Referat - Nil

Sztuka Mezopotamii

Tereny Mezopotamii, zamieszkane już w okresie paleolitu, wytworzyły swoją kulturę (gliniane figurki bogini-matki, ceramika). Na przełomie VI i V tysiąclecia p.n.e. kultura Tell el-Halaf reprezentuje już wysoki poziom ceramiki na kole garncarskim. W IV tysiącleciu p.n.e. wraz z pojawieniem się Sumerów rodzi się sumeryjska sztuka.

W XXIV w. p.n.e. politycznie i kulturalnie zaczęli przewodzić Akadowie. Sztuka asyryjska stworzyła doskonałe królewskie zespoły pałacowe (Aszur, Niniwa, Durszarrukin, Kalach). Po podboju Babilonii przez Persów zakończył się okres wielkich kultur starożytnej Mezapotamii. Po okresie sztuki perskiej na tereny Mezapotamii zaczęła przenikać kultura hellenistyczna, a od ok. 130 p.n.e. partyjska (Aszur, Hatra, Ktezyfon).

Od III w. Mezopotamia podlegała Sasanidom, a od VII w., podbita przez Arabów, zaczęła ulegać islamizacji. Do zdobyczy sztuki Mezapotamii należą charakterystyczne tylko dla niej typy świątyń i ziggurat. W II tysiącleciu p.n.e. rozwinęło się malarstwo ścienne (Mari, Tell Barsip, Durszarrukin). Charakterystyczną sztuką była gliptyka (pieczęcie płaskie i cylindryczne) oraz wyroby z kości słoniowej i złota.

Kultura Mezopotamii promieniowała daleko poza swoje granice (Egipt, Indie, Syria, Azja Mniejsza, Palestyna), a jej osiągnięcia przez wpływ na kulturę klasyczną weszły na stałe do dorobku kultury europejskiej.




Sztuka starożytnej Grecji

Początkowo pozostawała pod wpływem sztuki egejskiej (minojskiej), w ten sposób narodziła się sztuka mykeńska, będąca ostatnim ogniwem sztuki egejskiej, a jednocześnie łącznikiem między sztuką grecką czasów archaicznych. Właściwa sztuka Grecji starożytnej. to sztuka powstała między XI w. a I w. p.n.e.








Sztuka archaiczna

Okres XI - X w. p.n.e. to faza przejściowa do sztuki archaicznej (IX - połowa VI w. p.n.e.).
1) początkowa faza to tzw. styl geometryczny: ceramika (malowana we wzory geometryczne - słynne wazy dipylońskie), małe figurki, architektura sakralna i świecka (megaron).
2) styl orientalizujący powstały pod wpływem kontaktu ze Wschodem (VII w. p.n.e.): ceramika koryncka, rodyjska i z Milos, typ świątyni z peristazą, pierwsze monumentalne rzeźby w kamieniu.
3) styl archaiczny (VI w. p.n.e): rzeźby szkoły egineckiej i z Wielkiej Grecji (2 style: dorycki - surowy i joński o bardziej miękkim modelunku, szkoła attycka łącząca oba style) - posągi kurosów i kor, rzeźba architektoniczna, stele. Malarstwo czarnofigurowe wazowe, rzemiosło artystyczne (gemma, terakota).


Sztuka klasyczna

Okres klasyczny (V-IV w. p.n.e.): rozwinęła się rzeźba oddająca ruch (Myron Dyskobol), monumentalny majestat (posągi Zeusa i Ateny Fidiasza), rzeźba figuralna w brązie (Woźnica delficki, Tyranobójcy). Monumentalne (monumentalizm) malarstwo ścienne (Polignot, Mikon). Rozwój wazowego malarstwa czerwonofigurowego (styl swobodny). Ateny pod rządami Peryklesa stają się głównym ośrodkiem sztuki greckiej, gdzie działali najwybitniejsi twórcy: Fidiasz, Iktinos, Mnesikles, Apollodoros z Aten.
Dokonała się synteza porządków doryckiego i jońskiego, pojawiła się głowica koryncka (koryncki porządek), powstały nowe typy budowli (buleuterion, teatr, odeon, gimnazjon). Poliklet opracował kanon postaci ludzkiej (Doryforos) i zastosował kontrapost. Urbanistyka stworzyła nową wizję miasta (Hippodamos z Miletu). Pod koniec okresu (koniec V w. p.n.e.) wyróżnić można tzw. styl mokrych szat (Nike zawiązująca sandał, Pajonios Nike). Pojawia się akt kobiecy, miękki modelunek postaci, inne proporcje ciała. Zapowiada to narodziny nowego stylu (najwięksi twórcy: Praksyteles, Skopas, Leochares, Lizyp).


Hellenizm w sztuce greckiej

Okres hellenizmu (330 - 30 p.n.e.): sztukę tego okresu charakteryzował pewien orientalizm formy i bogactwo tematyki. Rozkwit urbanistyki (miasta zakładane na planie Hippodamosa z Miletu, budowano monumentalne budowle publiczne i sakralne -ołtarz pergameński, pojawił się dom mieszkalny z perystylem, malowidłami i mozaiką). Powszechnie stosowano porządek joński i koryncki.
Rzeźba o wysokim poziomie łączyła umiejętności techniczne z kontrapostem, ruchem i naturalizmem (Gal zabijający żonę, Byk farnezyjski, Grupa Laokoona, Nike z Samotraki, Wenus z Milo). Powstają szkoły rzeźbiarskie kopiujące słynne rzeźby (np. w Aphrodisias), wiele z dzieł sztuki greckiej nie dotrwało do naszych czasów i znane jest jedynie z opisów starożytnych twórców (przede wszystkim malarstwo). Część możemy poznać za pomocą rzymskich kopii a malarstwo dzięki freskom (Pompeje i Herkulanum) i mozaikom.


Okres rzymski

Okres rzymski to ostatnia faza sztuki greckiej. Nie przyniosła ona większych osiągnięć (wyjątek portret rzymski), ale pozwoliła na upowszechnienie osiągnięć sztuki greckiej w całym basenie Morza Śródziemnego i krajach ościennych. Europa odziedziczyła sztukę grecką z dwóch źródeł: łacińskiego i bizantyjskiego. W czasach renesansu sztuka grecka widziana oczyma Rzymian stała się podstawą nowego widzenia świata i roli sztuki.



Sztuka Starożytnego Rzymu

Rzymu starożytnego sztuka, termin określający twórczość artystyczną w granicach całego imperium rzymskiego (Italia i prowincje) w okresie od połowy VI w. p.n.e. do V w. n.e.
Okres ten podzielić można na:
1) okres panowania królów (V-VI w. p.n.e.);
2) okres wczesnej republiki (V-IV w. p.n.e.);
3) okres republiki (III-II w p.n.e.);
4) okres późnej republiki (II w. p.n.e. do 30 p.n.e.);
5) okres cesarstwa (od 30 p.n.e. do połowy III w. n.e.), dzielący się na podokresy odpowiadające panowaniu poszczególnych władców lub dynastii (okres augustowski, julijsko-klaudyjski, flawijski, trajanowski, hadrianowski, antoniński, seweriański);
6) okres późnego antyku (od połowy III w. do schyłku V w. n.e.), kiedy to wyodrębniła się sztuka wczesnochrześcijańska.


Początki sztuki rzymskiej

Początki rzymskiej sztuki monumentalnej łączą się z panowaniem Etrusków (VI w. p.n.e.). Powstała wówczas rzymska sztuka sakralna (świątynie w porządku toskańskim, np. świątynia Jowisza Kapitolińskiego) i plastyka (wypalane gliniane posągi pokryte polichromią). Ok. VI w. p.n.e. pojawiła się umiejętność odlewania dużych posągów z brązu (dzieła znane z przekazów literackich). W III w. p.n.e. pojawiło się malarstwo sztalugowe (tematyka historyczna).


Architektura

Pod wpływem sztuki greckiej w II-I w. p.n.e. dokonał się przełom w sztuce rzymskiej. Zakładane miasta posiadały regularną siatkę brukowanych i skanalizowanych ulic (główne arterie: cardo i decumanus, forum na ich przecięciu), budowle użyteczności publicznej: kuria, bazylika, termy, świątynie, akwedukty, mosty. Rzymskie domy budowano najczęściej w stylu grecko-rzymskim (z atrium i perystylem) lub też jako wille (villa urbana lub suburbana oraz villa rustica). W miastach istniał typ wielokondygnacyjnej kamienicy czynszowej (insula).
W architekturze monumentalnej królował porządek koryncki i kompozytowy. Stosowano na szeroką skalę arkady, różne rodzaje sklepień i łuków. Najbardziej okazała była fasada budowli, w której często stosowano porządek spiętrzony (łączenie trzech porządków architektonicznych). Rzymianie byli mistrzami w komponowaniu układów przestrzennych (sanktuarium Fortuny w Praeneste).





Plastyka

Plastyka II-I w. p.n.e. wzorowana była na osiągnięciach greckich (import greckich dzieł sztuki oraz ich kopiowanie, tzw. neoattycka rzeźba). Rozwinął się również relief historyczny uwieczniający ważne momenty historii rzymskiej (ołtarz Domitiusa Ahenobarba), a także rzymski portret (często naturalistyczny). Malarstwo ścienne reprezentowało styl inkrustacyjny (pompejańskie malarstwo). Kopiowano greckie obrazy tak w malarstwie ściennym, jak też na mozaikach (Bitwa Aleksandra w Domu Fauna w Pompejach). Rzemiosło artystyczne rozwijało szczególnie ceramikę i gliptykę.








Okres cesarstwa


Architektura

W okresie cesarstwa szczególnie rozwijała się architektura i urbanistyka. Rzym został przebudowany (fora cesarskie, Pole Marsowe). Rozbudowywano akwedukty i system kanalizacyjny. Miasta otaczały mury obronne z wieżami i bramami. Wzdłuż dróg wychodzących z miast rosły nekropole z kolumbariami (publiczne lub prywatne grobowce zbiorowe), mauzoleami (np. grobowiec Cecylii Metelii, Mauzoleum Hadriana - obecnie Zamek Św. Anioła) lub katakumbami (cmentarz podziemny lub skalny), np. Droga Grobów w Pompejach, Via Appia w Rzymie.
Budowano okazałe pałace cesarskie (Złoty Dom Nerona, pałac Flawiuszów). Wprowadzenie nowego wątku murów (cement i cegła palona) przyczyniło się do dużych zmian w budownictwie, niektóre budowle ceglane licowano marmurem. Rozpowszechniła się kopuła, pojawił się kapitel figuralny. Budowle użyteczności publicznej uzyskały ogromne rozmiary i były bogato ozdabiane (np. termy Karakalli w Rzymie).
Od IV w. p.n.e. znane były cyrki rzymskie (Circus Maximus w Rzymie), które w czasach cesarstwa osiągnęły monumentalne rozmiary (połączenie hipodromu z teatrem). Teatry rzymskie powstawały na przełomie I w. p.n.e. i I w. n.e. Amfiteatry (np. Koloseum) były najpóźniejszą formą takich budowli. Łuki triumfalne i monumentalne kolumny (np. łuk Tytusa, kolumna Trajana) zaliczyć należy do form istniejących na pograniczy architektury i rzeźby.


Rzeźba, malarstwo i rzemiosło artystyczne

W rzeźbie wykształcił się typ oficjalnego portretu dworskiego. Relief przedstawiał sceny historyczne i był narzędziem propagandy państwowej (Ara Pacis Augustae, relief na kolumnie Trajana). Od czasów Hadriana (117-138) rozpoczął się okres rozwoju rzeźby sepulkralnej (sarkofagi).
W malarstwie panował styl egiptyzujący, a od połowy I w. n.e. - iluzjonistyczny. Mozaika rozwijała się dwutorowo: powstawały czarno-białe kompozycje w stylu italskim i kolorowe w stylu hellenistyczno-wschodnim. Rzemiosło artystyczne obejmowało ceramikę, gliptykę, jubilerstwo, szklarstwo i sztukę menniczą (srebrne naczynia z Boscoreale, szkła millefiori, wazy murreńskie).






Sztuka późnego antyku

W sztuce późnego antyku nastąpił rozwój tendencji różnych od greckiego i rzymskiego klasycyzmu (np. stylizacja zamiast naturalizmu, proporcje hierarchiczne, frontalizm, nowy kanon proporcji ludzkiego ciała, ornamentalizm, symetria, geometryzacja postaci, statyka). W portrecie najważniejsza była ekspresja. W miejsce malarstwa rozwinęła się mozaika ścienna (m.in. w Piazza Armerina). Architekturę sakralną reprezentowały formy centralne (z kopułami nad budowlą na planie kwadratu). Budowle pałacowe uległy dalszej monumentalizacji (pałac Dioklecjana w Splicie).
Stałe obozy wojskowe przekształcały się powoli w kilkutysięczne miasta. W prowincjach rzymskich sztuka zachowała pewne odrębności lokalne (portret fajumski w Egipcie, rzeźby sepulkralne w Palmyrze, mozaiki w Afryce Północnej, rzeźba i architektura w Galii). Sztuka wczesnochrześcijańska i późniejsza sztuka bizantyjska były kontynuacją sztuki rzymskiej i wywarły zasadniczy wpływ na sztukę średniowiecza Europy.


Oddziaływanie sztuki rzymskiej

Oddziaływanie sztuki rzymskiej zaznaczyło się w sztuce Gandhary czy też w sztuce islamu. Równocześnie sztuka rzymska wykorzystywała wszelkie osiągnięcia artystyczne cywilizacji Morza Śródziemnego, jak też kultur Europy.
Eklektyzm i utylitaryzm sztuki rzymskiej przyczynił się do rozpowszechnienia jej daleko poza granicami imperium rzymskiego.




Sztuka starożytnego Egiptu

Sztuka rozwijająca się na terenie starożytnego Egiptu od IV tysiąclecia p.n.e. Pełniła funkcję służebną w stosunku do władzy państwowej i religii. Większość przedmiotów, które przetrwały do naszych czasów, została stworzona po to, aby wiecznie towarzyszyć zmarłemu w zaświatach, miała zastępować swoje ziemskie odpowiedniki i zapewniać wieczyste trwanie duszy zmarłego.

Kanon i konserwatyzm sztuki egipskiej wynika z doktryny funkcjonalnego rozumienia świata oraz ze swoistego rozumienia postępu i trwania. Cechą egipskiej sztuki jest trwałość i względna jednolitość form artystycznych.

Okres Przeddynastyczny (XXXI-XXVII w. p.n.e.): początki twórczości artystycznej, ugruntowanie podstawowych zasad egipskiej sztuki (Paleta Narmera, mastaby), budownictwo z gliny i trzciny papirusowej.

Stare Państwo (XXVII -XXII w. p.n.e.): rozwój wszystkich dziedzin sztuki, epoka piramid (Piramida Schodkowa Dżesera, piramidy Cheopsa, Chefrena, Mykerinosa i inne), mastaby możnowładców (Sakkara, Giza), budowa świątyń (Abu Gurab), rzeźba w kamieniu i drewnie (monumentalizm i syntetyczność), polichromowany relief w mastabach (życie codzienne Egiptu), złotnictwo i jubilerstwo.

Okres Średniego Państwa (XXII-XX w p.n.e.): odradzająca się sztuka, po upadku przejmująca dawne zasady, powrót do wzorów klasycznych i dostosowanie ich do nowych treści. Piramida (z cegły) jako typ grobowca władcy (Dahshur, Mazghuna, Fajum) i mastaba jako typ grobowca możnowładcy, w budownictwie sakralnym nowy element – kolumna, miasta zakładane na regularnej siatce ulic, malarstwo ścienne pełne ekspresji, cechujące się swobodą rysunku i żywą kolorystyką (nekropola w Beni Hasan).

Okres Nowego Państwa (XVI-XI w. p.n.e.): epoka rozkwitu egipskiej sztuki. Budowa szeregu kompleksów sakralnych (Karnak, Luksor, Deir el-Bahari, Abydos, Ramesseum, Abu Simbel, typ świątyni kutej w skale) oraz pałacowych (Medinet Habu), nekropola w Dolinie Królów i Dolinie Królowych, oddzielenie świątyni grobowej od grobowca. Ustalenie kanonu świątyni egipskiej.
Sztuka dzieli się na:
1) okres do czasów panowania Echnatona, charakteryzujący się przestrzeganiem starych konwencji – styl pełen wdzięku i elegancji,
2) okres amarneński (czasy Echnatona i następców) – całkowita reforma sztuki, zakaz stosowania egipskiego kanonu, nacisk na realistyczne, a nawet hiperrealistyczne czy manierystyczne odtworzenie postaci ludzkiej (deformacje sylwetki, być może pod wpływem wyglądu władcy), zanik oficjalnych przedstawień rodziny królewskiej na rzecz scen rodzinnych,
3) okres panowania XIX i XX dynastii – powrót do sztuki tradycyjnej, kostniejącej w miarę upływu czasu, poziom artystyczny wyrobów obniżył się na rzecz monumentalizmu, tematyka batalistyczna, rozwój rzemiosła artystycznego,
4) Okres Późny (XI-IV w. p.n.e.) – wyraźny nawrót do sztuki czasów Starego Państwa, kostnienie wzorów, ale też tendencje werystyczne w portrecie i przedstawieniu ciała ludzkiego (posąg księcia Mentu-emhata, Zielona głowa, posążki świętych zwierząt, niektóre budowle w Dendera i na File), wzrost wpływów obcych,


5) Okres Ptolemejski i Rzymski (IV w. p.n.e.-IV w. n.e.) – dwutorowy rozwój sztuki: w Aleksandrii rozwijają się odmiany sztuki hellenistycznej, w reszcie kraju podtrzymywane są stare tradycje (z drobnymi zmianami stylistycznymi): świątynie w Dendera, na File, w Edfu, w Esna, Kom Ombo, fajumskie portrety (malarstwo enkaustyczne),
6) ostatnia faza – sztuka koptyjska. Od VII w. rozwój sztuki islamu.



Sztuka Afryki

Terminem tym określa się rodzimą twórczość ludów Czarnej Afryki, żyjących na południe od Sahary. Nie używa się go wobec sztuki Egiptu ani plemion północnej Afryki, pozostających w zasięgu oddziaływania kultury śródziemnomorskiej i podlegających kolejno wpływom egipskim, fenickim, greckim, rzymskim i bizantyńskim, następnie islamu (np. sztuka algierska, libijska, marokańska czy tunezyjska). Sztuka Afryki była ściśle związana z religią i magią, a największą rolę odgrywała w niej rzeźba (przedstawienia bóstw, przodków i postaci mitologicznych, fetysze, rzeźby zwierząt, maski obrzędowe itp.).

Najczęstszym materiałem w rzeźbie jest drewno, używana jest także kość słoniowa, glina, metale szlachetne i brąz, rzadko kamień. Rzeźby są malowane lub polerowane. Charakterystycznymi cechami jest zwarta, statyczna i syntetyczna bryła, podkreślanie tego, co najważniejsze (stąd nieproporcjonalne powiększenie głowy przy redukcji korpusu i kończyn), frontalizm i symetria.

W sztuce Afryki wyróżnia się dwa nurty: konwencję stylizowanego naturalizmu (nacisk na ekspresję i rysy portretowe), i dekoracyjność zbliżoną do abstrakcji. Budowle, z reguły z nietrwałych materiałów (glina, drewno, słoma), na planie koła lub prostokąta, są źle zachowane. Malarstwo nie miało charakteru samodzielnej sztuki i służyło do malowania ciała, rzeźb, masek i dekoracji architektury. Główne kolory w malarstwie to czerwień, biel i czerń.

Rozwijało się rzemiosło artystyczne (wyroby ze skóry i metalu, ceramika, tkactwo, zdobione naczynia z tykwy). Najstarsze naskalne malowidła i ryty pochodzą z neolitu i przedstawiają sceny z polowań, pasterskie i uprawy roli (np. rysunki w RPA na terenach zamieszkanych przez Buszmenów). Najczęstszymi tematami są naturalistyczne przedstawienia zwierząt i stylizowane sceny polowań, pełniące funkcje magiczne, a także zgeometryzowane przedmioty symboliczne. Z neolitu pochodzą także falliczne i megalityczne pomniki charakterystyczne dla Afryki Wschodniej i Północnej.

W późniejszym okresie wyróżnia się kilka ośrodków sztuki Afryki. I tak w Nubii powstały państwa Kusz(XXII w. p.n.e. - IV w. n.e.) i Meroe(VI w. p.n.e.- IV w. n.e.), których sztuka ulegała wpływom egipskim i rzymskim (ruiny świątyń, pałaców i piramid grobowych, malowana ceramika, a także rzeźba kultowa i sepulkralna). W późniejszym okresie Nubia została schrystianizowana i uległa wpływom sztuki bizantyńskiej. Na południe od Sahary rozwijała się kultura Nok (ok. 2,5 tys. lat p.n.e. - III w. n.e.), której wytworami były m.in.: terakotowe rzeźby małp i torsów ludzkich o cechach portretowych. Głównymi ośrodkami doskonałej technicznie i artystycznie rzeźby z brązu i kości słoniowej były położone na terenach dzisiejszej Nigerii państwa Ife (IX-XV w.) i Benin (XII-XIX w.), gdzie powstały przechowywane w zbiorach europejskich znane rzeźby, tzw. Księżniczka z Beninu z XVI w. i Leopard z XVII w.

W dorzeczu Wolty w XVII w. rozkwitła sztuka państwa Aszantów (wyroby ze złota). W Afryce Wschodniej stykały się wpływy sztuki arabskiej, perskiej, indyjskiej i indonezyjskiej. Wyróżnia się tu sztuka etiopska, łącząca cechy rodzime z wpływami arabskimi i azjatyckimi. Najważniejszy zabytek architektury to położone w południowej Afryce ruiny tzw. Wielkiego Zimbabwe z XIII-XVIII w. Od XVI w. powstają w Afryce budowle wzniesione przez Europejczyków, początkowo gł. przez Portugalczyków (np. Fort Jesus w Mombasie z XVII w.).

Od początku XX w. rozwijają się budowane przez Europejczyków wielkie miasta (np. Pretoria, Johannesburg, Brazzaville, Nairobi, Lopoldville). Sztuka tworzona w Afryce w XIX-XX w. powtarza przez jej białych mieszkańców cykl rozwojowy sztuki europejskiej. Pierwsze artystyczne przedmioty z Afryki były przywożone do Europy już w XVI w., kolekcje sztuki Afryki w Europie powstawały od XVII w.

Okres masowego napływu dzieł sztuki Afryki nastąpił w XIX w., ogołacając tamtejsze tereny z wartościowych dzieł. Wpływ rzeźby na sztukę europejską uwidocznił się w pocz. XX w. w fowizmie i kubizmie. Współczesną sztukę Afryki można podzielić na dwie grupy: tworzoną przez Murzynów na użytek własny, związaną nadal z religią i magią, oraz towar eksportowy, o charakterze komercyjnym i pamiątkarskim, nawiązujący stylistycznie do dawnych wzorów przeznaczony dla turystów.




Sztuka Ameryki Łacińskiej

America Latina, region społeczno-geograficzny świata, obejmujący całą Amerykę Południową i część Ameryki Północnej - Amerykę Środkową i Meksyk. W Ameryce Łacińskiej, zróżnicowanej geograficznie, politycznie, gospodarczo, ludnościowo i kulturowo, wyróżnia się subregiony geograficzno-gospodarczo-polityczne: Meksyk, Amerykę Centralną, kraje andyjskie (Ekwador, Kolumbia, Wenezuela, Peru, Chile, Boliwia), kraje La Platy (Argentyna, Paragwaj, Urugwaj), Brazylię. Region karaibski (Gujana, Antyle) uważa się obecnie za odrębną strefę, która należy do Ameryki Łacińskiej na zasadzie federacyjnej. Wyodrębnia się także 3 wielkie regiony kulturowe: hispanoamerykański, brazylijski i karaibski.

Na terenie Ameryki Łacińskiej znajdują się łącznie 33 państwa i 14 terytoriów zależnych, o łącznej powierzchni około 20,6 mln km2. Amerykę Łacińską zamieszkuje około 473 mln mieszkańców (1995), którzy stanowią mieszankę Europejczyków, Indian, Afrykanów, Azjatów oraz wielu ich krzyżówek, m.in: Metysów, Mulatów, Zambosów, Kabokli. Państwa Ameryki Łacińskiej - pomijając niektóre angielsko-, francusko- i holenderskojęzyczne wyspy Antyli oraz Gujanę - związane są historycznie, kulturowo i językowo przede wszystkim z państwami Półwyspu Iberyjskiego - Hiszpanią i Portugalią - od którego cały region nazywano Iberoameryką. Nazwa Ameryka Łacińska, pochodzi z języka francuskiego została wprowadzona w XIX w.

W okresie poprzedzającym kolonizację europejską na obszarze Ameryki Łacińskiej istniały duże państwa: Azteków na terenie dzisiejszego Meksyku oraz Inków na obszarach dzisiejszej Boliwii, Ekwadoru, Kolumbii i Peru. 12 października 1492 K. Kolumb dopłynął do wyspy Guanahani (obecnie Waiting Island w grupie Bahamów) zapoczątkowując europejską eksplorację Ameryki.


Sztuka

Obejmuje także tereny związane historycznie i kulturowo z krajami Półwyspu Iberyjskiego (Kalifornia, Teksas). Podbój Ameryki przez Hiszpanów i Portugalczyków włączył ją w sferę wpływów kultury chrześcijańskiej. Sztuka portugalska i hiszpańska okresu renesansu i baroku w połączeniu z miejscową sztuką prekolumbijską tworzyła specyficzne warianty stylów europejskich. Nowożytna sztuka Ameryki Łacińskiej wyraziła się przede wszystkim w architekturze kościelnej, pałacowej i obronnej, a głównymi jej ośrodkami były tereny obecnego Meksyku, Peru i Brazylii.

Architektura XVI w. rozwijała się pod wpływem stylu mudejar (kościoły w La Plata w Boliwii) i plateresco (Dom Inkwizycji w Cartagena w Kolumbii). Powstawały także misyjne pozamiejskie zespoły klasztorne (np. w Kalifornii i Teksasie). W budownictwie mieszkalnym rozpowszechnił się typ domu z patio, kolumnowym portykiem, balkonami czy tarasami i rzeźbionymi portalami. Urbanistyka ówczesnych miast (Meksyk, La Paz, Lima) nawiązywała do wzorów włoskich. Panujący w XVII-XVIII w. barok przejawił się najpełniej w architekturze sakralnej. Kościoły tego okresu cechuje surowa bryła i bardzo bogata dekoracja rzeźbiarska fasady i wnętrza. Do dekoracji wnętrz i ścian zewnętrznych używano także azulejos (sposób dekoracji popularny w sztuce Ameryki Łacińskiej do dziś).

Od schyłku XVII w. zaznaczył się wpływ przesadnie ozdobnej wersji baroku zw. churrigueryzmem, posługującej się niekiedy motywami indiańskimi (katedry w Zacatecas i Oaxaca w Meksyku). W architekturze XVIII w. wyróżniali się: w Brazylii A.F. Aleijadinho (także rzeźbiarz), w Argentynie J.B. Primoli, w Chile J. Toesca y Richi. W XVII i XVIII w. rozwijało się wtórne stylistycznie malarstwo religijne (A. de la Paz, M. de Santiago, Q. Catano, M.P. Holguin) i rzeźba (P. Carlos, Indianie: Caspicara i Olmos). W Chile w XVII w. portrecista J. Gil de Castro podejmował tematykę świecką.

Na przełomie XVIII i XIX w., w związku z ruchami niepodległościowymi, sztuka Ameryki Łacińskiej odeszła od wzorów sztuki hiszpańskiej i zaczęła nawiązywać do klasycystycznej sztuki Francji i Włoch (katedra Merced w Buenos Aires). W rzeźbie i malarstwie XIX w. dominował akademizm, a artyści odchodzili od sztuki religijnej na rzecz portretu, batalistyki i tematyki rodzajowej. W XIX w. w architekturze zasłynęli: B. Poncini (Urugwaj), E. Pellegrini (Argentyna), C.F. Brunet de Baines (Chile), w rzeźbie: G. Livi, J.E. Blanes (Urugwaj), A. Santelices, N. Plaza, V. Arias (Chile), w malarstwie: M. Tovar (Wenezuela), P. Pueyrredón (Argentyna), G.M. Espinosa (Kolumbia), A.G. Nogales (Chile). Pojawiły się też wpływy impresjonizmu. Silnie oddziałały zamawiane w XIX i XX w. w Europie pomniki, np. C. Godebskiego pomnik wyzwolenia Peru w Limie, A. Rodina pomnik D.F. Sarmiento czy E.A. Bourdelle’a pomnik C.M. de Alveara (oba w Buenos Aires).

W początku XX w. sztuka Ameryki Łacińskiej nadal ulegała wpływom rozmaitych kierunków europejskich (wpływy postimpresjonizmu u P. Figariego z Urugwaju, fowizmu u H. Butlera, kubizmu u A. Guida i E. Pettoruttiego - wszyscy z Argentyny). Jednocześnie poszukiwanie inspiracji w rodzimych kulturach prowadziło do daleko posuniętego zróżnicowania stylistycznego sztuki w poszczególnych krajach. W Meksyku po rewolucji 1910-1917 rozwinęła się zaangażowana społecznie sztuka narodowa, nawiązująca do sztuki prekolumbijskiej (D. Rivera, D.A. Siqueiros, J.C. Orozco). Po 1945 w malarstwie rozwija się surrealizm i różne kierunki abstrakcji (E.S.A. Matta Echaurren z Chile, W. Lam i R. Martinez - obaj z Kuby, J. Torres-Garcia z Urugwaju). W dziedzinie rzeźby wyróżniają się A. Sibelino i S. Vitulo (Argentyna), M. Nuñez del Prado (Boliwia), S. Roman-Rojas i M. Colvin (Chile), A. Cardenas (Kuba), J. Roca Rey (Peru), B. Michelena (Urugwaj), F. Narvaez (Wenezuela).

W skali światowej najwyższy stopień rozwoju osiągnęła w Ameryce Łacińskiej nowoczesna architektura, którą zainicjował w Brazylii Le Corbusier. Na wyróżnienie zasługuje zwłaszcza nowa stolica Brazylii - miasto Brasilia, budowane od 1956 wg projektu najsłynniejszych brazylijskich architektów: L. Costy i O. Niemeyera, a także miasteczko uniwersyteckie w Caracas w Wenezueli (C.R. Villanueva) i osiedle Pedregulho w Rio de Janeiro (A.E. Reidy). Rzemiosło artystyczne o rodzimych, tradycyjnych wzorach jest przez Indian uprawiane do dziś, częściowo na potrzeby turystów. Odrębnym nurtem sztuki Ameryki Łacińskiej jest mająca duże wartości dekoracyjne sztuka tworzona przez Murzynów w Brazylii i na Antylach.


Literatura

Obejmuje twórczość piśmienniczą w większości w języku hiszpańskim (literatura hispanoamerykańska), a także portugalskim (Brazylia) i francuskim (Antyle, część Gujany). Twórczość w dwóch pierwszych językach, nazywana iberoamerykańską, stanowi syntezę, rozpoczętą w okresie kolonizacji i trwającą do dziś, doświadczeń literatury europejskiej oraz dorobku cywilizacji miejscowych, np. literatury prekolumbijskiej.

W okresie kolonialnym dominowały w piśmiennictwie eposy i kroniki ukazujące konkwistę na sposób renesansowy, jako zwycięskie odkrycie Nowego Świata (m.in. H. Corts, B. Diaz del Castillo, B. de Las Casas). W XVII w. pojawiła się na niewielką skalę poezja inspirowana przez hiszp. gongoryzm, np. twórczość Juany Ins de la Cruz z Meksyku. XVIII w. nie był na tym kontynencie zbyt pomyślny dla literatury pięknej; w okresie wojen niepodległościowych na początku XIX w. panowała patriotyczna twórczość neoklasyczna i neoromantyczna (m.in. T.A. Gonzaga w Brazylii, J.M. de Heredia na Kubie). W XIX w. twórczość literacka poszczególnych państw (wiele z nich kształtowało się ostatecznie w owym okresie) zaczęła nabierać pewnych odrębnych cech narodowych.

Po powieściach tzw. łotrzykowskich, następnie sentymentalnych i romantycznych, zaczęto poszukiwać etniczno-kulturowej i polityczno-społecznej odrębności Ameryki Łacińskiej.

Wyróżnia się w prozie tego okresu nurty:
1) społeczno-polityczny, reagujący na specyficzne dla kontynentu rządy dyktatorskie (E. Echeverra),
2) tzw. indianizm, skłonny do idealizowania w duchu sielankowym pierwotnych mieszkańców Ameryki Południowej, nie skażonych wpływem cywilizacji współczesnej (J.M. de Alencar),
3) literaturę gauchiańską, odzwierciedlającą obyczajowość i życie gauchos - pastuchów bydła (m.in. E. del Campo, D.F. Sarmiento z Argentyny),
4) powstały w Hiszpanii i przeszczepiony do Ameryki Południowej kostumbryzm (I. Altamirane z Meksyku, R. Palma z Peru),
5) tzw. sartonizm w Brazylii, opisujący życie na suchych obszarach interioru (sertão).

1880-1920 pojawia się modernizm - rodzimy i oryginalny, choć inspirowany przez francuski symbolizm i parnasizm. Do przedstawicieli tego nurtu zaliczają się m.in.: R. Daro (Nikaragua), J. Mart (Kuba), M. Guttirrez Njera (Meksyk), J. Herrera y Reissing (Urugwaj), M. Ugarte (Argentyna). Teatr i proza miały charakter realistyczno-naturalistyczny (np. A. Gonalves, A. Azevedo i J.M. Machado de Assis, Brazylia).

Teatr

Widowiska teatralne Ameryki Łacińskiej wywodzą się z indiańskich obrzędów łączących w sobie śpiewy, tańce, recytacje. Teatralną tradycję Azteków reprezentują zebrane pieśni Cantares mexicanos. Formy bardziej zbliżone do spektakli teatralnych tworzyli Majowie z Gwatemali (dramat Rabinal Achi, XV w.) oraz Inkowie (dramaty Ollantay i Atahualpa - XVIII w.). Po podboju kontynentu rodzime widowiska zostały zdominowane przez formy teatru najeźdźców, rozpowszechniła się forma autos sacramentales. Najstarszy notowany zespół teatralny to Casa de Comedias (XVII w.) w Limie. Dopiero na początku XIX w., kiedy większość państw Ameryki Łacińskiej uzyskała niepodległość, zaczęły powstawać rodzime teatry korzystające z wzorów europejskich. Wystawiano głównie dramaty historyczne i komedie, w 2. połowie XIX w. w repertuarze pojawiły się współczesne dramaty obyczajowe, komedie satyryczne i muzyczne, narodowy typ melodramatu. W XIX w. pojawiły się indywidualności aktorskie, jak np. L. Martinez Casado - aktorka kubańska, J.C. Dos Santos - aktor brazyl.

W XX w. w poszczególnych krajach powstało wiele teatrów eksperymentalnych, awangardowych. W Argentynie 1930 zaczął swą działalność Teatro del Pueblo. W Brazylii wiele teatrów powstało w latach 20. i 30., a po II wojnie światowej dużą rolę w kształtowaniu sztuki teatralnej odegrali emigranci z Europy, m.in. polski reżyser Z. Ziembiński. Zorganizowano też szkolnictwo teatralne, festiwale z ośr. w Rio de Janeiro i São Paulo. Jedną z czołowych postaci współczesnego teatru brazyl. jest A. Boal - dramatopisarz, reżyser, dyrektor Teatro de Arena w São Paulo (1956-1971), który z przyczyn politycznych 1971 musiał emigrować i pracował w teatrach Peru, Wenezueli, Meksyku, Argentyny, a w połowie lat 70. przeniósł się do Europy.

W Chile teatr rozwijał się od lat 30. XX w. dzięki działalności hiszpańskiej aktorki M. Xirgu oraz założyciela awangardowych zespołów teatralnych P. de la Barra. Reprezentacyjną sceną jest Teatro Experimental de la Universidad w Santiago. W chilijskim teatrze rozpoczął karierę A. Jodorowsky, reżyser teatralny i filmowy, który 1965 osiadł w Meksyku, gdzie w ciągu dziesięciu lat przygotował ponad sto premier, w tym sztuki S. Becketta, E. Arrabala, A. Strindberga oraz wielu autorów meksykańskich.

W Kolumbii współczesny teatr związany jest przede wszystkim z działalnością jednego z wybitnych twórców, E. Buenaventury - reżysera, który badał miejscowe rytuały i tańce na użytek Akademii Tańca w Chile. 1955 rozpoczął wykłady w nowo otwartej szkole teatralnej w Bogocie, 1963 założył ze studentami regularny, subsydiowany teatr Teatro Escuela de Cali, który później, pod nazwą El Teatro Experimental de Cali, występował w Europie, m.in. na festiwalu w Nancy (1971) oraz w Polsce (1977).

Na Kubie na początku XX w. założono towarzystwo popierania sztuki teatralnej - Sociedad del Fomento del Teatro, a w czasie II wojny światowej w Hawanie powstały sceny: Teatro Universitario i Teatro Nacional. Najstarszym zespołem teatralnym, utworzonym 1958, jest Teatro Estudio, kierowany przez rodzeństwo R. i V. Revuelta. Od 1968 działa tu Scena Polityczna, 1959-1961 teatr prowadził intensywną działalność pedagogiczną, kształcąc aktorów, reżyserów, dramatopisarzy. Jednym z jego uczniów był S. Corrieri, który 1968 założył Teatro Escambray.

W Meksyku w okresie międzywojennym powstały sceny: Teatro de Ulises i Escolares de Teatro, wystawiające głównie współczesne dramaty narodowe. Po II wojnie światowej powstał Instituto Nacional de Bellas Artes, który opiekuje się teatrem. Działa tu szereg teatrów eksperymentalnych. Od 1965 działał w Kalifornii teatr meksykański. El Teatro Campesino, założony i kierowany przez L. Valdeza. W połowie lat 60. meksykański reżyser i działacz teatralny H. Azar powołał do życia Compania Nacional del Teatro. W stolicy kraju działa m.in. Compaña Universitaria del Teatro.

W Urugwaju powstał 1949 zespół teatralny El Galón, który od 1976 z przyczyn politycznych działa na emigracji w Meksyku, gdzie ma siedzibę na przedmieściu miasta Meksyk, ale występuje m.in. w Gwatemali, Kostaryce, Kolumbii, Salwadorze, a także w Ameryce Północnej i Europie. Liczne festiwale teatralne o międzynarodowym znaczeniu odbywają się w Caracas, Buenos Aires, Rio de Janeiro, San Juan.



Sztuka Australijska

Do czasu skolonizowania Australii sztuka była tworzona wyłącznie przez Aborygenów, tj. tamtejszą rdzenną ludność. Sięgająca czasów paleolitu sztuka i kultura Aborygenów przez tysiące lat była tworzona bez kontaktu z innymi ludami i kulturami i ulegała niewielkim zmianom. Była ona ściśle związana ze sferą wierzeń i magii.

Obejmuje dobrze zachowane i najbogatsze w Oceanii naskalne rysunki, ryty i malowidła (występują głównie w Nowej Południowej Walii, Queensland i Terytorium Północnym). Do najczęstszych tematów sztuki naskalnej należą motywy figuralne i zwierzęce, a także abstrakcyjne wzory geometryczne (półkola, koncentryczne koła, równoległe linie itp.). Aborygeni nie budowali domów ani innych trwałych budowli: jedynymi schronieniami były nietrwałe osłony przed wiatrem i szałasy ze skór i gałęzi.

Nie znali też metalu i ceramiki, a broń i narzędzia wyrabiali z drewna, kamieni lub kości. Jako amulety występowały malowane czaszki ludzkie. Zachowały się także zdobione przedmioty użytkowe i kultowe, drewniane rzeźby i płaskorzeźby. Nie zachowały się nietrwałe przedmioty rytualne np. służące do odprawiania rytuałów czy rysunki na piasku. Aborygeni w celach sakralnych malowali ciała ochrą, gliną itp., a po uroczystości rytualnie usuwali malowidła. Wskutek asymilacji Aborygenów ich sztuka obecnie jest w zaniku, ma charakter komercyjny i jest nastawiona na turystów.

Od końca XVIII w. rozwija się w Australii sztuka przyniesiona przez kolonizatorów. Była tworzona gł. przez artystów angielskich i miała charakter wtórny wobec europejskich wzorów. W architekturze dominowały początkowo formy klasycyzujące i neogotyckie. Klimat i wykształcone w Indiach gusty oficerów sprawiły, że budowano rozległe, jednopiętrowe domy o dużych werandach. Pierwszymi znaczącymi architektami byli H.G. Greenway i J. Lee Archer. Silny wzrost ludności spowodował rozwój urbanistyki (np. plany Sydney 1817, Adelaide od 1837, Melbourne 1856).

Australijskie malarstwo XIX w. ma znaczenie gł. ikonograficzne. Od poł. XIX w. wpływy realizmu, a potem impresjonizmu wpłynęły na powstanie szkoły malarstwa pejzażowego i rodzajowego (np. T. Roberts, F. McCubbin). W XX w. australijskiej sztuce powtarza linię rozwojową sztuki europejskiej, a od poł. wieku - amerykańskiej. Na uwagę zasługuje najsłynniejszy nowoczesny budynek w Australii - opera w Sydney wg. projektu J. Utzorna, 1957-1973.


Paleolit

Starsza epoka kamienia, epoka kamienia łupanego, najstarszy i najdłuższy etap w dziejach społeczeństw ludzkich, trwający od ok. 1 mln do ok. 8 tys. lat p.n.e., charakteryzujący się gospodarką zbieraczo-łowiecką, brakiem umiejętności uprawy roli, hodowli, wyrobu ceramiki.
Ze względu na rozwój form wczesnoludzkich, ich zdolności przystosowawczych do środowiska przyrodniczego i umiejętności wytwórczych paleolit dzieli się na 4 okresy:
1) paleolit dolny (ok. 1 mln do 100 tys. lat p.n.e.),
2) paleolit środkowy (ok. 100 tys. do 40 tys. lat p.n.e.),
3) paleolit górny (ok. 40 tys. do 14 tys. lat p.n.e.),
4) paleolit późny (ok. 14 tys. lat do 8 tys. lat p.n.e.).


Dolny paleolit

Datowanie poszczególnych znalezisk częściowo umożliwia metoda badania zawartości izotopu węgla (14C). Z dolnego paleolitu pochodzą najstarsze ślady procesu antropogenezy i działalności praludzi znane ze środkowej i południowej Afryki.

Pojawił się australopitek, twórca kultur otoczakowych, kultury Olduvai. Żyjące na sawannie gromady praludzi rozprzestrzeniły się na tereny półpustyń i obszaru śródziemnomorskiego. Ok. 700 tys. p.n.e. rozwijały się kultury pięściakowe, dające początek zróżnicowaniu narzędzi. Wytwórcą pięściaków i wczesnych narzędzi odłupkowych był pitekantropus


Środkowy paleolit

W środkowym paleolicie, trwającym w Europie Środkowej od ok. 130 do 40/38 tys. lat p.n.e., dominującą rolę odgrywał człowiek neandertalski, który udoskonalił technikę obróbki kamienia, używał broni miotanej (dzidy, oszczepy). Przyswojenie ognia i budowa szałasowych konstrukcji mieszkalnych umożliwiła opanowanie środowisk o klimacie umiarkowanym i subarktycznym.
Rozwijały się m.in.: kultura aszelska, klaktońska i kultury kręgu mustierskiego (kultura mustierska). Głównymi typami narzędzi były liczne odmiany narzędzi pięściakowatych, narzędzia na odłupkach (zgrzebła, rylce, ostrza mustierskie i lewaluaskie) oraz wczesne ostrza wiórowe.


Górny paleolit

W górnym paleolicie, panującym w Europie Środkowej od ok. 40/38 do 13/12 tys. lat p.n.e., na terenie Europy upowszechnił się człowiek rozumny współczesny - Homo sapiens sapiens, dając początek podstawowym rasom ludzkim. Odmienne podłoże środkowego paleolitu i różne warunki ekologiczne spowodowały silne zróżnicowanie kulturowe górnego paleolitu.

Rozwinęły się trzy podstawowe grupy kultur: kultury z ostrzami liściowatymi (m.in.: szelecka, jerzmanowicka, kostienkowsko-sungirska), kultury z ostrzami tylcowymi (m.in.: szatelperońska, ulucka, kultury graweckie) i krąg kultur oryniackich (m.in.: oryniacka właściwa, olszewska, Krems-Dufour).

Powstał cały szereg wyspecjalizowanych narzędzi kościanych i kamiennych, wykonywanych głównie technikami wiórowymi. W środkowym okresie górnego paleolitu jako istotne narzędzia i broń pojawił się łuk. Z jego użytkowaniem wiąże się wytwórczość ostrzy liściowatych i dużej liczby drobnych ostrzy tylcowych. Nastąpił rozwój konstrukcji mieszkalnych (m.in. szałasy z kości i skóry zwierząt) oraz sztuki paleolitycznej, odwzorowującej również pewien system wierzeń (malowidła i ryty naskalne, przedmioty ozdobne). Z górnego paleolitu pochodzą pierwsze ślady działalności górniczej.


Późny paleolit

Schyłkowy paleolit, trwający od ok. 13/12 do ok. 8 tys. lat p.n.e., ograniczony był do Niżu Północnoeuropejskiego i przyległego doń od południa pasma wyżyn. W wyniku cofnięcia się lądolodu postępowała ekspansja gromad ludzkich na tereny niżowe. Nastąpiło zróżnicowanie kulturowe (krąg kultur magdaleńskich, kultura hamburska, krąg kultur z tylczakami łukowymi, kultury z liściakami).
Przez cały okres paleolitu głównym zajęciem społeczeństw praludzkich było myślistwo, rybołówstwo i zbieractwo. Prowadziły one koczowniczy tryb życia, łącząc się w grupy 20-30 osobowe.