Obraz obywatela starożytnej Grecji

Greckie pojęcie „obywatel” (polities) etymologicznie wywodzi się od terminu „polis”, co w tłumaczeniu znaczy miasto-państwo. Starożytna Grecja utożsamiana jest początkami demokratycznego państwa i obywatelstwa.
Każde polis miało swoje własne formy ustrojowe. W okresie archaicznym władzę sprawowała arystokracja rodowa- eupatrydzi. Eupatrydzi dbali zazwyczaj tylko o swoich bliskich, co oznaczało wzbogacenie się kosztem napływających do Aten cudzoziemców. W ten sposób arystokracja kierowała sprawami polis, nie dopuszczając do głosu ludności innego pochodzenia.
„Polityka” oraz „Ustrój polityczny Aten” Arystotelesa, to główne źródła wiedzy o starożytnym obywatelstwie greckim. Obywatelem stawała się osoba, która urodziła się w polis lub przez nadanie. Nadanie obywatelstwa zdarzało się bardzo rzadko i było wielkim zaszczytem. Posiadanie obywatelstwa było „źródłem wielkiej dumy i wielu przywilejów”. Pełnoprawnymi obywatelami byli pełnoletni mężczyźni. Kobieta urodzona w Grecji, była prawowitą obywatelką, jednak w praktyce nie miała żadnych praw. Mogła jedynie wstąpić w związek małżeński z obywatelem ateńskim i miała prawo dziedziczenia.
Obywatele mieli zarówno prawa jak i obowiązki. Przywilejami była możliwość sprawowania władzy ustawodawczej (zgromadzenia ludowe), wykonawczej (urzędy) i sądowniczej, posiadania majątków ziemskich, oraz partycypowanie w zyskach polis. Biedni obywatele otrzymywali od państwa zapomogi, o które też mogły domagać się rodziny poległych bohaterów wojennych. Przywilejem dla obywatela było również zakaz stosowania wobec niego kar cielesnych i tortur, co nie tyczyło się cudzoziemców, niewolników bądź pozbawionych praw obywateli. Najcięższą karą było wygnanie.
Jedną z grup pozbawionych statusu obywatela byli niewolnicy. W niewolę brano barbarzyńców z Azji Mniejszej i wybrzeża Morza Czarnego i jeńców wojennych. Niewolnik uważany był za własność obywatela polis. Nie miał więc żadnych praw i nie mógł korzystać z dobrobytu demokratycznych polis. Jako towar (nie człowiek) był przedmiotem nieustannego handlu pomiędzy obywatelami. Zabicie niewolnika nie było nawet traktowane jako przestępstwo.
Wśród mieszkańców starożytnej Grecji, którzy mieli status obcokrajowców (nie byli obywatelami), nazywani byli metojkami. Podlegali oni służbie wojskowej i musieli płacić podatki jednak nie mieli żadnych praw politycznych. Nie mogli nabywać ziem, więc trudnili się handlem bądź też pływali na statkach. Metojkowie musieli mieć swoich opiekunów pochodzenia ateńskiego, przez których byli stale nadzorowani. Niewiele różnili się więc od niewolników.
Natomiast pełnoprawni obywatele Aten (czyli pełnoletni mężczyźni) posiadali prawo rządzenia i sądzenia, co w państwie demokratycznym traktowane było to jako obowiązek. „Perykles utrzymywał, iż ustrój ateński nazywa się demokracją, ponieważ opiera się na większości obywateli, a nie na mniejszości, zaś każdy obywatel jest równy w obliczu prawa. W naszym życiu państwowym kierujemy się zasadą wolności”.
Wolność ateńską możemy rozumieć dwojako, mowa tu o niewolnictwie, jednak dla mieszkańców polis pojęcie obywatelstwa było oczywiste i niewolnicy nie byli traktowani jak ludzie. Wielu historyków i myślicieli ery nowożytnej opisywali pojęcie wolności starożytnej Grecji. R. Flaceriele nazwał polis „miastem totalitarnym”, ponieważ bardzo ograniczało wolność poszczególnych jednostek. „Miasto antyczne stanowiło cel sam w sobie, coś w rodzaju prawdy ostatecznej lub najwyższego dobra. Nie pozwalało nikomu ze swych członków na zbyt wielką wolność i skupiało w sobie działalność wszystkich”. Obywatele, którzy sprzeciwiali się prawom polis byli „bezużyteczni” i mogli nawet zostać skazani na wygnanie.
Sparta była wyjątkowym polis wśród miast greckich. Różniła się ustrojem, stylem życia mieszkańców i kulturą. Było to państwo o charakterze militarnym, które powstało w wyniku najazdu Dorów w XII w. p.n.e.
Pełnoprawnymi obywatelami byli tylko spartiaci, którzy zajmowali się powadzeniem wojen i sprawowali pieczę nad helotami. Żyli w obozach wojskowych i nie zajmowali się żadną pracą. Źródłem ich utrzymania były wojny i małżeństwa z zamożnymi spadkobierczyniami.
W starożytnym polis jak nakreśla Arystoteles najważniejszą wartością była cnota. „Na tym właśnie polega cnota obywatela, by wykazać umiejętność rządzenia wolnymi a zarazem słuchania, zaś nie może dobrze rządzić, kto się wpierw nie nauczył słuchać”.
Obowiązkiem obywatela była służba wojskowa oraz konieczność płacenia podatków. Jednak z łatwością wywiązywali się z obowiązków, gdyż w większości byli wyręczani przez niewolników.
„Polis ateńska stworzyła pionierski wzorzec obywatelstwa i wyznaczyła kryteria bycia obywatelem w pełnym dzisiejszym znaczeniem tego słowa: wolne urodzenie, pochodzenie, wiek, miejsce zamieszkania i płeć.” Prawdziwy obywatel musiał w pełni uczestniczyć w życiu swojego państwa, oddawać się jemu, wykazywać oraz co najważniejsze musiał być mądry i wykształcony.
Według A. Ryana , klimat oraz położenie geograficzne, w którym żyli starożytni Grecy znacznie przyczynił się do rozwoju tego państwa. W zimnym lub zbyt gorącym klimacie nie mogłaby wykształcić się tak inteligentna i wysoko rozwinięta cywilizacja. Ważnym czynnikiem był też charakter miast-państw – niewielkie i mało zaludnione sprzyjały wykształceniu się demokracji.
Model obywatelstwa wykreowany w starożytnej Helladzie, stał się przykładem do naśladowania w późniejszych latach u wielu państw, przy czym był modernizowany bądź też niektóre zasady i obyczaje były eliminowane.