohaterowie wyposażeni są w atrybuty pasterskie- sielankowe( kosz malin , wieniec, ozdobna pasterska laska). Typowe również dla tej konwencji literackiej są greckie imiona kochanków.
O tym utworze sam Mickiewicz powiedział: „ Wszystko tu jest narodowe, polskie: krajobraz, naszczekiwanie psów stanowiące muzykę wieczoru w każdej wsi, ten bór zamykający widnokrąg, wszystkie szczegóły, i te maliny, i ta plecionka, wszystko to wzięte z powszedniego dnia w Polsce.
„Pieśń...”, „Żeńcy” i „Laura i Filon” to zgoła odmienne sielanki. W pierwszej przedstawiony został idylliczny obraz polskiej wsi, gdzie nie ma problemów, trosk, świat i przyroda są przyjazne i pożyteczne dla człowieka. W drugim poeta przedstawia świat całkowicie odmienny, okrucieństwo , wyzysk, ciężka praca. Natomiast u Karpińskiego najważniejsze są wewnętrzne doznania bohaterów.
14. Harmonia i niepokój w twórczości Jana Kochanowskiego.

Jan Kochanowski zaliczany jest do najwybitniejszych polskich humanistów. Jego utwory przepełnione są hasłami epikureizmu ,a jednocześnie chwalą cnotliwy stoicyzm. Są także wyrazem pewnej radości życia, umiłowania świata i ludzi. Utrzymane w radosnym, pogodnym nastroju są dla nas obrazem świata szczęśliwego, harmonijnego, pełnego dostatku. Jednocześnie odnaleźć możemy utwory, w których ta radosna postawa poety zostaje zachwiana. Wkrada się bowiem do nich pewien niepokój, dysharmonia, lęk, a nawet olbrzymie cierpienie.
Rozpoczynając od utworów pełnych harmonii, zaliczyć do nich należy:
+ „Pieśń IX”, która jest mistrzowskim połączeniem myśli stoickiej i epikurejskiej. Poeta uczy korzystać z życia lecz jednocześnie przestrzega przed pychą ,zachłannością. Wizję doskonałego , harmonijnego życia łączy z mądrością, umiarem, zasadą „złotego środka”. Poeta nawołuje słowami: „Chwalę szczęście statecznie”, „Szafuj gotowy bacznie”. Swoje nadzieje pokłada również w Bogu i przeznaczeniu (motyw Fortuny).
+ „Pieśń IX, księgi wtóre”- jest utworem o przesłaniu stoickim, nawołującym do postawy niewzruszonej wobec wyroków Fortuny. Kochanowski poucza: „Nie porzucaj nadzieje, jakoć się kolwiek dzieje”
+ „Pieśń XII”( o cnocie)- pieśń o virtus, jako najwyższej wartości cenionej przez Boga, która zapewnia szczęśliwy i spokojny żywot.
+ „Pieśń Świętojańska o Sobótce”- jest pieśnią o harmonijnym ,szczęśliwym i dosadnim życiu. Utwór nawiązuje do obrzędu Sobótki i jest zbiorem 12 pieśni śpiewanych przez 12 dziewcząt. Wieś ukazana jest w owym utworze jako mitologiczna akadia, a więc kraina miłości, radości i spokoju.
+ „Na swoje księgi”- harmonia tego utworu polega na pewnego rodzaju pogodzeniu się poety z własną twórczością . Kochanowski ze spokojem ocenia swoje dzieła.
+ „Na dom w Czarnolesie”. Czarnolas jest kolejną arkadią poety. Owa fraszka jest wyrazem ogromnego przywiązania poety do tego miejsca ,gdzie życie rysuje się szczęśliwie, pogodnie i zdrowo.
Jeżeli zaś chodzi o niepokój w utworach Kochanowskiego, to odnaleźć go możemy w:
+ „Trenach”-te żałobne utwory napisane po śmierci ukochanej córki Urszulki przepełnione są żalem, cierpieniem , bólem i wyrzutami poety. Przede wszystkim obserwujemy w nich upadek pewnych wartości, które dotychczas były ważne dla poety. Wśród nich znajdują się: filozofia stoicka, humanistyczna radość życia, wiara w potęgę rozumu i mądrości. Najważniejsze jest jednak to ,że w „Trenie X”, który jest niejako apogeum poetyckiego cierpienia , Kochanowski traci wiarę w boskie miłosierdzie i w życie pozagrobowe . Pewna równowaga zostaje odzyskana dopiero w „Trenie XIX”, który jest monologiem matki poety zapewniającej , że Urszulka prowadzi spokojny byt w zaświatach i pouczającej, że wszelkie wartości są ważne i nie wolno ich tracić.
+ „Odprawa posłów greckich”- dramat ten nawiązuje do mitologicznej historii o wojnie trojańskiej; jest wyrazem niepokoju o losy ojczyzny. Kochanowski- patriota , prezentuje wady narodu polskiego : egoizm stanowy, prywata, pycha, pijaństwo, lenistwo, zachłanność, które jego zdaniem mogą stać się zagrożeniem dla przyszłości kraju. Dodatkowo pisarz obawia się , że chwiejna i słaba władza w Rzeczypospolitej ,może źle wpłynąć na sytuacje państwa.
+ „O spustoszeniu Podola”(„Pieśń V”) utwór jest nawiązaniem do najazdu tatarskiego na Polskę w 1575. Kochanowski pisze o swych lękach i obawach dotyczących kraju, które wynikają z faktu, iż Polska posiada słabą armię , w której chęć walki jest zjawiskiem rzadkim. Toteż poeta nawołuje do walki, cnoty i oddania ojczyźnie.
Twórczości Kochanowskiego nie obcy był ból i cierpienie . Sam twórca pisał „Ludzkie cierpienia/ Ludzkie noś”- czyli „Ludzkie sprawy znoś po ludzku”. Jest to parafraza zasady „Człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce”. Ale jego twórczości nie obce jest również pojęcie szczęścia i radości.
15. Publicystyka Andrzeja Frycza -Modrzewskiego i Stanisława Staszica wyrazem humanistycznej i patriotycznej postawy.

PUBLICYSTYKA- dział piśmiennictwa poruszający tematy aktualne, bieżące, żywo interesujące społeczeństwo, dotyczące polityki, obyczajów ,kultury. Rozwój publicystyki wiąże się z czasami, które obfitują w walki stronnictw, polityczne posunięcia, grę polityków.
HUMANIZM był renesansowym nurtem zajmującym się sprawami dotyczącymi człowieka
i jego życia. Humaniści stawiali jednostkę ludzką na piedestale i była ona obiektem największego zainteresowania. Takie zainteresowanie dostrzec możemy w twórczości Andrzeja Frycza- Modrzewskiego, który był zwolennikiem myśli demokratycznej oraz irenizmu. W traktacie „O poprawie Rzeczypospolitej” Modrzewski występował w obronie człowieka. Głosił bowiem równouprawnienie wszystkich warstw społecznych ,pisząc: „bez praw nie może być prawdziwej wolności”. Szczególnie bolesny był dla niego fakt uciemiężenia niższych warstw społecznych, pisał więc : „w jednej Rzeczypospolitej, jedni za to samo płacą , za co innych traktuje się najbardziej pobłażliwie”.
Dodatkowo publicysta opowiadał się przeciwko karze śmierci, która według niego była występkiem przeciwko człowiekowi. Podobny stosunek miał do wojny. Modrzewski wyznawał zasadę pierwotnej dobroci ludzkiej natury, którą trzeba udoskonalić rozumnym ćwiczeniem. Głosił również tolerancję wobec innych wyznań.
Patriotyzm Modrzewskiego przejawił się w wizji doskonałego państwa. W swym dziele składającym się z 5 ksiąg zapisał zasady dzięki którym Rzeczpospolita miała stać się państwem nieskazitelnym w dziedzinie prawa ,szkolnictwa, obyczajów, religii. Wierzył on w poprawę i zreformowanie sytuacji politycznej ojczyzny. Nakreślił sposób rządzenia, który miał być sprawiedliwy i poprawny.
Inaczej rysuje się patriotyzm Stanisława Staszica , autora „Przestróg dla Polski” Przede wszystkim nie ma tutaj charakterystycznej dla Modrzewskiego , nadziei na zmianę sytuacji. Tekst Staszica jest surowym i pełnym gniewu głoszeniem idei naprawy państwa, które podupadło w wyniki złych rządów. Staszic we fragmencie „Do panów, czyli możnowładców”. Stawia zarzuty magnaterii ,oskarża ich o rozpustę , lekkomyślność , chciwość , pychę, egoizm. Jednocześnie zwraca uwagę na ciężką sytuację chłopstwa ,domaga się zniesienia „liberum veta” i wolnej elekcji. Postuluje zrównanie mieszczan z prawami szlachty i magnaterii. Chce ustanowienia praw przy pomocy zwykłej większości głosów oraz wprowadzenia władzy dziedzicznej. Domaga się także nowej rzetelnej konstytucji . Podobny charakter ma tekst „ Uwagi nad życiem Jana Zamojskiego”( edukacja młodych , wybory większością głosów, rządy różnych grup społecznych, równe prawa, polskość rządów), gdzie Staszic krytykuje słabość militarną Rzeczypospolitej , nie moc struktur gospodarczo-politycznych, magnaterię.

16.Artysta renesansowy -dumny odkrywca własnej wyobraźni ( Kochanowski , Leonardo da Vinci ).
Renesans to czas wybitnych indywidualności twórczych, geniuszów ,którzy pchnęli sztukę na nowe tory. Był to bowiem okres odejścia od średniowiecznego zacofania , dominacji kościoła i ogólno ludzkiego lęka przed Bogiem. Człowiek mógł nareszcie zająć się samym sobą , uczynić siebie jednostką ważną ,wartościową, wykształconą. Jak się jednak okazuje w tym natłoku ludzi twórczych, myślących nowatorsko znalazły się jednostki, które dodatkowo się wyróżniły , a wśród nich:
LEONARDO DA VINCI-urodził się w 1452r we włoskim miasteczku Vinci w pobliżu Florencji . Już ten fakt wpłynął na odrębność artysty . Jak bowiem pisał Andrzej Osęka ,we Florencji było inaczej. odkrywano tu na nowo starych greckich i rzymskich pisarzy, filozofów: Platona , Homera , Wergiliusza, Owidiusza. Zachwycano się pięknem antycznych posągów, które w średniowieczu były wyklęte , jako, że przedstawiały bogów pogańskich , a poza tym ukazywały często postaci nagie , więc „nieprzyzwoite”. Innym czynnikiem ,który wpłynął na indywidualność Leonarda da Vinci był nieograniczony zachwyt nad naturą. Od najmłodszych lat w swoim pokoju przeprowadzał różne doświadczenia , urządzał długie wycieczki , podczas których poznawał tajniki przyrody. Ta fascynacja naturą znalazła odzwierciedlenie w twórczości. Tym co świadczyło odmiennym myśleniu artysty był sposób przekazywania tradycyjnych motywów. Przykładowo kiedy mnisi z San Donato a Scopeto poprosili go o namalowanie obrazu „Pokłon Trzech Króli” byli zaskoczeni. Dzieło Leonarda, które nigdy nie zostało skończone , charakteryzowało się niezwykłą dynamiką i ekspresją. Uwagę zwracało nie tylko( jak to było dotychczas) na sylwetki trzech mędrców, ale także na ich otoczenie. Podobnie było w przypadku obrazu „Madonna z Dzieciątkiem”, którego namalowanie zlecili mu mnisi Bractwa Niepokalanego Poczęcia. Malarz postanowił w nowatorski sposób umieścić kołyskę dzieciątka na tle górskiego krajobrazu. Nowe elementy wprowadził również do nowotestamentowej wizji ostatniej wieczerzy. Obraz tak nazwany sprzeczny był z dotychczasowym wyobrażeniem . Przede wszystkim Da Vinci umiejscowił Judasza wśród innych apostołów ( dotychczas przedstawiano go na uboczu). obraz pełen jest ruchu, gestów, a twarze bohaterów są odbiciem twarzy autentycznych ludzi żyjących w Mediolanie.
Tym co odróżniało malarza od innych twórców był fakt, iż nie posiadał on wykształcenia. Był samoukiem . Mimo tego jego zdolności były wszechstronne. Oprócz malowania zajmował się projektowaniem maszyn wojennych . Wśród jego projektów znalazły się :wozy pancerne , gazy trujące , działa o wielu lufach Wśród wynalazków artysty odnaleźć możemy :łożysko kulkowe , maszynę przędzalniczą , koparkę mechaniczną , łódź podwodną , maszynę latająca , spadochron. jak wiadomo rzeczy te stworzone zostały dopiero później ,gdyż rozkojarzenie da Vinci-ego i brak koncentracji nie pozwoliły na dokończenie projektów.
Wśród zasług artysty znalazły się również i te z dziedziny medycyny. Przeprowadził on kilkanaście sekcji zwłok , dzięki którym poznał tajemnice ludzkiej czaszki, mózgu i układu krwionośnego.
Leonard da Vinci był więc malarzem , rzeźbiarzem ,poetą, muzykiem, anatomem, botanikiem, inżynierem , matematykiem, fizykiem, chemikiem.
JAN KOCHANOWSKI- był przede wszystkim typowym humanistą , a więc człowiekiem wykształconym ( studiował w Królewcu, Krakowie, Padwie; znał łacinę, grekę, hebrajski; studiował literaturę , filozofię starożytną) zainteresowanie antykiem uwidoczniło się w twórczości artysty . Wyraźny był jego związek z Horacym ,Marcjalisem. Jednak w jego dziełach dużo jest elementów nowych, odrębnych. Przykładowo jego fraszki były wzbogacone o elementy dramatyczne, strofikę i rytmikę . Trzy księgi jego fraszek składają się na portret człowieka renesansu, afirmującego życie w całym jego bogactwie i złożoności Kochanowski w tych krótkich, ale jakże treściwych utworach pisał również o samym sobie , wyrażając w ten sposób przekonanie o ważnej roli renesansowego poety. Fraszki mają bowiem charakter odautorski , są zwierzeniem, refleksją osobistą ,modlitwą i prośbą poety.
O własnej sile twórczej Kochanowski pisał również w „Pieśniach”( „Kto mi dał skrzydła, kto mnie odział pióry?”). wierzył w potęgę swojej poezji , która zgodnie z przekonaniem horacjańskim „non omnis moriar” miała zapewnić mu nieśmiertelność.
O renesansowym obliczu poety świadczą poglądy, które na kartach. Przede wszystkim był zwolennikiem harmonijnego połączenia stoickiej cnoty i umiaru z epikurejską radością życia. Wierzył w boską opiekę i przeznaczenie. Nawiązywał do starożytności poprzez motywy: Fortuny „człowiek boże igrzysko”. według niego świat był pełen harmonii , piękna i ładu, człowiek zaś jednostką nadzwyczajną . Takie przekonanie czyniło go prawdziwym humanistą .

17. Tematyka moralna i polityczna w dawnym dramacie polskim ( „Odprawa posłów greckich” J. Kochanowskiego i „Powrót posła” J. Ursyna- Niemcewicza) .

„Odprawa posłów greckich” Jana Kochanowskiego to dramat przybliżający nam mitologiczną historię wojny trojańskiej , a właściwie odprawy tytułowych posłów, której następstwem był atak Greków na Troję. Jednocześnie „Odprawa...” jest utworem o ukrytym znaczeniu . Dotyczy ona sytuacji politycznej Rzeczypospolitej, która rządzona przez pysznych , egoistycznych i zachłannych władców zmierzała ku upadkowi. Toteż „Odprawa...” jest niewątpliwie dramatem o tematyce politycznej. W pieśni ,która jest częścią utworu i nosi tytuł „Wy którzy Rzeczpospolitą władacie” Kochanowski zwraca się do ludzi będących u władzy i nawołuje ich do odpowiedzialności i zwrócenia uwagi na losy ojczyzny. Dodatkowo z problemem polskości wiąże się układ postaci i pełnione przez nich funkcje. Anthenor jest symbolem dobrej władzy, sprawiedliwości i szlachetności , a więc może być dla Polaków przykładem na to jak rządzić. Jego przeciwieństwem jest Aleksander- władca zły, egoistyczny. Krytyce podlega również sposób sprawowania władzy przez Priama , który jest słaby, niezdecydowany i ulega obcym wpływom. Jednocześnie „Odprawa...” jest głęboko ujętą tragedią moralną . I tutaj ponownie uwagę należy zwrócić na bohaterów, gdyż prezentują one pewne standardowe postawy moralne. I tak : Anthenor to postać szlachetna , dbająca o dobro ojczyzny, sprawiedliwa, bezwzględna w swoim oddaniu ojczyźnie. Według Kochanowskiego to postać godna naśladowania, prezentująca wartości doskonałe, którymi należy kierować się w życiu. Inaczej prezentuje się Aleksander, bohater podły, przekupny i egoistyczny, który powinien wzbudzać w nas niechęć i pogardę.
Kolejne moralne przesłanie „Odprawy...” dotyczy przeznaczenia . Kochanowski poucza nas bowiem, że kara za grzechy jest zjawiskiem nieodzownym i zawsze spotka winnego. przykładem może być historia Parysa, który ściągnął na swoją ojczyznę nieszczęście. Postać tego królewskiego syna może być także moralną przestrogą dla Polaków i ostrzeżeniem , że ich grzechy również mogą być ukarane.
„Powrót posła” Juliana Ursyna- Niemcewicza jest dramatem pisanym podczas obrad Sejmu Wielkiego. Doszło tu do konfrontacji dwóch odmiennych programów politycznych, co niewątpliwie świadczy o politycznym charakterze utworu. Głównym celem pisarza było ukazanie konieczności zmiany ustroju Rzeczypospolitej oraz ośmieszenie obozu konserwatywnego. Właśnie program tego ugrupowania (obok programu obozu postępowego) stał się głównym zagadnieniem poruszonym przez Niemcewicza. Krytyce podlegały następujące idee prezentowane przez obóz Starosty:
-pochwała dawnych czasów , a więc liberum veto i wcześniejszego chaosu i hałasu obradowania.
Z niezadowoleniem pisarza spotkała się również postawa starosty oraz jemu podobnym , oparta na egoizmie, chciwości, wygodnictwie i braku zainteresowania sprawami kraju.
Aprobatę zyskuje natomiast pogląd Podkomorzego i Walerego, wiążące się z licznymi reformami.
Dodatkowo „Powrót...” nawiązuje do licznych kwestii politycznych tamtego okresu : liberum veto, sprawa sukcesji tronu, przymierze z Prusami przeciwko Rosji, ciemiężenie chłopów przez szlachtę.
Jeśli chodzi o aspekt moralny „Powrotu posła” to jest to przede wszystkim krytyka zadufania , konserwatyzmu i egoizmu staropolskich szlachciców., a także potępienie „żony modnej” w osobie starościny , kosmopolitki w złym tego słowa znaczeniu oraz postawy reprezentowanej przez szarmanckiego - lekkoducha , obojętnego na losy ojczyzny kobieciarza. Tym modelom autor przeciwstawia postawę obywatela łączącego cechy staropolskie , sarmackie cnoty z nowoczesnością. Patriotę w służbie politycznej narodowi i ojczyźnie.
W obu utworach polityk moralna i polityczna dotyczy tych samych elementów. Wątek przedstawiony został na zasadzie podziału bohaterów na „czarnych „ i „białych”. Ci drudzy wiodą prym , są godni naśladowania , stali się w/g autorów wzorowymi obywatelami. „Czarni” są w obu utworach potępiani za swój egoizm, głupotę i chciwość. Wątek polityczny to problemy z jakimi musiała borykać się Polska współczesna autorowi. Zarówno Kochanowski jak i Niemcewicz apelują do władz o konieczność zmian.
Oba wątki łączą się ściśle ze sobą tworząc nierozerwalny prąd polityczno- moralny utworu, mającego dzięki temu wymiar ponadczasowy, wyrażający uniwersalny niepokój o losy ojczyzny.

18. Małe formy poetyckie w literaturze dawnej: epigramat, fraszki i bajki. Czy zawierają treści uniwersalne?

Epigramat- zwięzły , pomysłowy, lekki i dowcipny utwór poetycki przybierający formę artystyczną, zwieńczony zaskakującą puentą , zazwyczaj o charakterze satyrycznym lub humorystycznym .W starożytnej Grecji mianem tym określano wierszowane napisy na przedmiotach ofiarowywanych bogom, na grobowcach lub pomnikach. Za twórcę epigramatu uchodzi Symonides z Keos. Mistrzem tej formy był Marcjalis . W Polsce epigramaty pisali : Kochanowski, Potocki, Trembecki, Mickiewicz, Słowacki.
Fraszka- krótki , wierszowany utwór o charakterze na ogół satyrycznym ( niekiedy liryczno- satyrycznym) opisujący rozmaite sytuacje humorystyczne, niekiedy ironiczne lub zjadliwe. Istotą tej wielotematycznej formy jest dowcipny pomysł, błyskotliwa idea często zawarta w zamykającej ją puencie. Słowo fraszka pochodzi od włoskiego ‘frasco’ oznaczającego pierwotnie gałązkę ,drobiazg, figielek, żarcik. Nazwę tę wprowadził do literatury polskiej Jan Kochanowski . Twórcami polskich fraszek byli: Rej, Sęp -Szarzyński , Naborowski, Potocki , Morsztyn, Krasicki, Trembecki, Fredro, Tuwim, Gałczyński.
Bajka- utwór epicko -liryczny niewielkich rozmiarów o dydaktyczno- moralizatorskim charakterze. Bohaterami bajek są zwierzęta, rośliny, przedmioty, ludzie. najpopularniejsza jest jednak bajka zwierzęca. Celem tej formy jest pouczenie, ośmieszenie, piętnowanie w człowieku tego co jest naganne. Cechą bajek są : zwięzłość, prostota języka brak ornamentyki słowa , morał ,puenta. Wyróżniamy rodzaje bajek :ezopową, epigramatyczną, alegoryczną, narracyjną. Formę tę uprawiali: Fedrus, La Fontaine, Lessing, Bernotz Lublina, Niemirycz, Krasicki, Trembecki, Mickiewicz, Fredro, Hertz, Eisman. Jej twórcą był zaś Ezop(VI w.p.n.e.)
Powyżej przedstawione formy niewątpliwie zawierają wartości uniwersalne . Przede wszystkim dlatego, ze przedstawione w nich sytuacje dotyczą każdego człowieka , bez względu na jego pochodzenie , czy wiek, w którym żyje. Tematyka tych utworów dotyczy generalnie ludzkiego życia: kłopotów, wad, zalet , zachowań, działań. Nawet jeśli opisuje konkretne wydarzenia to jednak są one typowe , charakterystyczne dla każdego. Dydaktyczny charakter tych utworów uzmysławia czytelnikowi pewne negatywne postawy i zachowania. Dowodem na powyższe słowa jest odniesienie się do konkretnych przykładów.
I tak oto twórcą epigramatów był Mikołaj Rej . W zbiorze „Źwierzyniec” zawarł kilkaset tych krótkich utworów , w których przedstawił wizerunek wybitnych ludzi ,(np.: królowej Bony, Salomona), typowych przedstawicieli różnych stanów i zawodów. ,(np.: sędziów, żołnierzy i biskupów)jak i swoisty , anegdotyczny rejestr zdarzeń , postępków,, rzeczy, zwierząt, spraw godnych uwagi. Te ośmiowersowe utwory charakteryzowały się emblematem , czyli rysunkiem komentującym treść epigramatu. Ofiarami tych zgryźliwych utworów Reja , z racji tego, że był on kalwinem, często padał kościół rzymsko- katolicki. W epigramatach „Mnich”, „Pleban pieska na cmentarzu pochował” pisarz skrytykował dumę, zarozumiałość , głupotę ,a nawet egoizm i materializm duchowieństwa. Tym samym udowodnił, że przedstawiciele Kościoła są zwykłymi ludźmi , którzy również mają wady i słabości.
Przesłanie tych utworów sprawdza się właściwie w każdej epoce , bo przecież zawsze Kościół dąży do stworzenia sobie wizerunku instytucji nieskazitelnej, doskonałej , pełnej pozytywnych wartości. Tym czasem rej pokazuje nam prawdziwe oblicze duchowieństwa. Poza tym pod postaciami księży i mnichów stanąć może każdy , bo w każdym z nas tkwią opisane wady.
Mistrzem fraszki był Jan Kochanowski . jego krótkie utwory przepełnione były dydaktyzmem i wskazówkami dotyczącymi godnego życia. Kochanowski prezentował godne naśladowania postawy, krytykował zaś te negatywne. Ukazywał prawdziwe oblicze ludzkiego życia i podpowiadał jak należy się do niego ustosunkować. Przykładem mogą być fraszki „O żywocie ludzkim”, których bohaterem jest człowiek zdeterminowany przez los, który jednak nie powinien rezygnować z życia, nastawić się do niego optymistycznie. tematem fraszek była również wartość wieczna, którą znają ludzie każdej epoki , mianowicie miłość . O tym największym z uczuć opowiadają utwory : „ Do Hanny”, „Do dziewki”, „O miłości”. Kochanowski krytykował też niektóre postawy , takie jak: obłuda, pijaństwo ,egoizm, wygodnictwo. Przytoczyć tu możemy dla przykładu utwory: „O kapelanie”, „O kaznodziei”, „Raki”.
Jeżeli zaś chodzi o bajki to przede wszystkim należy wspomnieć o Ignacym Krasickim. Bohaterami jego bajek często były zwierzęta, które uosabiały ludzkie zachowania i postawy . w ten sposób pisarz dowcipnie i pomysłowo krytykował wady i słabostki. Były to cechy charakterystyczne dla każdego człowieka, cechy które możemy obserwować również w dzisiejszych czasach. I tak oto w bajce „Szczur i kot” przestrzegał przed nadmiernym samoupodobaniem, w utworze „Groch przy drodze” przed nadmierną ostrożnością . Bajki „Filozof” i „Jagnię i wilcy” prezentowały świat pełen hipokryzji i przemocy . Krasicki krytykował również obłudę , nieprawdziwą pobożność („Dewotka”), samouwielbienie( „Kruk i lis”).

19. Troska o dobro państwa i społeczeństwa w twórczości pisarzy polskiego odrodzenia i oświecenia.

Troska o kraj , zwrócenie uwagi na upadek obyczajów , egoizm szlachty i przekładanie interesów prywatnych ponad dobro państwa, kosmopolityzm, a także krytyka głupoty, konserwatyzmu , braku znajomości realiów politycznych , gospodarczych i społecznych , egoizm i opowiadanie się za utrzymaniem „Liberum veto” oraz wolnej elekcji, to tylko niektóre z najczęściej poruszanych tematów w twórczości pisarzy polskiego odrodzenia i oświecenia. Patriotyczne treści i troska o rzeczpospolitą przejawiali niemal wszyscy humaniści , wszystkie światłe umysły tych epok.
ODRODZENIE
+ Mikołaj Rej- „Krótkie rozprawy między trzema osobami :Panem, Wójtem, a Plebanem”- dialog pomiędzy przedstawicielami trzech stanów: szlachty, chłopstwa i duchowieństwa. Z ich wypowiedzi przebija wyraźna krytyka poszczególnych stanów społecznych , a także organizacji państwa , sądownictwa, starostwa , sejmu, wojskowości. Rej obwinia szlachtę za hazard , zbytki, prywatę , rozrzutność, obojętność wobec ojczyzny i urzędów , które sprawuje. Przeciwko klerowi formułuje autor następujące zarzuty :chciwość, zaniedbanie obowiązków duszpasterskich, świecki, bogaty tryb życia, zepsucie. Najmniej wini wobec ojczyzny, a za to najbardziej pokrzywdzony , okazuje się być wójt , który podsumowuje dysputę słynną wypowiedzią: „Ksiądz pana wini, pan księdza, / A nam zewsząd prostym nędza”.
Dialog okazuje się być bezskutecznym , a sprawy kraju nadal nie rozwiązane ( rozmówcy pozostawiają je w rękach króla i senatu). Jest to pesymistyczne podsumowanie rozważań - w XVI-wiecznej Polsce nikomu nie zależy na oprawie sytuacji państwa.
+Piotr Skarga „Kazania sejmowe”- ukazanie 6 chorób RP( chciwość ,niezgoda, słabość władzy królewskiej, osłabienie wiary, nierówne prawa, jawne grzechy) .Przekonanie ze choroby te są na drodze do doskonałości politycznej i społecznej kraju. Przyrównanie Polski do matki i tonącego okrętu. Uważa bowiem że to Matka daje dzieciom liczne dobrodziejstwa , jednak gdy te wykorzystują je dla „używania świata”, mogą doprowadzić jedynie do zagłady narodu. Pisarz mistrzowsko łączył styl wzorowany na Cyceronie ze stylem biblijnym , i z nierówną plastyką i namiętnością , jak prorocy ST, malował wizję zagłady królestwa i „zguby narodu i języka słowiańskiego”. Kazania są świetnym przykładem retorycznej prozy . Celem Skargi jest pouczenie ,zachwycenie i poruszenie czytelnika., służy temu zarówno rozplanowanie treści każdego kazania( wstęp, opowiadanie, dowodzenie, polemika zakończenie), jak i użycie licznych środków językowych -stylistycznych , takich jak apostrofy, pyt. retoryczne, wykrzykniki, wyliczenia czy anafory.
+Andrzej Frycz „O poprawie RP” - wizja sprawiedliwego, prawego państwa . Autor podejmuje 5 tematów w 5 księgach : „O obyczajach”, „O prawach”, „O wojnie”, „O kościele”, „O szkole” Domaga się równości wszystkich obywateli , zniesienia kary śmierci. Krytykuje wojnę, a chwali