Architektura i urbanistyka hellenistyczna

Rożni twórcy działający w epoce hellenistycznej wywodzili się głównie z ośrodków artystycznych w Grecji i realizowali nowatorskie koncepcje planistyczne i architektoniczne, wykorzystując dotychczasowe osiągnięcia architektury greckiej.
Epoka hellenistyczna w dziejach urbanistyki greckiej to okres budowy największej liczby miast, było to spowodowane ekspansją terytorialną i koniecznością tworzenia nowych ośrodków władzy administracyjnej na zdobytych terenach (sam Aleksander miał podobno założyć 70 miast z Aleksandrią, późniejszą stolicą Ptolemeuszów, a jeden z jego najważniejszych diadochów, oficerów Seleukos I Nikator - 75). Przy rozwiązywaniu problemów i zagadnień związanych z planowaniem przestrzennym miast przestrzegano zasad opracowanych i rozpowszechnianych już w V wieku p.n.e. przez urbanistę, matematyka i sofistę Hippodamosa z Miletu, który według tych wytycznych zaprojektował m.in. ateński port handlowy i wojskowy Pireus w 475 roku p.n.e. W doborze miejsca na założenie miasta brane są pod uwagę: ukształtowanie terenu, warunki klimatyczne, jakość źródeł wody, odległość od szlaków komunikacyjnych i inne czynniki uwzglęniające perspektywistyczny rozwój i funkcjonalność miasta.
Obszar przyszłego miasta o wyraźnie zakreślonych granicach dzielono głównymi arteriami wytyczonymi wzdłuż osi północ-południe i wschód-zachód na wyraźne kwartały. Aglomeracje otaczane były murami obronnymi zaopatrzonymi w wieże i baszty. W centralnie usytuowanej części miasta lokowano ośodek administracyjno-handlowy (agora - miejsce publicznych dysput, dyskusji politycznych i ceremonialnych zebrań towarzyskich) i kultowy (akropol), pozostałe kwartały zapełniała zabudowa mieszkalna. Główne i boczne ulice krzyżowały się pod kątem prostym, tworząc geometryczną regularną siatkę (prostokątny plan). Istotny staje się również wyraźny podział na odrębne dzielnice. W założonej w 331 roku p.n.e Aleksandrii, według projektu macedońskiego architekta Deinokratesa, różnicuje się dzielnice ze wzglęu na ich charakter mieszkalny, handlowy, reprezentacyjny, portowy, rekreacyjny uwzględniając specyfikę terenu. Wielką troską otacza się urządzenia sanitarne, jak np. kanalizację, oraz zapewnia się miastu dostateczną ilość wody poprzez prowadzone do domów sieci wodociągowe (pod względem wygody i czystości ówczesna Priene przewyższała Paryż z czasów Ludwika XV).
Istotnym elementem w obrazie miasta staje się portyk, który niejednokrotnie okala agorę ze wszystkich stron, otaczając również kręgi świątynne czy palestry. Był to budynek na planie wydłużonego prostokąta z jednym lub kilkoma rzędami kolumn, które wspierały dach zamknięty z jednej strony ścianą. Zdarzały się również portyki wielopiętrowe o parterze utrzymanym w porządku doryckim, a piętrze zdobionym w porządku jońskim. Rownież podobną czasami utożsamianą z portykiem budowlę stanowiła stoa, wolnostojąca, wydlużona hala kolumnowa, którą zamykała z tyłu ściana, nierzadko zdobiona malowidłami. Stoa byly miejscem handlu, ale sluzyły tez do odpoczynku lub wykonywania zadan administracyjnych. Podstawowym jednak przeznaczeniem stoa, portyku, było zapewnienie mieszkańcom greckich miast osłony przed deszczem i żarem słonecznym w miejscach publicznych, oraz ochrona przed czynnikami atmosferycznymi drewnianych części budowli. Z wielu powstałych w tym czasie portyków wyróżniają się - doskonałością proporcji i rozwiązań konstrukcyjnych - powstały około 245 roku p.n.e. na Delos Stoa Antigonosa oraz portyk w Atenach znany jako Stoa Attalosa z około 140 roku p.n.e. (zrekonstruowany w XX w.).
Okres hellenistyczny chrarakteryzuje się szczególnie rozwojem budownictwa publicznego, gdzie organizowano sądy, biblioteki, magazyny żywności, targi, giełdy czy różnego rodzaju zebrania i posiedzenia. Powstaje wiele nowatorskich w planie i rowiązaniach konstrukcyjnych budowli tego typu: w każdym mieście znajduje się ratusz, budynek posiedzeń rady miejskiej - buleuterion, lokal urzędowy Rady, gmach zgromadzeń o różnym przeznaczeniu - eklesiasterion, gdzie znajdowało się również święte ognisko miasta. Jednym z przykładów budowli będących odzwierciedleniem rozkwitu architektury świeckiej, publicznej jest buleuterion w Milecie zbudowany około 170 roku p.n.e., poprzedzony przedsionkiem i dziedzińcem z ołtarzem oraz posiadający wewnątrz amfiteatralne audytorium. Na architekturze teatru wzorowano się również przy wznoszeniu eklesiasterionu w Priene.
Praktycznie we wszystkich greckich miastach znajdowały się palestry, czyli szkoły zapasów i boksu (od gr. pale - zapasy), które stanowiły zazwyczaj zasadniczą część i główny stadion typowego gimnazjonu, kompleksu budowli o charakterze sportowym. Gimnazjony wznoszono w kamieniu i częściowo przykrywano dachami. Mieściły boiska, sale do ćwiczeń gimnastycznych i igrzysk. Oprócz palestry do gimnazjonu należał park, przeważnie prostokątny z boiskami, bieżniami, natryskami - ozdobiony posągami sławnych sportowców, atletów i gimnastyków oraz ołtarzami bogów. Przykłady zespołów hali sportowych budowanych w epoce kultury hellenistycznej znaleziono i odrestaurowano m.in. w Priene, Epidaros, Delos, Olimpii i Delfach.
Ewolucja i zmiany w architekturze hellenistycznej objęły również budowle widowiskowo-kulturalne jakimi były teatry. Pozostawiono podstawowe elementy architektoniczne: usytuowanie na planie koła, orchestre, proskenion i skene, zmodyfikowano natomiast ich proporcje. Pogłębiony został proskenion, rozbudowano fasady budynku scenicznego poprzez tworzenie portyków, nisz i balkonów. Budowlą portykową stał się hyposkenion, czyli podziemna część proskenionu, skąd wychodzili aktorzy grający np. bogów podziemnych by móc następnie schodkowym wejściem dołączyć do innych aktorów wygłaszających swoje kwestie na proskenionie. Do najsłynniejszych teatrów należą teatr Dionizosa obliczony na 30 tysięcy widzów, oparty o stok Akropolu w Atenach oraz jeden z najlepiej zachowanych teatr w Epidauros, zbudowany około 330 roku p.n.e. według projektu Polikleta Młodszego, z teatronem (widownią) znakomicie wkomponowanym w skłon wzgórza.
Isitotne zmiany zaszły również w architekturze rezydencjalnej. W wielu obszarach świata hellenistycznego stawiano pełne przepychu, olbrzymie i liczne pałace należące do władców jak i nie mniej skromne posiadłości arystrokracji. W samej Alerksandrii kompleks budynków pałacowych zajmował około jedną trzecią miasta. Pozostałości takich spektakularnych rezydencji odkryto m.in. w Ptolemais, mieście założonym przez Ptolemeusza III i w Demetrias w Tesalii, mieście powstałym w 293 roku p.n.e. za panowania Demetriosa Poliorketesa. Charakteryzują się one rozbudowanym planem, piętrowością i bogatym wystrojem wnętrz o dekoracji malarskiej ścian, wykładzinach marmurowych, mozaikowych podłogach. Takie podłogi stosowano także w willach, gdzie jednak wykładziny marmurowe zastępowano mniej kosztowną imitacją malarską. W co zamożniejszych domach dziedziniec otoczony był z czterech stron kolumnadą, czyli perystylem (głównie w rzadko już wtedy stosowanym porządku doryckim), przy czym najbogatsi posiadali nawet po dwa perystyle, z których jeden miał charakter reprezentacyjny. Domy prywatne należące do mieszkańców mniej majętnych zazwyczaj stanowiły budynki stojące przy ulicach (znacznie szerszych niż w epoce klasycznej) rozmaitego typu: parterowe bez okien, otrzymujące światło z centralnego dziedzińca oraz kilkupiętrowe domy czynszowe komunikujące się bezpośrednio z ulicą i zaopatrzone w okna.
W okresie hellenistycznym zanika w architekturze sakralnej surowy porządek dorycki, triumfuje natomiast styl joński. Ten pierwszy znajduje natomiast dość szerokie zastosowanie w budownictwie świeckim w parterowej części portyku, w fasadach monumentalnych grobowców i w kolumnadzie perystylowych dziedzińców. Porządek joński widać w olbrzymiej świątyni Didymajon w Milecie, mającej kształt dipterosu, czyli otoczonej podwójną kolumnadą, jak i w skromniejszych budowlach, jak świątynia Zeusa Sosipolis w Magnezji, świątynia Asklepiosa w Priene czy brama na stadionie w Milecie. Szczególnie preferowane, jako wyjątkowo dekoracyjne, są kapitele korynckie zdobione motywem stylizowanych liści akantu. Nawspalniajszym przykładem hellenistycznej architektury w sytlu korynckim, występującym tu po raz pierwszy jako monumentalny porządek, jest świątynia Zeusa Olimpijskiego w Atenach, zwana Olimpiejonem - największa świątynia starożytności wzniesiona okło 174 roku p.n.e. z inicjatywy Antiocha Epifanesa. Zgodnie z intencją twórców świątynia sprawia wrażenie większej niż jest w rzeczywistości dzięki temu, że zbudowano ją na planie pseudodipterosu, tj. budowlę otacza jeden rząd kolumn ustawionych w pewnej odległośći od jej ścian (wynalezienie tego szyku przypisywali starożytni Hermogenesowi z Magnezji, który zastosował go budując około 130 roku p.n.e. w swoim rodzinnym mieście świątynię jońską poświęconą bogini Artemidzie Leukofryne). Czyniono też liczne starania w kierunku podniesienia atrakcyjności budowli sakralnych, np. poprzez umieszczanie dodatkowych kolumnad i dekoracji reliefowych na bazach kolumn z kapitelami korynckimi, tak jak to zrobiono ze świątynią Apollina w Milecie.
Obok tradycyjnego planu prostokąta, na którym wznoszono budowle sakralne coraz częściej stosowany był plan tolosu (czyli kształt koła lub zbliżony do koła) otoczonego kolumnami lub półkolumnami wkomponowanymi w ściany. Monumentalnym przykładem takiego schematu jest wzniesiony w około 270 roku p.n.e. w Samotrake tolos o średnicy dwudziestu metrów z półkolumnami we wnętrzu budowli, Arsinejon.
Na okres epoki hellenistycznej przypada również budowa jednego z cudów świata starożytnego, latarni morskiej Faros. Została ona zbudowana ok. roku 285 - 278 p.n.e. na podstawie planów architekta Sostratosa z Knidos i na polecenie Ptolemeusza I , ukończona podczas rzadów jego syna Ptolemeusza II. Mozliwe, ze pomysłodawcą budowy latarni był sam Aleksander Macedoński.
Latarnia znajdowała się na przybrzeżnej wysepce Faros, która mając sztuczne połączenie ze stałym lądem poprzez Hepstadion (molo), stanowiła część wejścia do portu w Aleksandrii w Egipcie. Byla to wieża o wysokosci 100 - 120 m. Miała dolny cokół o przekroju kwadratu (około 50 m), na nim wznosił się kolejny, ośmiokątny (35 m) i trzeci o przekroju owalnym (25 m). Latarnia zwieńczona była kopułą wspartą na ośmiu kolumnach . Na niej ustawiony był posąg Posejdona o wysokości około 7 m. W tamtych czasach była to najwyższa budowla na ziemi o podstawie mniejszej od jej wysokości. Latarnie dość dokładnie opisał arabski geograf i podróżnik z XI wieku - Abu Abdallah Mohammed Edrisi. Jej wizerunek zachował sie też na monetach i malowidłach. Nazwisko architekta jest znane dzięki zachowanej pod starożytnym tynkiem inskrypcji: "Sostratus, syn Deksyfanesa, poświęcił tę budowlę bogom ocalenia, w imieniu wszystkich tych, którzy żeglują po morzach", którą najprawdopodobniej zostawił sam budowniczy w tajemnicy przed królem. W 793 roku na skutek zwietrzenia marmuru wieża zawaliła się częściowo, trwając w ruinie aż do roku 1326, kiedy to została doszczętnie zniszczona przez trzęsienie ziemi.