Charakterystyka modeli gospodarek oraz struktur gospodarczych

Gospodarka rynkowa - to taka, w której sterowanie procesami gospodarczymi odbywa się poprzez rynek. Gospodarka rynkowa zwana również systemem wolnej przedsiębiorczości, nie jest uzależniona od tradycji czy planu centralnego, lecz bezpośrednio od woli konsumentów. Ważnym elementem tego systemu jest własność prywatna, która daje ludziom motywacje do wykorzystania tego, co posiadają w celu produkcji tych wyrobów, których sprzedaż może przynieść im zysk. Czynnik ten nazywamy często motywem zysku, stanowi on motor napędowy działań ludzkich i sprawia, ze produkują oni rzeczy, których pragną kupujący.
Gospodarka rynkowa jest to system gospodarczy, w którym alokacja zasobów czynników wytwórczych (pracy, ziemi i kapitału) pomiędzy alternatywne możliwości ich wykorzystania (dziedziny wytwarzania, konkretne produkty), a także podział wytworzonych produktów pomiędzy poszczególne jednostki dokonuje się głównie za pośrednictwem rynku, przy niewielkim wpływie państwa.
W gospodarce rynkowej decyzje dotyczące tego, co i w jakich ilościach będzie produkowane, w jaki sposób, tzn. przy użyciu jakich metod technicznych, oraz dla kogo (tak zwane kardynalne pytania ekonomii), podejmowane są przez suwerenne podmioty gospodarcze, kierujące się własnym interesem i postępujące zgodnie z zasadami racjonalności gospodarowania. Podstawą podejmowania tych decyzji są informacje płynące z rynku: m.in. ceny dóbr i usług, ceny czynników wytwórczych, płace, stopy procentowe, stopy zysku, kursy papierów wartościowych, walut oraz oczekiwania podmiotów gospodarczych, co do ich kształtowania się w przyszłości
Decyzje te mogą być w pewnym stopniu modyfikowane przez państwo w związku z ustalaniem przez nie np. stóp podatkowych, nakładaniem (lub zmianą) ceł, ustalaniem minimalnych lub maksymalnych cen, minimalnych płac, ograniczaniem wahań kursów walutowych, kształtowaniem systemu ubezpieczeń, zakresu opieki socjalnej itp.
Skrajną postacią gospodarki rynkowej byłaby gospodarka wolnorynkowa, pozbawiona całkowicie wpływu państwa - taka jednak współcześnie nie istnieje. Podstawą gospodarki rynkowej jest prywatna własność czynników wytwórczych.
Cechy gospodarki rynkowej:
1. Podstawą jej funkcjonowania jest prywatna własność (środków produkcji, przedsiębiorstw itp.)
2. Wolność wyboru: •- w podejmowaniu wszelkich decyzji gospodarczych,
- rodzaju prowadzonej działalności gospodarczej,
3. Prawo do kierowania się własnym interesem podczas podejmowania decyzji gospodarczych,
- posiadania kapitału i zakładania podmiotów gospodarczych - swobodnego kształtowania ceny - do swobodnego przepływu kapitału
- do swobodnego przepływu siły roboczej- do swobodnego obrotu walutami i środkami produkcji,
4. Brak lub tylko minimalna ingerencja rządu w procesy gospodarcze.



Widzimy, więc, że rynek jest najważniejszym mechanizmem w gospodarce rynkowej. Bardzo ważne jest podkreślenie, że jedynie w gospodarce rynkowej, ponieważ wytworzyły się inne systemy ekonomiczne. System ekonomiczny to spół mechanizmów koordynujących proces podejmowania decyzji ekonomicznych.
Społeczna gospodarka rynkowa, forma gospodarki, która rozwinęła się w Niemczech Zachodnich, stanowi połączenie gospodarki rynkowej (gospodarka) i dużego zabezpieczenia
socjalnego pracowników.

Do najważniejszych zasad społecznej gospodarki rynkowej należą takie działania polityki gospodarczej, które nie zagrażają celom o charakterze ogólnospołecznym, takie zabezpieczenia socjalne, aby zmniejszyć ryzyko utraty środków do życia przez obywateli oraz taka polityka społeczna, która w trakcie realizacji celów społecznych dba o wydajność
w gospodarce.
Bezpośrednim celem społecznej gospodarki rynkowej jest zapewnienie pełnego zatrudnienia siły roboczej, wspieranie regionalnej mobilności siły roboczej (walka z bezrobociem strukturalnym), ochrona pracy przez regulacje stosunku pracy między pracodawcą a pracownikiem, poprawa na rzecz podziału dochodu narodowego.
Aby zrealizować te cele, państwo podejmuje następujące działania: ustala płacę minimalną, wysokie podatki przy zapewnieniu całościowej ochrony socjalnej (ubezpieczenie społ., zwrot kosztów leczenia itd.), niskie ceny na artykuły pierwszej potrzeby (polityka subwencji wobec producenta), wspiera kupowanie przez pracowników udziałów w przedsiębiorstwach, w których pracują, a także rozwija szkolnictwo publiczne na wysokim poziomie itd.
Niemcy Zachodnie prowadząc przez lata taką politykę, doprowadziły do szybkiego rozwoju gospodarczego, zachowując dużą ochronę socjalną. System, ten zaczął się jednak załamywać po zjednoczeniu ze względu na różnice w rozwoju gospodarczym obu części Niemiec.
III. Gospodarka centralnie planowana.
Nierynkowym systemem jest gospodarka centralnie sterowana. Jest to gospodarka oparta na dominacji państwowej własności czynników produkcji i kierowana przez biurokrację państwową głownie za pomocą różnego typu wskaźników wynikających z planu centralnego. Ten system był wprowadzany w życie na terenie bloku państw socjalistycznych i wg niego gospodarowano w Polsce w latach 1944-1989. Jest to system, w którym zespoły inżynierów, ekonomistów i specjalistów różnych dziedzin gospodarki na podstawie określonej procedury i w ramach pewnego systemu organizacji przygotowują, zgodnie z wytycznymi partii komunistycznej, plan dla całej gospodarki. To właśnie planiści ustalają, jakie dobra i usługi należy wyprodukować, jak będą one produkowane, a co więcej decydują, kto te dobra i usługi otrzyma, ustalając poziom płac oraz wprowadzając skomplikowany system rozdzielnictwa. System ten jest charakterystyczny dla krajów byłego Związku Radzieckiego, Kuby czy Korei Północnej.

Charakteryzował się on:

• publiczna własność środków produkcji, państwo jest właścicielem, bądź wszystkim bądź dużych i średnich, przedsiębiorstw produkcyjnych i usługowych oraz zasobów naturalnych,
• skoro państwo posiada środki produkcji może przystąpić do planowania, które odbywa się centralnie przez ośrodek rządowy i decyduje o strukturze produkcji, jej podziale i organizacji. Poprzez plan następuje podział dóbr konsumpcyjnych wśród członków społeczeństwa.

Cechy podstawowe gospodarki centralnie planowanej
• monocentryczny ład społeczny
• dominacja państwowej własności czynników produkcji
• entralne planowanie i zarządzanie gospodarką
• nierynkowa alokacja zasobów gospodarczych
• występowanie niedoborów

System centralnie sterowy, którego synonimem jest gospodarka socjalistyczna okazał się niewydolny i nie zaspakajał potrzeb ludzi. Prywatna inicjatywa była w nim niemile widziana, a wręcz zwalczana. Skoro, więc ekonomia mówi, że to właśnie ta inicjatywa jest motorem zmian, nie dziwi upadek systemu socjalistycznego. Zawsze dzieje się tak, że "państwowy" kierownik będzie gorzej zarządzał od prywatnego managera. W socjalizmie zarządzający i pracownicy nie mieli motywacji do lepszej pracy, więc występowało zjawisko olbrzymiego marnotrawstwa zasobów i do chronicznego niedoboru produktów. Centralnie sterowanie jest zawsze mniej efektywne od "niewidzialnej ręki rynku". Ta niewidzialna ręka to abstrakcyjny mechanizm mówiący, że na rynku samoistnie dojdzie do stabilizacji na najwłaściwszym poziomie. Ingerencja państwa w rynek destabilizuje go, utrudnia dojście do równowagi i w konsekwencji mimo początkowej iluzji sukcesu, często osiągnie efekt przeciwny od zamierzonego.

Słabości systemu nakazowo-rozdzielczego:

1. Nie zapewniał prawidłowej alokacji zasobów gospodarczych, tzn. nie skłaniał do racjonalnego wykorzystania czynników wytwórczych i obniżki kosztów, a wręcz przeciwnie sprzyjał marnotrawstwu.
2. System ten okazał się całkowicie nieelastyczny z punktu widzenia dostosowania struktury produkcji do struktury potrzeb odbiorców, i to zarówno w zakresie dóbr inwestycyjnych jak i konsumpcyjnych
3. System nie był zdolny do absorbowania innowacji.
4. Nie sprzyjał osiąganiu równowagi gospodarczej (brak samoczynnego mechanizmu przywracania równowagi, jaki istniej w gospodarce rynkowej)
5. System hamował w sposób widoczny oddolna inicjatywę i kreatywne siły tkwiące w społeczeństwie.
6. Wywoływał tendencje do ukrywania rezerw przez podmioty gospodarcze. Towarzyszyło temu zjawisko zniekształcania lub wręcz fałszowania informacji gospodarczych.
7. Prowadził do nadmiernego wzrostu administracji gospodarczej i biurokracji partyjno-państwowej.
8. Uniemożliwiał w praktyce jakąkolwiek demokrację, w tym rozwój różnych form

Jedynym walorem, jaki możemy dostrzec w systemie nakazowo-rozdzielczym jest tzw. wysoka selektywność, tj. zdolność do koncentracji ograniczonych zasobów na szczeblu centralnym, a następnie ich rozdział między cele uznane za najważniejsze. Pomogło to w realizacji programów szybkich zmian struktury gospodarczej w krajach socjalistycznych, jednak obecnie kraje te odstają daleko pod względem nowoczesności struktur gospodarczych.
IV. Porównanie cech charakterystycznych różnych struktur rynkowych.
Struktura rynku jest opisem zachowań kupujących i sprzedających na tym rynku. Skrajnymi rodzajami rynków są konkurencja i monopol. Te dwa rodzaje rynków są przeciwieństwami. Na jednym prowadzi działalność gospodarczą wielu producentów oferujących identyczne produkty, a na drugim funkcjonuje tylko jeden producent sprzedający produkty nie mające bliskich substytutów. Przestrzeń między tymi dwoma rynkami wypełniają rynki niedoskonałe konkurencyjnie. . • .;a ;,,.
Rynki mogą być podzielone na cztery podstawowe kategorie w zależności od intensywności konkurencji panującej na nich - to znaczy od intensywności wysiłków podejmowanych przez uczestników konkurencji dla ubiegnięcia rywali. Najbardziej konkurencyjną formą rynku jest konkurencja doskonała.
Konkurencja doskonała. • - -. ;« .-. -:.-ni i
Rynek doskonale konkurencyjny to taki, gdzie zarówno sprzedający, jak i kupujący uznają, że ich decyzje dotyczące kupna i sprzedaży nie wpływają na poziom ceny tynkowej. Konkurencja doskonała posiada następujące cechy:
1. Na rynku występuje wielu producentów, z których żaden nie jest na tyle wielki, by wpływać na bieżącą cenę rynkową produktów. Wszyscy producenci należą do kategorii cenobiorców, tzn. nie należą oni do cenodawców czy cenotwórców. Cenobiorca jest to konsument lub producent na tyle mały w stosunku do całego rynku, iż jego sprzedaż i zakupy nie mogą wpływać na ceny tynkowe. Cenobiorca jest zmuszony zaakceptować lub odrzucić cenę rynkową, decydując się na określoną wielkość zakupu lub sprzedaży przy założeniu, że cena rynkowa nie ulegnie zmianie. Cenotwórca to konsument lub producent na tyle znaczący w stosunku do całości rynku, iż jego sprzedaż i zakupy wpływają na cenę rynkową. Poprzez swoje decyzje, dotyczące konsumpcji i produkcji, cenodawca współokreśla ceny rynkowe. Z wielu możliwych kombinacji cen wytworzonych dóbr, wybiera kombinację maksymalizująca użyteczność lub zysk.
2. Wszyscy producenci sprzedają wyroby homogeniczne, co oznacza, iż dobra jednego wytwórcy są nie do odróżnienia od dóbr wszystkich pozostałych producentów. Konsumenci są w pełni zorientowani, co do cen różnych producentów i jest im obojętne, u których z nich dokonują zakupu.
3. Producenci cieszą się pełną wolnością wejścia i opuszczenia rynku - to znaczy, iż koszty wejścia i wycofania z rynku są minimalne, aczkolwiek istnieją.
4. Na rynku występuje wielu konsumentów, żaden z nich nie jest na tyle silny, by : wpływać na rynkową cenę produktu. Tak jak producenci, konsumenci należą do kategorii cenobiorców.