Zagadnienia maturalne

Jak rozumiesz określenie "Bogowie jak ludzie - ludzie jak bogowie"?
Zdaniem tym określa się często bohaterów mitologii i wywodzącej się z niej literatury. Prezentuje ona bowiem bogów greckich, którzy są ogromnie podobni do ludzi, mają te same pragnienia i namiętności, rywalizują o względy Zeusa, zazdroszczą sobie, snują intrygi, dokonują zemsty, kochają i nienawidzą. Bogów greckich można przekupić, można wpłynąć na ich decyzję. Ludzie zaś często obdarzeni są boskimi właściwościami, są "powiększani" , przykładem może być Achilles - pół Bóg który ma tylko jeden słaby punkt w swoim organizmie, a tym słabym punktem jest pięta. Bogowie pod względem etycznym nie przewyższają ludzi, nie ma pomiędzy nimi wielkiej różnicy - bogowie są tacy jak ludzie, a ludzie mogą być tacy jak bogowie.

Wielkości i tragizm bohaterów "Iliady" Homera.
"Iliada" to księga o Ilonie - tzn. o Troi. Wojna trwała dziesięć lat, a "Iliada" opisuje 40 dni ostatniego roku. Główne wydarzenia to:
• spór Achillesa z Agamemnonem o brankę Bryzeidę.
• Powrót Achillesa na pole walki po śmierci przyjaciela Patroklesa, którego zabił Hektor
• Pojedynek Achillesa z Hektorem (drugim synem Priama)
Bohaterowie tragedii znajdują się w sytuacji trudnej, są uwikłani w konflikt między własnym działaniem a siłami wyższymi: losem, prawami historii, interesom społecznym, normą moralną, ślepymi prawami natury. O sytuacji bohaterów tragicznych w literaturze greckiej decydowało przeznaczenie, los, fatum. Ludzie starożytni wierzyli że każdy byt ma przydzielony przez odwieczne prawo losu; nad jego przebiegiem czuwały boginie - Mojry (u Homera) lub rzymskie parki. Istotą tragedii jest konflikt tragiczny, polega on na istnieniu przeciwstawnych, równorzędnych racji, pomiędzy którymi nie sposób dokonać wyboru; każde posunięcie bohatera zbliża go do katastrofy. Z tragedii greckiej wywodzi się pojęcie tragizmu. Jest to kategoria estetyczna, czyli swoista jakość dzieła. Wywołuje tę jakość szczególny sposób konstrukcji losów bohaterów, usytuowanych w nierozwiązywalnym konflikcie tragicznym - konflikcie wartości i konieczności. Bohater niezależnie od siły charakteru, od szlachetnych intencji, sprowadza na siebie zgubę - śmierć lub klęskę. Ton i klimat "Iliady" jest podniosły, heroiczny, najwyższą wartością jest męstwo i waleczność. Epopeja ta jest tragiczna, od początku są znane przyszłe wypadki: wiadomo że zginą Hektor i Achilles, że Troja padnie. Bohaterowie spod Troi są wyidealizowani, wyolbrzymieni - są herosami i pół bogami. Obok "powiększonych ludzi" występują jakby "pomniejszeni bogowie": rządzą oni światem, decydują o losach ludzkich, ale biorą udział w bitwie jak ludzie i odnoszą w niej rany. Nad bogami panuje Mojra - przeznaczenie - która działa za ich pośrednictwem i jest wyrazem niezmiennego porządku świata. O wielkości bohaterów w "Iliadzie" świadczy fakt że w wojnie trojańskiej brali udział zarówno ludzie jak i Bogowie.

Podaj cechy eposu na przykładzie "Iliady".
Epos to główny gatunek epiki do czasu powstania powieści. Jest to rozbudowany utwór wierszowany, który ukazuje dzieje legendarnych lub historycznych bohaterów na tle wydarzeń przełomowych dla danej społeczności. W przypadku "Iliady" tłem jest wojna Trojańska, natomiast bohaterowie legendarni to np. Achilles, Agamemnon, Parys, Helena, a także bogowie greccy. Źródłem eposu są mity i podania, "Iliada" np. wywodzi się z mitu o jabłku niezgody.
Cechy gatunkowe eposu:
• Inwokacja - apostrofa umieszczana we wstępie utworu skierowana do Bóstwa z prośbą o pomoc w tworzeniu dzieła. W "Iliadzie" autor zwraca się do Muzy (bogini), która poddaje pieśń śpiewakom: "Gniew, bogini, opiewaj Ahilla, syna Peleusa"
• Równoległość dwóch płaszczyzn: świata bogów i świata ludzi. W "Iliadzie" fabuła przebiega w świecie bogów ( bogowie walczą po dwóch stronach wrogów w wojnie Trojańskiej, np. Atena decyduje o zwycięstwie Achillesa nad Hektroem i w świecie ludzi i ludzkich uczuć - dowodem jest np. miłość Parysa do Heleny.
• Narrator eposu ujawnia swoje uczucia tylko w inwokacji, potem jest obiektywny, wszechstronny i zdystansowany wobec wydarzeń
• Wydarzenia opisane są stylem podniosłym i petetycznym, dostosowanym do wagi opisywanych wypadków, co widać wyraźnie w sposobie opisu walczących w pojedynku Achillesa i Hektora.
• Szczegółowy, realistyczny opis przedmiotów i sytuacji (realizm szczegółów). Wspaniałym przykładem realizacji tego punktu jest opis tarczy Achillesa. Homer opisuje nie tylko kolejne działania wykonawcy Hefajstosa, lecz obrazy przedstawione w płaskorzeźbie. Są one opisane tak że można je z łatwością odtworzyć. Jest to dziesięć scen - obrazów z życia pokojowego. Znajdujemy wyobrażenie ziemi, nieba, morza, dwóch miast i życia w tym mieście - śluby, uczty, właśnie handlujących itp.
• Opisy scen batalistycznych - sceną taką jest np. pojedynek Hektora z Achillesem, obraz oblężenia grodu, zasadzki i bitwy.
• Porównania homeryckie - jest to porównanie, którego drugi człon jest rozbudowany tak, że stanowi odrębną epizodyczną scenkę. Przykładem może być porównanie walczących (Achillesa i Hektora) do walki orła i gołębicy, umieszczone w pieśni 22 p.t. "Pojedynek"
• Epizodyczność akcji. Epizod to odstępstwo od toku głównej akcji, opisanie wydarzenia mniej istotnego, pobocznego, nie związanego z główną fabułą, przykładem może być opis tarczy Achillesa.
• Miarą wierszową eposu homeryckiego jest heksametr. Heksametr - to wers który składa się z 6 stóp metrycznych: daktyli lub spondejów (heks = 6)

Archetyp tułacza na przykładzie "Odysei" Homera
Odyseja powstała w pierwszej połowie VIII w. p.n.e. Jej bohaterem jest Odyseusz, król wyspy Itaki, uczestnik wyprawy pod Troje, jeden z najdzielniejszych i najroztropniejszych wodzów greckich. Prześladowany przez Posejdona błąkał się przez dziesięć lat po morzu, doznał wielu przygód, m.in. w kraju cyklopów, przygodę z Eolem, bogiem wiatrów, wędrówkę po Hadesie, gdzie zstąpił jako jedyny śmiertelnik. Także jako jedyny przetrwał śpiew syren, siedem lat przeżył u nimfy Kalipso, zanim dotarł do domu do czekającej wiernie Penelopy, dzięki opiece bogini Pallas Atena.
Archetyp oznacza prototyp tak więc główny bohater "Odysei" stał się wzorem tułacza dla wielu późniejszych pisarzy. Wergiliusz w "Eneidzie" łączy w ramach jednolitej opowieści fabularnej różne elementy typowe dla obu epopei Homera. Obraz przygód Eneasza w czasie tułaczki po morzach i londach jest wzorowany na Odysei, obraz działań wojennych - na Iliadzie. Eneasz po ucieczce z płonącej Troi wraz z ojcem, żoną, synem i grupą towarzyszy po kilkuletniej wędrówce przybywa do Itaki, gdzie zakłada kolonię, od której mieli pochodzić Rzymianie. Archetypy. W mitach zostały utworzone pierwsze wzory ludzkich postaw i zachowań np. czułość matki (Demeter), zbuntowanego wobec bogów spłecznika (Prometeusz), czy marzyciela (Ikar). Nauka traktuje te pierwowzory jako archetypy, czyli pradawne niezmienne wyobrażenia, które tkwią w świadomości zbiorowej każdej społeczności.

Główne prądy, szkoły filozoficzne i filozofowie starożytności.
Filozofia - znaczy dosłownie "miłość mądrości". Pierwotnie w Grecji filozofia tak właśnie była rozumiana - jako mądrość w ogóle, wiedza, wykształcenie. Pierwsi filozofowie byli najczęściej nauczycielami.
Główne prądy filozoficzne starożytności.
Cynizm - szkoła filozoficzna (V/IV w. p.n.e. do IV w. n.e.) głosząca w etyce ideał cnoty jako życia zgodnego z naturą, ideą mędrca kierującego się tylko rozumem nie uznającego żadnych ogólne obowiązujących wartości, norm, praw i autorytetów.
Epikureizm - jest tworem Epikura(przełom III i II w. p.n.e.); uważał on, że celem człowieka jest szczęście, które utożsamiali z przyjemnością, przeciwstawił je nieszczęściu, powstającemu w wyniku doznawania cierpienia; wiedząc, że życie jest krótkie, Epikur uważał, że należy z niego korzystać, póki trwa (carpe diem); drogą do szczęścia, a raczej środkami do jego osiągnięcia, stanowiły cnota i rozum; Epikur nie negował istnienia bogów, ale twierdził, że nie mogą one w żaden sposób ingerować w życie ludzi, tak więc człowiek uwolniony od przesądów religijnych, powinien realizować swe szczęście na ziemi prowadząc życie mądre, sprawiedliwe i cnotliwe, to przyczyniało się do szczęścia ogółu; wszystko więc opierało się na używaniu życia i koncentracji na dobrach doczesnych, ale ważny również umiar, gdyż zbyt usilne uganianie się za przyjemnością może jednak wywołać cierpienie.
Stoicyzm - prezentuje zupełnie inne podejście do życia: za najwyższe szczęście uznaje cnotę oraz wolność i niezależność (dlatego izolacja, żeby inni nie mieli na nas wpływu) także od pragnień i emocji; ponieważ człowiek nie ma wpływu na wiele zjawisk zewnętrznych, powinien się od nich uniezależnić przez ścisłe panowanie nad sobą i swoimi uczuciami oraz nie kierować się w życiu uczuciami, tylko rozumem; dobra doczesne nie dają szczęścia, dlatego człowiek nie powinien się do nich przywiązywać;
Sceptycyzm - doktryna filozoficzna polegająca na ograniczeniu się do obserwowaniu i powstrzymywaniu się od oceniania i wypowiadania się; w antyku polega głównie na wątpieniu w rzeczywistość świata zewnętrznego przy jednoczesnej wierze w świat duchowy i istnienie Boga; jest też sceptycyzm nowożytny, polegający na wierze tylko w rzeczywistość zmysłową i jednoczesnej niewierze w Boga;
Najwięksi filozofowie starożytności.
Sokrates - (468 - 399 p.n.e.) głosił absolutyzm i intelektualizm etyczny. Utożsamiał dobro, szczęście, cnotę z prawdą. Ideałem dla Sokratesa była doskonałość osobista, racjonalizm i intelektualizm etyczny czyli utożsamianie szczęścia, dobra i cnoty z wiedzą o tym co dobre i złe. Wierzył w istnienie absolutnego dobra i prawdę.
Platon - (427 - 347 p.n.e.) uczeń Sokratesa, twórca pierwszego systemu idealizmu obiektywnego zwanego platonizmem. Platon uznawał dualizm świata: świat idei (Idealny) - niedostępny zmysłom i świat materialny. Najwyższą funkcję poznawczą miała dusza obdarzona wrodzoną wiedzą o ideach. Pisma: Uczta, Państwo, Prawda.
Arystoteles - (384 - 322 p.n.e.) odrzucał postanowienie świata idei. Idee pojęcie ogólne, istnieją w rzeczach, tworzących formę, która decyduje o tym czym dana rzecz jest. Są one nie jako siłą sprawczą powodującą wszelki ruch, działanie i stawanie się świata materialistycznego. Początek wszystkiemu dała czysta forma, doskonała myśl, demiurg (idealna siła twórcza) zapoczątkował empiryczne (doświadczalne) metody badań przyrodoznawczych. Stworzył naukę o państwie. Uważał że najwyższym dobrem jest szczęście jednostki, jego gwarantem powinno być państwo, którego obowiązkiem jest liczyć się z potrzebami obywateli. Jest autorem Poetyki.
Cyceron - (106 - 43 p.n.e.) rzymski mówca, filozof, konsul i radca stanu. Pisał mowy rządowe i polityczne, pisma retoryczne (sztuka wymowy), rozprawy filozoficzne.
Marek Aureliusz - (121 - 180 n.e.) cesarz rzymski i filozof, pisał rozprawy filozoficzne np. rozmyślania. Szerzył filozofię stoicką.
Seneka - (I w. n.e.) rzymski poeta, filozof i retoryk, wychowawca Nerona. Pisał w duchu późnego stoicyzmu.

Cechy dramatu antycznego (budowa i kompozycja)
Tragedia starożytna podzielona była na następujące części:
• prologos - aktor wygłaszał zapowiedź tragedii
• parados - wejście chóru na scenę
• epejsodion - czyli epizod, część akcji
• stasimon - komentarz chóru
• epejsodion - kolejne wydarzenie
• stasimon - komentarz chóru
• eksodus - wyjście chóru
Cechy dramatu antycznego:
Zasada trzech jedności:
• jedność czasu (wydarzenia rozgrywają się w ciągu 24h)
• jedność miejsca (wydarzenia rozgrywają się w tym samym miejscu)
• jedność akcji (wydarzenia w dramacie dotyczą tylko jednego wątku)
Ograniczona liczba aktorów (ilość osób występujących jednocześnie na scenie nie przekraczała 3) Brak scen zbiorowych a o wydarzeniach z udziałem wielu osób donosi posłaniec. Występowanie chóru (zapowiadał pojawienie się bohaterów, komentował wydarzenia na scenie, w pieśniach lirycznych wypowiadał refleksje i wykonywał odpowiednie figury taneczne).
Trójdzielność kompozycji :
• Prolog - wprowadzał w sytuację dramatu, przedstawiał bohaterów i zapoznawał z tematem utworu (stanowił ekspozycję kończącą się węzłem dramatycznym, tj. wydarzeniem rozpoczynającym akcję
• Rozwinięcie akcji - druga część obejmująca kilka epejzodionów podzielonych stasimonami i szczytowym punktem była perypetia stanowiąca przełom w akcji dramatycznej, kończąca się katastrofą - klęską bohatera
• Epilog - wyjaśniająca, dopowiadająca część dramatu, skierowana do publiczności

Tragiczna wizja świata i losu ludzkiego w "Antygonie" Sofoklesa.
• jest to sytuacja w jakiej autor stawia postacie utworu, w której osoba ta musi wybierać między dwiema równorzędnymi racjami, z których, w tragedii, obie prowadzą do domyślnej katastrofy, jednocześnie nie ma możliwości odsunięcia decyzji na później;
• w "Antygonie" zaprezentowany jest konflikt między prawem boskim (nakazem chowania zmarłych) a prawem państwowym (Kreon zabronił pochować Polinejkesa, bo jest on zdrajcą ojczyzny); Sofokles wykazując swoje zdanie co do władzy absolutnej, powoduje, że Antygona wybiera prawo boskie jako nadrzędne nad prawem ziemskim i skazuje się ona tym samym na śmierć (to już nie jest zgodne z prawem boskim), poza tym kieruje się miłością do brata;
• Kreon kieruje się prawem równym dla wszystkich: dla tego skazuje Polinejkesa; o swoim błędzie orientuje się dopiero, gdy jest już za późno;
• Każdy został jakoś ukarany za swoje winy: karą dla Antygony jest śmierć, ale ostatecznie zwycięża ona ideologicznie; karą dla Kreona jest samobójstwo Antygony i jego syna; Polinejkes odpokutował swoje przez niepochowanie;

"Sposób na życie" według Horacego
Horacy był najsławniejszym poetą Rzymu. W swoich carminach (pieśniach) wyznawał Horacy filozofię umiaru oraz złotego środka - czyli z obu nurtów, stoicyzmu i epikureizmu brał to, co wydawało mu się cenne. Propaguje on hasło "carpe diem" (chwytaj dzień). Wg Horacego trzeba cieszyć się tym co jest, wartością w życiu jest rozum, zdrowie, łagodna starość, pisze o tym w utworze: "O co poeta prosi Apollina?". Exegi monumentum - oznacza: "stawiam sobie pomnik". Tak zaczyna się oda, która podejmuje temat nieśmiertelności poety i poezji. Twórczość, poezja, dzieło życia daje poecie sławę i nieśmiertelność. "Non omnis moriar" - "nie wszytek umrę" - bo pozostanie po mnie sława i poezja - Horacy zwraca uwagę na dwoistą naturę poety: śmiertelną i nieśmiertelną. Według Horacego należy tak w życiu postępować aby zostawić po sobie pamiątkę. A w trakcie życia należy korzystać z wszelakich uciech i przyjemności (carpe diem).

Porównaj kosmologię biblijną i mitologiczną.
- między kosmogoniami mitologiczną i biblijną pojawia się wiele znaczących różnic, wynikających z absolutnie różnych podstaw tych religii:
- Biblia opiera się na stworzeniu całego świata przez jednego Boga, który w ciągu siedmiu (a właściwie 6) dni stworzył całokształt ziemskiego świata: oddzielił najpierw przeciwieństwa takie jak światłość i ciemność, Niebo i Ziemię oraz wodę i suchy ląd; potem urozmaicił ziemię tworząc wszelakie życie na niej oprócz człowieka; potem zajął się również tą kwestią: stworzył człowieka na podobieństwo swoje i uczynił go władcą ziemi; co chwilę, w całej Genesis pojawia się stwierdzenie, podkreślające, że to, co robi Bóg jest dobre;
- kosmogonia mitologiczna ściśle wiąże się z teogonią wszystkich Bogów; wszystko zaczęło się od Chaosu, który miał być pramaterią wszystkiego; z niego wyłoniła się pierwsza para bogów: Uranos i Gaja (Niebo i Ziemia); z tego związku rodziły się tytani, cyklopi i sturęcy - przerażające postacie, które, poza najmłodszym Kronosem Uranos postanowił zgładzić w głębi tartaru; Kronos nie zamierzał się wcale odwdzięczyć i raniąc ojca zrzucił go z tronu władcy świata, a sam wraz z Reą zasiadł na nim; uważając na przepowiednię, że podobnie jak on ojca, tak jego syn pozbawi go tronu, tak więc połykał wszystkie dzieci, jednak Zeus został uratowany przez Reę; wykorzystując podręczny zestaw darów od kozy, która go wykarmiła, pokonał ojca i wyciągnął z czeluści jego żołądka wszystkich swoich braci i siostry; oni zajęli ważne miejsca w mitologii greckiej: Zeus był wszechwładcą wraz z żoną i siostrą Herą, która jednocześnie była opiekunką małżeństw i położnic; Posejdon stał się władcą mórz; Hades rządził podziemiem, światem umarłych wraz z Persefoną (Korą), córką Demeter, która z kolei była boginią roli i urodzaju (stąd pory roku); Hestia została boginią ogniska domowego

Dlaczego człowiek współczesny powinien znać biblię nie tylko ze względów religijnych.
Przede wszystkim dlatego że jest ona źródłem tematów, motywów i wartości podejmowanych we współczesnej sztuce. Człowiek współczesny który nie zna biblii, nie tylko nie rozumie szeregu lektur powstałych w przeciągu naszej ery, lecz także nie pojmuje wielu dzieł sztuki współczesnej. Biblia jest źródłem myśli filozoficznej i religijnej, jest księgą mądrości a oprócz tego prezentuje ludzkie wzory i postawy, które są w literaturze przywoływane, oceniane, pochwalane lub krytykowane. Okazuje się, że biblijne motywy fabularne bywają wciąż aktualne, współczesne dzieła nawet filmy podejmują je wciąż na nowo. Biblia jest także źródłem stylizacji językowej, współcześni twórcy przyswajają sobie gatunki biblijne, słownictwo, język czy rytm. Aby umieć rozpoznać podobne zabiegi trzeba choć w niewielkiej mierze znać biblię.

Omów główne gatunki literackie w Biblii.
Biblia jest zbiorem różnych gatunków literackich, są to psalmy, przypowieści, pieśni, eposy, poematy, nowele, dialogi filozoficzne, listy, hymny, modlitwy aforyzmy itd.
Główniejsze gatunki to:
Psalm - jest to utwór biblijny, poetycki o charakterze modlitewno-hymnicznym. Ośrodkiem wypowiedzi w psalmach jest Bóg - odbiorca próśb, podziękowań pochwał. Psalmy zbudowane są z wersetów. Werset - to całość treściowa zbudowana z 2 lub 3 członów. Te człony to powtórzenia przeciwstawienia lub uzupełnienia. Wyróżniamy psalmy: błagalne, dziękczynne, pochwalne, krakowskie, patryiotyczno-religijne i mądrościowe.
Przypowieść - jest utwór narracyjny w którym przedstawione postacie i wydarzenia nie są ważne ze względu na nie same lecz jako przykłady uniwersalnych prawideł ludzkiej egzystencji. Oznacza to, że prosta uboga fabuła jest tylko ilustracją, obrazkiem, który ukazuje głębsze uniwersalne treści. Właściwa interpretacja przypowieści wymaga aby przejść od jej znaczenia dosłownego do ukrytego.

Wskaż w Biblii i w literaturze antyku nieprzemijalne postawy ludzkie, przykłady uniwersalnych wartości i wiecznie aktualnych motywów.
Zarówno w mitologii jak w biblii utrwalono najstarsze, najdawniejsze wzory postaw i zachowań ludzkich ukazane w perspektywie uniwersalnej tzn. ponadczasowej.
W mitologii:
Hektor - bohater spod Troi, symbol męstwa i waleczności rycerskiej;
Penelopa - symbol małżeńskiej wierności;
Odyseusz - uosobienie "wiecznego wędrowca" którym jest każdy z nas, a także symbol przebiegłości, sprytu;
Ikar - personifikuje postawę każdego fantasty i marzyciela. Jego tęsknotę do lotu ponad poziom;
Prometeusz - w powszechnej świadomości funkcjonuje jako szlachetny dobroczyńca ludzkości, który z miłości do ludzi wznosi bunt przeciw bogom (postawa prometejska, prometeizm - motywy podejmowane przez literaturę różnych epok);
Tyrteusz - symbol wojownika o wolność ojczyzny w lit. Tyrteizm, poezja tyrtejska tzn. wzywająca do czynu w obronie wolności np. Polska poezja romantyczna, poezja okresu II WŚ.
W Biblii:
Hiob - uniwersalny znak niezawinionego cierpienia i godności człowieka w zmaganiach z okrutnym losem;
Salomon-symbol żywej mądrości;
[ miłosierny samarytanin , syn marnotrawny , dobry pasterz ] - biblijne przypowieści (parabole) ukazują zachowanie i cechy ludzkie z perspektywy uniwersalnej.
Do dziś są używane wyrażenia z mitologii i biblii określające często motywy postępowania ludzkiego:
W mitologii:
Pięta Achillesa -określenie słabej strony człowieka;
Puszka Pandory - źródło wszelkich nieszczęść i kłopotów
Koń Trojański - (był to wymysł Odyseusza, wodza grec. Dzięki sprytowi i mądrości zdobył miasto). Odtąd określenie Koń Trojański oznacza podstępny, niebezpieczny dar który w rzeczywistości przynosi zgubę;
Nić Ariadny - oznacza sposób na wyjście z trudnej sytuacji, pomoc w wybrnięciu z zawiłych tarapatów;
Stajnia Augiasza - oznacza miejsce szczególnie zabrudzone i trudne do przywrócenia porządku;
Paniczny strach - oznacza m.in. przerażenie ludzi zerwanych ze snu.
Węzeł gordyjski - rozciąć węzeł gordyjski, oznacza rozwiązać trudny i bardzo zagmatwany problem w sposób gwałtowny, prosty i bez kompromisowy;
W biblii:
jabłko Adama - oznacza chrząstkę w krtani (w medycynie)
żona Lota - symbol ciekawości kobiecej. Obraca się za siebie podczas wyprowadzenia z ginącego miasta i zostaje zamieniona w słup soli.
Sodoma i Gomora - oznacza miejsca gdzie odbywają się rzeczy wstrętne i niemoralne (gniazdo rozpusty);
Wieża Babel - zamęt i bałagan. Zbiorowisko ludzi o różnych językach;
Patriarcha - słowo to oznacza praojciec, założyciel rodowy;
Miska soczewicy - oznacza oddać coś bezcennego za rzecz o małej wartości.

Na czym polegał średniowieczny uniwersalizm ?
Średniowiecze - terminem tym określa się epokę historii i kultury europejskiej między czasami starożytnymi a nowożytnymi. Nazwy tej używano już w XVI w. Ówczesna, feudalna Europa tworzyła swoistą jedność, wspólnotę religijną, chrześcijańską i nadrzędną władzę kościoła, reprezentującego powszechną, łacińską, ponadczasową kulturę. Wszyscy władcy Europejscy z wyjątkiem cesarzy niemieckich, podporządkowali się papieżowi i uznawali władzę kościoła. Powszechnie panował światopogląd religijny, który kształtował myślenie, odczuwanie, postępowanie i twórczość ludzką. Uniwersalne postawy filozofii i kultury chrześcijańskiej ukształtowały się właśnie w okresie średniowiecza. Znaczną rolę odegrały poglądy św. Augustyna i św. Tomasza.
Augustynizm - doktryna filozoficzno-teologiczna św. Augustyna (4/5w) , głosząca między innymi teocentryzm, wprowadzająca do filozofii chrześcijańskiej teologicznie zinterpretowaną platońską teorię idei. Św. Augustyn wprowadził dualizm - podział na państwo boże i świat doczesny. Celem egzystencji jest dążność do osiągnięcia państwa Bożego. Świat doczesny to etap przejściowy, który jest tylko przygotowaniem, próbą przed uzyskaniem wiecznego zbawienia lub potępienia. W nawiązaniu do poglądów Św. Augustyna w średniowieczu rozwinęła się scholastyka - jest to nauka próbująca rozumowo udowodnić dogmaty wiary.
Tomizm - to system teologiczno-filozoficzny stworzony przez św. Tomasza z Akwenu w XIII w stanowiący jedną z filozoficznych postaw religijnych, moralnych i społecznych katolicyzmu. Św. Tomasz zastąpił dualistyczną doktrynę Św. Augustyna gradualizmem (stopniowanie) mówił o hierarchicznej strukturze wszechświata. Tomizm kładł nacisk na problemy etyki. Dążenie do cnoty to znaczy umiejętności rozumowania, przezorności, działania zgodnego z własnym sumieniem. Za 2 główne źródła poznania uznał św. Tomasz objawienie zawarte w piśmie św. rozum ludzki. Widział pierwiastku intelektualnym najwyższą wartość człowieka, bo dzięki niemu może on poznawać boga i siebie. Człowiek został stworzony na podobieństwo Boga.
Franciszkanizm - to program, wiary radosnej prostej, płynącej, wszechogarniającej miłości do świata i stworzenia, miłości poddanej ewangelicznym nakazom miłosierdzia, ubóstwa, braterstwa. Św. Franciszek z Asyżu zapoczątkował wielki ruch odnowy moralnej w świecie pełnym okrucieństwa.
Uniwersalizm czyli jedność epoki polegał na tym, że państwa Europy były podporządkowane jednej władzy kościelnej i świeckiej. W całej Europie dominował kościół, wszystkie państwa uznawały zwierzchnictwo papieża. Z kolei władzę świecką sprawował cesarz - władca Cesarstwa Rzymskiego, Narodu Niemieckiego wyrosłego na gruzach imperium rzymskiego. W konsekwencji urzędowym językiem państw europejskich była łacina, a poszczególne państwa dopiero zaczynały się wyodrębniać. Fakty te spowodowały iż Europa była uniwersalną całością - uniwersalizm.

Ideał ewangeliczny miłości w "Kwiatkach Św. Franciszka"
"Kwiatki Św. Franciszka" to zbiór opowieści o Św. Franciszku z Asyżu, o jego życiu i nauce pokazanych przez anonimowego autora. Oto główne zręby nauki Św. Franciszka.
Idea miłości - miłość jest podstawą wiary. Jest to miłość do każdej istoty żywej jako dziecka Bożego. Jest to miłość do "brata - ciała" i dlatego wyklucza udręczenie, umartwianie cielesne. Jest to też miłość do chorych i cierpiących, miłość pełna poświęceń, które widać w opowieści o Franciszku i trędowatym. Miłość rozdawana jest otaczającemu światu. W tym ujęciu miłością do Boga - jego stwórcy.
Radość - wyrazem radości, pojęcia kluczowego filozofii św. Franciszka jest "Pieśń słoneczna". Radość wynikająca z faktu istnienia, z piękna świata z miłości, postu, z trudu pracy i zwykłych obowiązków. Radości takiej uczy Franciszek swoich braci, przypominając mękę Chrystusa.
Ubóstwo - Franciszek chce być ubogi aby być wolnym. Rezygnacja z dóbr materialnych ma być nie dla pokuty lecz dla jedności z ubogimi, dla pokonania chciwości, dla idei, że człowiek jest wolny i szczęśliwy tylko wtedy gdy posiada tyle ile jest mu niezbędne do życia.

Najważniejsze zabytki piśmiennictwa polskiego.
- język polski jest dość młody, zwłaszcza w piśmie (ok. 700 lat), ale nawet tak krótki czas zatarł wiele śladów polskiej literatury, ostało się tylko kilka bardzo sędziwych pism:
- Bogurodzica stanowi bardziej zapis języka, niż zabytek piśmiennictwa, gdyż jak się uważa, została spisana dopiero w kilkadziesiąt lat od powstania (punkt 3)
- w XIV i XV wieku pojawiają się dwa zbiory kazań, jedne Świętokrzyskie, których papier zistał ponownie wykorzystany na okładkę innego rękopisu; zostały one odnalezione kilka wieków później w bibliotece petersburskiej; te kazania skierowane były raczej do ludzi bardziej wykształconych; drugi zbiór adresowany bardziej do ludzi prostych, zwany jest gnieźnieńskimi; oba te zbiory stanowią cenne źródło informacji o rozwoju języka polskiego
- jest również druga pieśń religijna, porównywana z "Bogurodzicą" - "Lament świętokrzyski", która opowiada o użalaniu się Matki Boskiej pod krzyżem umęczonego Chrystusa;
- są także dwa psałterze: floriański i puławski oraz większy utwór, tzn. Biblia królowej Zofii;
- trzeba jeszcze wspomnieć o pojawiających się nazwach geograficznych terenów polskich, pochodzące z IX wieku i występujących w tekstach łacińskich ("Geograf Bawarski" który opisuje średniowieczną Europę; "Dagome index" które jest oddaniem Państwa Polskiego pod opiekę Kościoła; Kroniki Thietmara, które opisują wojny polsko-niemieckie); ważnym zabytkiem jest też pierwsze całe zdanie po polsku z Księgi Henrykowskiej, opisującej dzieje klasztoru;

"Bogurodzica" - najdawniejszy polski tekst poetyczny i zabytek językowy.
- "Bogurodzica" jest polską pieśnią narodowo-religijną, pierwszą tego rodzaju w języku polskim; jest anonimowa; przez długi czas miała charakter hymnu narodowego, i takiż zachowała aż do XVI wieku; nieznany autor wykazał się swoim talentem i umiejętnością poetycką w najstarszej części utworu, tzn. w pierwszych 2 zwrotkach, która uznawana jest za arcydzieło średniowiecznej poezji polskiej;
- poza charakterem hymnu, jest to także modlitwa, co wynika ze znaczenia powtarzających się słów Kyrielejson, co jest odpowiednikiem polskiego "Panie, zmiłuj się" oraz zwroty do Matki Boskiej;
- zwrotki kolejne posiadają różną tematykę; pierwsza jest apostrofą do Matki Boskiej i polega na skierowaniu się do niej przez wiele różnych określeń; w drugiej pojawiają się prośby do osoby z pierwszej, o zwrócenie uwagi, natchnienie myśli, wysłuchanie modlitwy (co jest dość typowe we wstępie do każdego utworu, z tym, że odwołania zwykle były do Boga); potem pojawiają się bardziej konkretne prośby: o pobożne życia, otrzymanie łask, życie wieczne;
- ze względu na czas powstania, tzn. w czasie rodzenia się pisanego języka polskiego, jest to bardzo ważny dokument historii języka, głownie jeżeli chodzi o strukturę zdania oraz archaizmy: sławiena, Gospodzin, zwolena, spuści, przebyt; ciekawe i znamienne jest, że następne części utworu są młodsze i mogą stanowić podstawę do wnioskowania o ewolucji słownictwa i struktur zdaniowych (choć te, ze względy na poetycki charakter mogą być zakłócone);

Wyjaśnij pojęcie literatury parentycznej. Zaprezentuj wzorce osobowe utrwalone na kartach literatury średniowiecznej.
W średniowieczu istniały wzorce osobowe świeckie (rycerza doskonałego i mądrego wład-cy) oraz religijne (asceci i święci). Dzieła, które konstruowały i propagowały wzory osobowe nazywane są parenetycznymi.
Ideał rycerza zawarty jest w "Pieśni o Rolandzie". Opowiada ona o bitwie baskijskich gó-rali (pogan) z oddziałami Karola Wielkiego w wąwozie Ronceval. Rycerze ariengardy zginęli. Dokonano tu apoteozy śmierci hrabiego Rolanda - przyrównanie do męki Chrystusa, duszę poległego nieśli do Raju aniołowie. Roland jest wzorem rycerza ponieważ myśli o władcy, ojczyźnie, najbliższych. Ochraniał miecz, był waleczny (zatrąbił w róg, gdy pomoc była nie-zbędna), honorowy, nie odczuwał strachu. Umierał jak chrześcijanin - modlił się, bił w pierś, dokonał rachunku sumienia, podał prawą rękawicę św. Gabrielowi). Postać Rolanda urosła do rangi wzniosłego piękna rycerskiego życia. Utwory ukazujące bohaterskie czyny nazywane są "chansons de geste".
Wzorzec dobrego władcy prezentował Gall Anonim w "Kronice polskiej". Utwór ma cha-rakter historiograficzny (dziejopisarski) i panegiryczny (wysławiający). Trzy "Księgi" opisują dzieje Polski od panowania księcia Popiela do Bolesława Krzywoustego (XII w.). "O żałosnej śmierci sławnego Bolesława" ukazuje radość i dostatek, jakie panowały za czasów Chrobrego. Wraz z jego śmiercią "złoty wiek zmienił się w ołowiany". "Pieśń o śmierci Bolesława" czci jego męstwo, sławę i moc. Ukazuje żal narodu po stracie władcy. "Zaczyna się księga trzecia dziejów Bolesława III" to utwór, który przedstawia oblężenie Głogowa przez Niemców i bój wojsk Krzywoustego z wojskami cesarza Henryka IV. Autor sławi potęgę militarną Polaków. Talent taktyczny Krzywoustego sprawił, iż Niemcy zaprzestali atak na miasto.
W "Legendzie o św. Aleksym" przedstawiony został ideał ascety. Główny bohater, syn Eu-famijana, księcia rzymskiego, rozdał swe bogactwa i wybrał dolę tułacza i żebraka. Zrządze-niem Opatrzności wrócił do rodzinnego domu, lecz nie został tam rozpoznany. 16 lat spędził w pokucie i umartwianiu, w komórce pod schodami. Żywił się resztkami, które wyrzucała na niego służba. Gdy umarł, dzwony kościelne zaczęły same bić. Aleksy prowadził ascezę, czyli surowy, wstrzemięźliwy tryb życia, zmierzający przez wyrzeczenie się przyjemności i umar-twianie do doskonalenia się w cnocie. Ascetę uważano za bojownika z własnymi namiętno-ściami.
Przykładem ascety jest również św. Szymon Słupnik. Spędził 27 lat życia na słupie, na któ-rym umieszczona była cela. Utwory z tradycji wschodniej charakteryzowały się kultem abso-lutnej ascezy posuniętej do samozniszczenia. Asceza franciszkańska negowała takie praktyki. Również z postawą św. Szymona polemizuje Stanisław Grochowiak. Porównuje wybujałą ascezę z niezawinionym, niechcianym cierpieniem - chłopaka skazanego na śmierć oraz dziewczyny, na której popełniono gwałt.

Przedstaw najważniejsze motywy i tematy literatury średniowiecznej.
Charakterystyczną cechą literatury średniowiecznej jest jej szczególne zaangażowanie w kwestie religijne i świeckie, duchowe i społeczne. W średniowieczu pisano głównie z myślą o tym, aby opracowywana "materia" służyła wyraźnie określonym celom: zbudowaniu moralnemu, wychowaniu i pouczaniu, potępieniu zła i afirmacji dobra, poszerzeniu wiedzy, przechowaniu pamięci o uznanych za ważne zdarzeniach oraz ludziach. Tym tłumaczy się silne nasycenie wypowiedzi literackich "przykładami" (egzemplami), skłonność do kontemplacji, rozważań

Wymień najważniejsze utwory epiki rycerskiej
Eposy rycerskie, nazwane także poematami epickimi.
"Chanoons de geste" dosłownie znaczy "pieśń o czynach", były to średniowieczne poematy epickie. Gatunek ten opowiada o czynach bohaterskich z epoki Karola Wielkiego. Przykładem chanoons de geste jest "Pieśń o Rolandzie". Do eposu rycerskiego należą także romanse rycerskie i miłosne. Słynny cykl francuski to podania: "O Królu Arturze i rycerząch Okrągłego stołu", "Dzieje Tristana i Izoldy", niemiecka - "Pieśń o Nibelnngach", hiszpańska - "Pieśń o Cydzie".
"PIEŚŃ O ROLANDZIE"
Ma przejrzystą kompozycję trójdzielną. Wstęp to przygotowanie zasadzki przez zdrajcę Ganeleona. Rozwinięcie akcji przedstawia bohaterską walkę i śmierć Rolanda oraz jego towarzyszy. Zakończenie ukazuje zemstę Karola Wielkiego na Saracenach za śmierć siostrzeńca. Roland był rycerzem Karola Wielkiego i w 778 wziął udział w wyprawie do Hiszpanii zajętej przez Saracenów. Duma i średniowieczne poczucie honoru nakazywały mu samodzielność działania. Mimo trudnej sytuacji nie wezwał pomocy, a tym samym naraził swoich rycerzy na śmierć. Zginęli wszyscy łączne z nim, ale honor średniowiecznego rycerza został obroniony
"Dzieje Tristany i Izolda"
Opisuje on historię Tristana, wysłanego po Izoldę, przeznaczoną na małżonkę króla Marka; jednak służąca Bargien przez omyłkę daje Tristanowi i Izoldzie napój miłosny, przeznaczony oryginalnie dla Marka i Izoldy; resztę powieści stanowi opis przygód dozgonnej i ślepej miłości tych dwojga; w obliczu miłości, wszelkie inne sprawy tracą na ważności; wszystko, po wielu przygodach kończy się pomyślnie: król Marek okazuje się dobroczyńcą i po śmierci kochanków umożliwia i wieczny wspólny spoczynek; w tym utworze, kochanek jest zakochany tragicznie, to znaczy nigdy nie może poślubić ukochanego, ze względu na okoliczności, ale małżeństwo z przymusu z inną osobą, nie zmienia uczucia; nie mogąc żyć ze sobą, nie szczędzą wysiłków, aby spotykać przy każdej okazji; koniec jest również tragiczny: tu Tristan został wygnany i poślubia inną Izolda; śmiertelni ranny, prosi o ostatnie widzenie z ukochaną, co udaje się, ale zazdrosna żona Tristana, doprowadza go do śmierci, zanim zobaczy się z ukochaną; gdy przybywa Izolda, Tristan już nie żyje i ona również umiera;

"Lament świętokrzyski"- arcydzieło liryki średniowiecznej
Cykl tzw. pieśni łysogórskich powstał w połowie XV w. "Lament świętokrzyski" to liryczny monolog Marii stojącej pod krzyżem. Anonimowemu autorowi udało się niezwykle sugestywnie przedstawić cierpienie matki opłakującej syna. Bo też Maria nie jest w "Lamencie" boska, ale ludzka, po ludzku podatna na zwątpienia, współczująca i głęboko nieszczęśliwa. Nie ma w tej pieśni nadziei zmartwychwstania ani wizji pośmiertnego triumfu Chrystusa. Historia święta przyjmuje tu wyraz bliski każdemu człowiekowi.

Motyw śmierci i miłości przenikający "Wielki testament" Franciszka Villona.
Franciszek Villon to francuski poeta jesieni średniowiecza tworzący pod koniec w XV. Był on studentem i mistrzem paryskiego uniwersytetu, al. Ze względu na swój temperament i hulaszczy tryb życia, nie mógł znaleźć sobie miejsca w uporządkowanym świcie. W końcu został zawodowym przestępcą, członkiem zbrodniczej organizacji, więźniem skazanym na śmierć. Po cudownym uniknięciu śmierci schorowany Villon pisze "Wielki testament", którym żegna się ze światem, prowadzi rozrachunek życia. Świat Villona to Paryż ludzi ubogich, tęskniących za lepszym życiem. Nie ma tu miejsca na heroizm, pompatyczne rycerskie gesty, sztuczną, dworską miłość. Poeta zafascynowany jest przemijalnością i nieuchronnością śmierci. Średniowiecze sławiło tzw. sztukę dobrego umierania, ponieważ była ona przepustką do lepszego świata, wyzwoleniem duszy z kajdan doczesności. W sztuce tego okresu panuje motyw tańca śmierci (dance makabre). Śmierć bowiem nie uznaje żadnej hierarchii, jest nieprzekupnym i nieuchronnym końcem każdego człowieka- w jednym rzędzie stawia króla, biskupa i żebraka.

Średniowieczna wizja Boga, świata i człowieka
Bóg- jest miarą wszechrzeczy, stoi w centrum wszechświata (teocentryzm), świat jest jego dziełem, człowiek zaś powinien do niego dążyć. Bóg jest wszechmocny i doskonały, dał człowiekowi ziemię, aby przez życie na niej sławił stwórcę.
Człowiek- życie doczesne uważa za stadium przejściowe, myśli o śmierci i zbawieniu. Całe istnienie doczesne skupia się na dostąpieniu łaski Bożej i przejściu po śmierci do raju. Osiągnąć to można przez wyzbycie się namiętności, bogactwa, wszelkich uciech i radości tego świata- idea ascezy, umartwianie się i cierpienie drogą do Boga. Można także przez prostą wiarę w dobro Stwórcy i każdego człowieka (franciszkanizm). Wreszcie trzecim sposobem poznania Boga i dostąpienia do niego jest rozum (Św. Tomasz), którym można poznać świat i samego Stwórcę. Rozum i myślenie ma wielką siłę.
Świat- jest doskonały i harmoniczny, Bóg stoi w jego centrum wyznaczając wszelki kierunki. Poznać go można przy pomocy zmysłów i rozumu.

Przedstaw główne prądy renesansu
Humanizm- jest to uzmysłowienie sobie wartości własnej, jedynej, ludzkiej osobowości. Potrzeba poznania i formowania indywidualnej osobowości poddała program zarówno studiowania siebie, swoich wewnętrznych przeżyć jak i kształcenia się na światowych zdobyczach i wzorach ludzkiego ducha, najpełniej objawionych w starożytnej wiedzy o człowieku, czyli w antycznej filozofii, literaturze i sztuce. Jeżeli w dobie średniowiecza kultura zorientowana była na Boba i sprawy pozaziemskie (zbawienie, potępienie), to w Europie XV i XVI w miarą wszechrzeczy jest człowiek i jego ziemski świat. Tę nową postawę streszczało hasło, które humaniści zaczerpnęli z komedii rzymskiego pisarza Terencjusza- "Człowiekiem jestem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce". Humaniści: Erazm z Rotterdamu, Leonardo da Vinci, Jan Kochanowski.
Reformacja- ruch religijny, społeczny i polityczny w Europie XVI w.; doprowadził do rozłamu w Kościele zachodnim i do utworzenia nowych wyznań chrześcijańskich; reformacja rozpoczęła się w 1517 wystąpieniem Marcina Lutra przeciw sprzedaży odpustów i zmaterializowaniu duchowieństwa; w swoich założeniach postulowała moralną odnowę Kościoła przez powrót do wiary i praktyk wczesnego chrześcijaństwa (stąd duża rola Biblii); w niektórych krajach spowodowała radykalne ruchy społeczne. Równocześnie jednak reformacja sprzyjała rozwojowi kultur narodowych, zwłaszcza języków i literatur narodowych. Luteranizm- do zbawienia prowadzi wyłącznie wiara, a nie kupowane odpusty. Kalwinizm- mówił, że Bóg z góry przeznaczył człowieka do zbawienia lub potępienia niezależnie od jego starań. W Polsce powstał zakon Braci Polskich (arianie), która miał ogromny wpływ na rozwój oświaty i języka polskiego- arianie stworzyli polską gramatykę i słownik polsko- łaciński.
Antropocentryzm- pogląd, wg którego człowiek jest centrum i celem Wszechświata, a także ześrodkowanie badań filozoficznych na problematyce człowieka.
Irenizm- pochwała pokoju, przeciwstawianie się wszelkim waśniom, wojnom i kłótniom. Erazm z Rotterdamu głosił, że człowiek jest z natury dobry, zło zaś pochodzi z niewiedzy. W Polsce wyznawcą irenizmu był min. Jan Frycz Modrzewski, który w księdze "O wojnie" (pochodzącej z traktatu "O poprawie rzeczpospolitej"), potępia wojny zbrodnicze, usprawiedliwia zaś obronne.

"Dekameron" Boccaccia jako "pierwsza komedia ludzka"
"Dekameron" (z gr. deka- dziesięć i hemera- dzień) to największe dzieło Giovanniego Boccaccio(1313-1375) zawierające 100 nowel opowiedzianych przez 7 białogłów i trzech młodzieńców. Ramą utworu są przymusowe wakacje, które na wsi spędza świetne florenckie towarzystwo. Aby uprzyjemnić sobie czas wypoczynku (kiedy w mieście szaleje zaraza- 1348) co dzień każdy z nich opowiada jedną nowelę. Często są to opowiadania barwne, z nutką pikanterii o śmiałych obyczajowo, z życia wziętych historiach. Boccaccio z niezrównaną plastyką maluje ludzkie charaktery, opisuje zwyczaje swoich czasów, snuje zręczne intrygi. Świat "Dekameronu" to ziemskie, doczesne, ludzkie przyjemności i przykrości, świat, w którym wielką rolę odgrywają kobiety przewyższające mężczyzn sprytem i żądzą swobodnego życia. Po raz pierwszy na taką skalę utwór literacki nie opisuje bogów czy świętych, ale daje wzorce do naśladowania i potępia haniebne uczynki przy pomocy humoru i scenek z życia zwykłych ludzi.

Na czym polega teoria "sokoła" na przykładzie noweli z "Dekameronu"
Nowela- utwór o zwartej akcji, jednowątkowy. Centralny motyw, często umieszczany w tytule, pojawia się potem w każdej fazie fabuły. W noweli występuje mała ilość postaci oraz redukcja opisu, komentarzy i charakterystyki.
Tytułowy sokół z noweli Boccaccia to jedyny ptak jaki ostał się szlachcicowi i który jest dla owego szlachcica źródłem utrzymania. Niegdyś będąc bogatym, Federigo zakochał się w pięknej Monnie, urządzał dla niej uczty, kupował drogie prezenty i w ten sposób roztrwonił swój majątek, a ukochana nawet na niego nie spojrzała. Federigo zamieszkał w starym domu ze swoim sokołem i pewnego razu w tych samych okolicach zjawiła się Monna z synkiem. Synek owy wkrótce ciężko zachorował i zapragnął mieć tego pięknego ptaka jako że tylko on mógł przynieść mu ukojenie. Monna porzuciła dumę i widząc coraz większą słabość syna wybrała się z prośbą do Federiga. Ten zupełnie zaskoczony niespodziewaną wizyta chciał ukochaną ugościć najlepszym daniem i zabił sokoła. Kiedy Monna wyznała po co naprawdę przyszła Federigo opowiedział jej o losach ptaka. W kilka dni potem syn Monny zmarł, ale ona przejęta ofiarnością młodzieńca i widząc jak wielką do niej żywi miłość poślubiła Federiga. Teoria sokoła to takie właśnie poświęcenie najcenniejszej rzeczy jaką się ma.

"Boska komedia" Dantego "pomostem" pomiędzy średniowieczem a renesansem
"Boska komedia" Dante Alighieri (1265-1321) to ogromny poemat, podzielona na trzy części historia duchowej przemiany człowieka, przedstawiona w formie fantastycznej wędrówki po zaświatach, wyobrażonych zgodnie z religijnymi koncepcjami epoki. Te trzy części to Piekło, Czyściec i Niebo. Po każdej z nich bohatera oprowadza przewodnik- I i II Wergiliusz, III- ukochana Dantego, Beatrycze.
"Boska komedia" uważana jest za literacką syntezę średniowiecznej kultury, a zarazem za dzieło zapowiadające już nowa epokę- renesans. Podporządkowanej religii wizji świata towarzyszy bowiem w tym utworze nowożytny indywidualizm i krytycyzm. Dante nie pisze poematu o królu świętym czy rycerzu, lecz o sobie i swoich uczuciach, problemach, sympatiach i nienawiściach. Autor umieszcza w utworze krytykę swoich wrogów i rozpatruje aktualności zaistniałe we Florencji, z której został wygnany. Średniowieczna jest filozoficzna warstwa dzieła: Bóg umieszczony w centrum świata jako najwyższa wartość, szczęście i cel. Ze średniowieczem doskonale koresponduje wymowa alegoryczna (np. Wergiliusz symbolizuje mądrość), a także tak lubiana w tej epoce magia liczb (33 kręgi, 9 pieśni, 3 części). Ma jednak to dzieło cechy renesansowe: napisane jest w języku ojczystym, odwołuje się do tradycji antycznych, ukazuje świat uporządkowany, harmonijny, symetryczny. Ukazana podróż jest osobistym przeżyciem Dantego. Głównym przesłaniem utworu jest miłość, która jest siłą kosmiczną, uniwersalną, człowiek kochający dzieło Boże zmierza do swojego Stwórcy

Obywatel i państwo jako problem publicystyki XVI w. (Frycz- Modrzewski, Skarga)
Publicystyka- jest to dział piśmiennictwa, który porusza tematy aktualne, bieżące, żywo interesujące społeczeństwo, dotyczące polityki, obyczajów, kultury itp. Twórcy publicystyki podejmowali aktualności opisując je w różnych formach: felietonach, szkicach, recenzjach lub artykułach. Publicystyka łączy się nieodzownie z rozwojem prasy, a początki jej umieszczane są w renesansie. Najwybitniejsi przedstawiciele XVI w publicystyki to: Andrzej Frycz Modrzewski "O poprawie Rzeczypospolitej" (traktat) reprezentującego tzw. publicystykę społeczną oraz ks. Piotr Skarga autor "Kazań sejmowych" reprezentujących tzw. publicystykę religijną.
A. Frycz Modrzewski (1503- 1572) jako pierwszy w Europie rozpropagował pojęcie demokracji. Stworzył on wizję sprawiedliwego, zreformowanego państwa analizując najważniejsze dziedziny życia społecznego. Traktat składał się z 5 ksiąg- "O obyczajach", "O prawach", "O wojnie", O Kościele" i "O szkole". Modrzewski zawarł w nich wiele rewolucyjnych myśli i rozwiązań i przekonywał, że równość jest jedną z najważniejszych wartości. Wszyscy powinni być sądzeni jednym prawem bez względu na stan czy pochodzenie. Modrzewski każe kłaść nacisk na edukację i dbanie o swoją przyszłość. Kościół był dla Modrzewskiego źródłem cennych prawd moralnych i obyczajów, ale powinien on być opodatkowany i pieniądze te miałyby iść na szkolnictwo, a Kościół powinien być podporządkowany państwu. W księdze "O wojnie" przedstawia jej bezsens i okrucieństwo, jest ireistą- czyli wyznawcą pokoju, przeciwnikiem wszelkich waśni. Modrzewski ceni pracę ,a nie lubi rozrywek, tańców i zabaw. Pieniądze przeznaczane na zbytek dóbr szlacheckich mogłyby uzdrowić polskie szkolnictwo. Obywatel dla Frycza to humanista, człowiek wykształcony i pracowity, pamiętający o Rzeczypospolitej, moralny i prawy.
Piotr Skarga (1536-1612) był wspaniałym mówcą i pisarzem. Swoje kazania miał wygłosić na obradach sejmu, który został jednak zerwany. W swoim dziele widział Polskę jako jeden organizm, który składa się ze zgodnie ze sobą współdziałających członów. Władza opierać się miała na silnej monarchii posłusznej Kościołowi. Skarga opisał 6 chorób nękających Rzeczpospolitą: nieżyczliwość ludzka, niezgoda i kłótnie sąsiedzkie, naruszanie religii katolickiej i wada heretyckiej zarazy, dostojności królewskiej i władzy osłabienie, niesprawiedliwe prawa, grzechy i złości jawne. Człowiek według Skargi powinien przede wszystkim kochać boga i bliźnich, bo miłość ma cechę scalającą i może naprawić ojczyznę. Życie przynosi ze sobą bogactwa i zbytki, których trzeba używać w sposób prawy.

Alegoria ojczyzny jako tonącego okrętu w "Kazaniach sejmowych" P. Skargi.
Kazanie- rodzaj religijnego przemówienia, głoszonego przez kapłana podczas Mszy Św., stałych lub okolicznościowych świąt. W przypadku Piotra Skargi "Kazania" stały się utworem literackim, lecz spełniają także wszelkie wymogi prawidłowego przemówienia:
- posiadają obrazowe, docierające do wyobraźni odbiorcy przykłady, pytania retoryczne, liczne apostrofy i taki dobór argumentów, by przekonać do swoich prawd,
"Kazania sejmowe" zawierają sugestywny obraz upadku Rzeczypospolitej trawionej licznymi chorobami, są to: nieżyczliwość ludzka, niezgoda i kłótnie sąsiedzkie, naruszanie religii katolickiej i wada heretyckiej zarazy, dostojności królewskiej i władzy osłabienie, niesprawiedliwe prawa, grzechy i złości jawne. Polskę Skarga porównał do tonącego okrętu czyli w przypadku braku zmiany kazał przygotowywać się na niechybny upadek narodu i całego państwa. Ratunek widział w silnej władzy królewskiej podległej Kościołowi. Na tym tonącym okręcie ludzie zamiast pomagać sobie nawzajem, ratować się miłością, łapią tylko co swoje przyciskają do piersi bogactwa i myślą, że się uratują nic nie robiąc. Ah jakże się mylą... okręt ten trzeba łatać, wodę zeń wylewać i porzucać zbytki by go ratować, a jeśli nie, to wszyscy na nim poginiemy.

Ocena społeczeństwa polskiego zawarta w "Krótkiej rozprawie między trzema osobami Panem Wójtem a Plebanem" M. Reja
Mikołaj Rej (1505-1569)- znamy dwa obrazy tego poety- poczciwego i spokojnego filozofa oraz żarłoka i pijaka lubującego się w głośnych ucztach i używającego życia z rozmachem. "Krótka rozpraw..." została wydana w 1543 roku pod pseudonimem Ambroży Korczbok Rożek. Satyra ta porusza konflikt stanowy i piętnuje wady duchowieństwa oraz szlachty. Autor występuje w obronie chłopa, obciążonego świadczeniami na rzecz szlachty i kleru. Utwór ma formę dialogu, gdyż w tamtych czasach szukano prawdy w zderzeniu różnych relacji, w prezentacji rozmaitych sposobów widzenia świata.
a. duchowieństwu zarzuca- świecki tryb życia, zaniedbywanie obowiązków, chciwość w ściąganiu dziesięciny, wykorzystywanie religii do własnych celów, utrzymywanie wiernych w przekonaniu, że zbawienie wieczne zależy od wysokości składanych ofiar
b. szlachcie wytyka: prywatę, egoizm, pychę, posłom- brak uczuć patriotycznych, pogoń za korzyściami materialnymi. Tylko Wójt pozostaje poza autentyczną krytyką- jest zwycięski w rozmowie, zawsze zaś przegrany w życiu.

Szlachecki model szczęścia w "Żywocie człowieka poczciwego" Reja
"Żywot..." jest wielką pochwałą wsi i życia wiejskiego. Rej zaleca spokojne życie na wsi, w otoczeniu natury. Życie szlachcica upływa wśród zajęć gospodarskich, odmiennych w każdej porze roku, pogodnej atmosferze rodziny, w zgodzie z sąsiadami. Poczciwy ziemianin wiedzie pogodne życie- nie boi się starości ani śmierci, a człowiekiem poczciwym w rozumieniu pisarza jest ten, kto pokój czyni na ziemi i nie krzywdzi innych. Filozofie szlacheckiego modelu szczęścia to:
• stoicyzm- spokój, umiar, cnotliwe życie zgodnie z naturą i rozumem
• epikureizm- czerpanie z rozrywek, korzystanie z dobrodziejstw wsi, wielką przyjemnością jest życie zapobiegliwego, gospodarnego człowieka poczciwego.
"Żywot..." daje obraz wykształconego szlachcica przysposobionego do życia w szlacheckiej Rzeczypospolitej. Życie podlega porom roku, jak i okresom życia- młodości, dojrzałości i starości. Księga w drobnych szczegółach daje rady co do stroju, sprzętów, zajęć, wychowania, dobru małżonki i wszystkich spraw dotyczących człowieka poczciwego.

Postawa wobec życia człowieka renesansu w świetle "Fraszek" Kochanowskiego
Fraszka- krótki utwór, najczęściej pisany wierszem o charakterze humorystyczno- satyrycznym, zwięzły, zwarty o zaskakującej poincie, będący odmianą epigramatu
Podział fraszek ze względu na treść:
a. refleksyjne- "O żywocie ludzkim", "Na lipę", "Na zdrowie"
b. autobiograficzne
c. o miłości- "Do Hanny", "O miłości"
d. fraszki- żarty- "Raki"
e. piętnujące wady ówczesnego duchowieństwa- "O kapelanie", "O kaznodziei"
f. obrazujące życie dworskie- "Na Konrada", "O doktorze Hiszpanie"
"Fraszki" Kochanowskiego miały jak najbardziej renesansowy charakter- widać w nich zainteresowanie człowiekiem, jego problemami, przeżyciami wewnętrznymi, cechami charakteru i osobowością, stanowią sumę renesansowej mądrości życia, pochwała uciech przeplata się z marzeniami ożyciu stałym i spokojnym, radość życia oparta jest o stateczność i mądrość, poczucie humoru, optymizm, wiarę w efekty pracy i wszechstronny rozwój człowieka. Fraszki nawiązują do filozofii stoickiej i horacjańskiego carpe diem, dostrzegają uroki życia zgodnie z naturą i wrażliwość na piękno. Autor w swoich utworach przedstawia nam postawę wobec życia człowieka renesansu- żywota spokojnego i mądrego (o czy już pisałem). Na innych przykładach pokazuje jak być nie powinno, ośmiesza niektóre postawy (pijak, hultaj, lekkoduch).

Świat wartości wyłaniający się z "Pieśni" Kochanowskiego
Pieśń- podzielony na strofy utwór liryczny o poważnej zwykle tematyce.
Nowe pojmowanie Boga w świetle hymnu "Czego chcesz od nas Panie..."
a. świat jest konstrukcją idealnie harmonijną i piękną, a każdy jego szczegół pełni określoną i użyteczną rolę
b. Bóg jest budowniczym świata, jego piękno tkwi w najdrobniejszych elementach stworzonego dzieła i on porusza tym zdumiewającym mechanizmem
c. Człowiek wobec stworzonego przez Boga świata zachwycony i kontempluje jego uroki. Wielbi Stwórcę, którego istnienie przenika cały wszechświat. Jest wdzięczny za to, że może korzystać z tak hojnych darów, oddaje więc hołd i liczy na opiekę Boga. W przeciwieństwie do średniowiecznych tekstów, Kochanowski nie przypomina o śmierci, o życiu pozagrobowym, lecz głosi radość życia. Pragnie, żeby człowiek dążył do poznania tego, co go otacza, żeby piękny świat uczynił go szczęśliwym.
Humanistyczna pełnia życia i postawa stoicka w pieśniach Kochanowskiego
a. "Miło szaleć kiedy czas po temu..." - Horacjańskie carpe diem. Kochanowski ceni poczucie humoru w wesołym towarzystwie, przy stole biesiadnym. Zachęca do szukania szczęścia na ziemi, a nie w życiu pozagrobowym
b. "Chcemy sobie być radzi..." - Radość życia musi być oparta o stateczność i mądrość. Poeta pochwala wesołą kompanię, humor, ale zaleca pogodę ducha, zachowanie godności w znoszeniu problemów, trudności, przeciwności losu
c. "Nie porzucaj nadzieje..." - Poeta opiewa urodę świata, radość życia, chwali aktywną, twórczą postawę człowieka. Zna ona zmienności losu i kaprysy fortuny, w każdej sytuacji jednak zaleca zachowanie dystansu i pogody ducha
d. "Niezwykłym i nie lada piórem opatrzony..." - Należy żyć godnie, przestrzegać wartości moralnych i zarazem dbać o to, by życie było ciekawe, by niosło ze sobą radość i szczęście. Poeta chwali dążenie do poznania świata i do tworzenia piękna. Kochanowski docenia wartość swojej twórczości. Jest szczęśliwy, że został obdarzony talentem poetyckim i może dać ludziom radość. Na wzór Horacego poeta wierzy w moc i trwałość swojej poezji, odczuwa dumę, że jest artystą.

Treść i alegoryczność "Odprawy posłów greckich" Kochanowskiego
Dramat ten nawiązuje do mitu o wojnie trojańskiej. Oto królewicz Aleksander, by zaspokoić swoją namiętność do Heleny, zaraża swój kraj na niebezpieczeństwo wojny. A dzieje się to przy milczącym przyzwoleniu króla Priama oraz zgodzie przekupionej i lekkomyślnej rady trojańskiej, która jest zresztą zadziwiająco podobna do polskiego sejmu. Jedynie Antenor, uosobienie mądrości i cnót obywatelskich, przeciwstawia się Aleksandrowi uważając, że Helenę należy zwrócić Grekom. Jego racja zostaje odrzucona, a greccy posłowie odprawieni z niczym (taki jest sens tytułu utworu). Mimo to Antenor pozostaje lojalnym obywatelem, który poddaje się woli większości i nadal służy swojej ojczyźnie. Właśnie ta decyzja czyni zeń bohatera tragicznego,. Antenor bowiem weźmie udział w niesprawiedliwej wojnie, która musi skończyć się klęską Trojan.
W roku 1578 w Ujazdowie wystawiono "Odprawę..." z okazji zaślubin czołowego polityka ówczesnej Polski Jana Zamoyskiego. Zaszczycili ją swoją obecnością najwyżsi dostojnicy państwowi i król Stefan Batory. Czasy były niespokojne, szykowano się do wojny z carem Iwanem Groźnym. Tragedia zawierała liczne aluzje do sytuacji Polski. Dlatego też końcowe zdanie bohatera utworu, Antenora ("Radźmy jako kogo bić; lepiej niż go czekać"), uznano za zachętę do działań wojennych.

Związek "Odprawy..." z tragedią grecką
Dramat antyczny "Odprawa posłów greckich"
1. Jedność czasu, miejsca i akcji 1. Jedność czasu, miejsca i akcji. Autor pierwszy próbował przeszczepić na grunt polski tragedię antyczną. Nie chciał uchylić zasadom.
2. Ograniczona liczba aktorów, brak scen zbiorowych 2. Ograniczona liczba aktorów. Obrady sejmu relacjonuje Helenie, wysłany przez Aleksandra poseł, ponieważ autor unikał scen zbiorowych
3. Występują aktorzy i chór, czyli epejzodia przeplatają się ze stasimonami 3. Poprawnie zbudowana tragedia klasyczna. Tekst jest podzielony na wystąpienia aktorów i chóru. Chór pełni rolę taką jak w dramacie antycznym: zapowiada, komentuje, uzupełnia wypowiedzi aktorów, stwarza nastrój
4. Akcja postępowała stopniowo, aż do nieuchronnego, tragicznego końca 4. Wypowiedzi postaci nie służą potęgowaniu napięcia, bo już na wstępie dowiemy się jaką odpowiedź otrzymali posłowie
5. O tragizmie postaci decydował fakt, że wybór jakiego musiał dokonać bohater zawsze był tragiczny 5. W "Odprawie..." można było uniknąć tragedii. Posłowie mogli zwrócić Helenę mężowi i wówczas nie doszłoby do wojny. Wybrali jednak drogę z tragicznymi następstwami, bo Troja została zburzona. Istniała więc możliwość wyboru.
6. Bohaterowie tragedii uwikłani byli w sytuacje bez wyjścia (śmierć, konflikt sumienia) 6. bohaterowie nie byli uwikłani w sytuację bez wyjścia. Mieli wyjście, aby uniknąć katastrofy. W "Antygonie" tragedia następuje w utworze, śmierć Antygony, Hejmona, Eurydyki, a w "Odprawie..." nikt nie ginie, ale zapowiedziana tragedia nastąpi. Będzie jeszcze większa, bo zginie Troja (proroctwo Kasandry)
7. O losach starożytnych bohaterów decydowali bogowie lub przeznaczenie 7. W tragedii Kochanowskiego bohaterowie sami dyskutują i podejmują decyzje. Troja musi zginąć, bo zgubę szykuje jej własne społeczeństwo. To przekupni posłowie za pozostawieniem Heleny, nie kierowali się troską o bezpieczeństwo kraju
8. Cechą tragedii antycznej było oczyszczenie- katharsis 8. Dialogi i monologi są bezrymowe. Wiersz biały

Topos "wsi spokojnej, wsi wesołej" w twórczości renesansowej
Topos- są to stałe obrazy i motywy istniejące w literaturze europejskiej, będące świadectwem ciągłości tradycji w kulturze śródziemnomorskiej.
"Pieśń Świętojańska o Sobótce" jest to utwór szczęśliwie łączący elementy ludowego obrzędu (który odbywał się w najkrótszą noc w roku) z antyczną tradycją poezji sielankowej (gatunek literatury obejmujący utwory tematycznie związane z życiem pasterzy, rolników, rybaków, mające postać lirycznego monologu, najczęściej przeplecionego opisem lub dialogiem). W 12 pieśniach śpiewanych przez przybrane odświętnie panny wygłasza Kochanowski pochwałę wiejskiego, spokojnego życia, uroków miłości małżeńskiej i cudownej mocy śpiewu , czyli poezji. Czarnolas staje się tu cudowną krainą Arkadią- marzeniem wszystkich poetów. Arkadia- według Wergiliusza kraina prostoty i szczęścia.
"Żywot człowieka poczciwego"- wieś jest the best.

Kryzys światopoglądu humanistycznego w "Trenach" Kochanowskiego
Tren- gatunek poezji żałobnej ukształtowany w starożytnej Grecji przez Symonidesa. Jest to pieśń lamentacyjna, wyrażająca żal z powodu czyjejś śmierci, napisana "na cześć" zmarłego, rozpamiętująca jego chwalebne czyny, zalety i zasługi. Tren miał ścisły układ wewnętrzny:
1. pochwała cnót i zalet zmarłego
2. wielkość poniesionej straty
3. demonstracja żalu
4. pocieszenie
5. napomnienie- pouczenie
W "Trenach" (1580) (I - XIX) napisanych po śmierci córki Urszuli, renesansowy obraz świata i humanistyczna filozofia człowieka stają się pustymi formułami, z których poeta drwi boleśnie, bo przecież są to prawdy, którym poświęcił całe życie. Wykracza też Kochanowski poza normy klasycznej sztuki poetyckiej. Tren starożytni łączyli z dostojnymi osobami- królami, mędrcami, bohaterami, cykl czarnoleski zostaje zaś poświęcony dziecku. Nieklasyczny jest też styl "trenów". Wszechobecny niepokój, jakby poszukiwanie słów, śmiałe przerzutnie- wszystko to zapowiada wyraźnie rychły zmierzch renesansowego klasycyzmu.
Kochanowski jest w "Trenach" bezkompromisowy. Światem cierpienia i rozpaczy, światem, w którym nie istnieje naturalny porządek i ojcowie muszą grzebać swoje dzieci, nie może rządzić dobry Bóg z "Hymnu". To raczej jakaś ciemna, tajemnicza siła (los, fatum), której obcy jest jakikolwiek porządek moralny. Humanistyczna pasja zdobywania wiedzy, służenia "poczciwej sławie" jest śmieszna. Mędrca bowiem może w każdej chwili spotkać taki sam los jak głupca- cierpienie i śmierć.
Humanizm "trenów" jest trudny, można nawet powiedzieć: tragiczny. Poeta ratuje rozumną harmonię świata , ratuje sennym, być może oszukańczym, majakiem (w "Trenie XIX" we śnie ukazuje mu się matka, trzymająca na ręku Urszulkę). Konkluzja "Trenów" ocala humanistyczny porządek świata- ludzkie sprawy należy znosić po ludzku, z godnością, wierząc, że wszystkim rządzi wszechmocny Bóg. "Treny" zapowiadają już barokową wizję świata, w której wiedzę zastępuje wiara, a godność człowieka- pokora
Tren I- inwokacja, kolejne opisują smutek żal i ból
Tren XI- bunt przeciwko biegowi życia
Tren XII- charakterystyka Urszuli, refleksje filozoficzne
Tren XVIII- modlitwa
Tren XIX- pogodzenie się z losem

Kochanowski jako twórca renesansowy, typowy humanista i poeta doctus(uczony)
1. Pozostawił bogatą spuściznę literacką (elegia, sonety, fraszki, satyry, pieśni, dramaty i treny)
2. Dzieła K. posiadają rangę ogólnoświatową
3. Stworzył on cudną poezję polską, która stała się wzorem dla przyszłych poetów
4. Stworzył ideał człowieka, obywatela, wzywał do przyjęcia postawy patriotycznej
5. Wzbogacił obrazy poetyckie przez zastosowanie epitetów, porównań etc. Zaczerpniętych głównie z antyku, udoskonalił wiersz polski nadając mu klasyczną formę posiadającą równą liczbę zgłosek i rymy żeńskie
6. Posiadał gruntowne wykształcenie nabyte na zachodzie

"Żeńcy" Szymona Szymonowica jako nietypowa sielanka.
SIELANKA- bukolika, ekloga, idylla, pastorałka, pogodny utwór, często o tematyce miłosnej, przedstawiający uroki życia wiejskiego; ukształtowana w starożytności (Teokryt, Wergiliusz), pełnię rozwoju osiągnęła w sentymentalizmie F. Karpiński,
Arkadia- mityczna kraina wiecznej wiosny i łagodnych cierpień miłosnych, zaludniona przez pasterzy poetów; wyraża odwieczne marzenie człowieka o szczęśliwym życiu w zgodzie z naturą.
Zagłębiając się w treść utworu n