Współczesne doktryny polityczne
Pojęcie polityka pochodzi od greckiego słowa polityka i oznacza sprawowanie w państwie. Również jego znaczenie wiąże się ze słowem polis, które z kolei oznacza miasto lub ojczyznę. Polityka jest terminem, który określa pewne przejawy życia społecznego i może być rozumiane jako sztuka rządzenia państwem oraz utrzymanie i rozwijanie stosunków międzynarodowych. Przez politykę można rozumieć również zasady i plany postępowania osób sprawujących władzę.
Wyznacznikiem organizacji społecznych oraz osób sprawujących władzę są różne doktryny polityczne, czyli metody działania w zakresie uprawiania polityki. Dzięki znajomości tych doktryn można lepiej zrozumieć programy partii oraz odnieść się do określonych poglądów na społeczeństwo, państwo i politykę.
Termin doktryna pochodzi z łacińskiego doctrina, czyli nauka. Ogólnie oznacza pewien spójny system poglądów i założeń, które są z kolei podstawą koncepcji naukowych, religijnych, ekonomicznych, politycznych. Doktryna polityczna jest konkretyzacją ideologii, która zawiera podstawowe poglądy dotyczące funkcjonowania społeczeństwa i państwa. Natomiast program polityczny jest dostosowaniem doktryny do aktualnej sytuacji społecznej, politycznej i ekonomicznej. Doktryna polityczna i wynikający z niej program są zarazem swoistym sprawdzianem ideologii. Świadczy o tym próba wprowadzenia w życie założeń ideologii komunistycznej. Tak zwana dyktatura proletariatu, a później realny socjalizm wykazały, bowiem wszystkie jej słabości i oderwanie od realiów życia społecznego.
Doktryna polityczna, będąc uporządkowanym zbiorem poglądów dotyczących społeczeństwa i państwa, wyznacza praktyczne metody ich realizacji w ściśle określonym miejscu i czasie.
Wszystkie propozycje klasyfikacji doktryn politycznych uwzględniają na ogół tylko jedno z wielu możliwych kryteriów, są zazwyczaj przedmiotem gorących polemik w gronie politologów. Przyjmując za kryterium stosunek danej doktryny do rzeczywistości społecznej, można wyróżnić doktryny rewolucyjne, konserwatywne, reformistyczne i reakcyjne.
Doktryny rewolucyjne uznają konieczność dokonywania zmian na drodze rewolucyjnej, czyli przez gwałtowne obalenie istniejącego porządku społecznego i politycznego, najczęściej przy użyciu siły. W obrębie ruchu robotniczego, związanego z ideologia socjalistyczna można wyróżnić doktryny rewolucyjne, do których zalicza się m.in. marynizm-leninizm, maoizm, a przykładem ich realizacji są rewolucja październikowa oraz rewolucja kulturalna w Chinach. Współcześnie do doktryn rewolucyjnych można zaliczyć doktryny polityczne wywodzące się z islamskiej doktryny religijnej. Przykładem jest rewolucja islamska w Iranie.
Doktryny konserwatywne, zwane zachowawczymi, powszechnie uważa się za dążące do utrzymania istniejących stosunków społecznych i politycznych. Występują niemal we wszystkich ruchach i partiach politycznych.
Doktryny reformistyczne opowiadają się za ewolucyjnym sposobem wprowadzania reform społecznych i politycznych. Związane są z nimi kierunki ideologiczno-polityczne w ruchu robotniczym, jak reformizm (podstawa współczesnej socjaldemokracji) oraz rewizjonizm. Obydwa kierunki rozwijały się w opozycji do rewolucyjnego nurtu ruchu robotniczego reprezentowanego m.in. przez Lenina.
Doktryny reakcyjne opowiadają się za przywróceniem starego porządku społeczno- politycznego. Przedstawiciele tych doktryn podkreślają wartość stosunków społecznych i politycznych, uznawanych w danym momencie za przestarzałe. Współcześnie tego rodzaju doktryny pojawiają się w krajach Europy Środkowo-Wschodniej. Nawołują one do powrotu ustroju realnego socjalizmu.
Powyższe rodzaje doktryn politycznych prezentują przede wszystkim pewien styl myślenia i działania. Stosunek poszczególnych ruchów i ugrupowań politycznych do postępu cywilizacyjnego może zmieniać się w zależności od aktualnej sytuacji społeczno- politycznej. Partie opozycyjne zwykle przejawiają chęć przeprowadzenia reform gospodarczych, społecznych lub politycznych. Zwolennicy różnych doktryn występują również w obrębie tego samego ugrupowania.
Współcześnie często stosowana klasyfikacja jest podział doktryn na lewicowe, centrowe i prawicowe. Podział ten wywodzi się z tradycji rewolucji francuskiej. Miejsca, jakie zajmowały ówczesne ugrupowania polityczne w Sali posiedzeń parlamentu, były wyznacznikiem reprezentowanych przez nie poglądów. Po lewej stronie zasiadały stronnictwa uznające powstały w wyniku rewolucji porządek za niedostatecznie sprawiedliwy. Centralną część zajmowali zwolennicy przeobrażeń dokonanych podczas rewolucji. Po prawej stronie natomiast zajmowały miejsca ugrupowania opowiadające się za powrotem do feudalnych stosunków społecznych i politycznych.
Doktryny lewicowe opowiadają się za pełną realizacją idei sprawiedliwości społecznej. Nie akceptują poglądu, ze nierówność jest zjawiskiem naturalnym. Domagają się, więc zniesienia wszelkich przejawów dyskryminacji, większych praw dla kobiet, mniejszości narodowych oraz zlikwidowania segregacji rasowej. Współcześnie stronnictwa lewicowe opowiadają się za niwelowaniem różnic majątkowych, głównie poprzez wprowadzenie progresywnego systemu podatkowego. Uzyskane środki miałyby być przeznaczone na finansowanie zasiłków dla najuboższych. Doktryny lewicowe reprezentowane są głównie przez ugrupowania komunistyczne, socjalistyczne i socjaldemokratyczne.
Doktryny centrowe opowiadają się za utrzymaniem równowagi pomiędzy interesami różnych warstw i grup społecznych. Przedstawiciele tych doktryn nie uznają nierówności za naturalną cechę struktury społecznej, ale wynikające z niej różnice majątkowe powinny być, ich zdaniem, łagodzone przez samo społeczeństwo, a nie państwo. Współcześnie coraz więcej ugrupowań lokuje siebie po środku sceny politycznej. Najbardziej na miano stronnictw centrowych zasługują partie konserwatywne i liberalne.
Doktryny prawicowe uznają nierówność społeczną za nieodłączną cechę społeczeństwa o wyraźnie zarysowanej hierarchii. Zwolennicy tych doktryn opowiadają się za utrzymaniem struktury społecznej, w której występują warstwy i grupy o różnym poziomie majątkowym. Podkreślają znacznie takich wartości jak kultura, religia, tradycje narodowe i państwowe, z reguły przeciwstawiają się wprowadzeniu zmian w istniejącym porządku społeczno-politycznym. Do doktryn prawicowych zalicza się konserwatyzm.
Współcześnie kryteria podziału doktryn są bardziej złożone. Powyższa klasyfikacja ma charakter głównie historyczny i uwzględnia związek danej doktryny z ideologią. Obecnie, podobnie jak w wypadku podziału na doktryny rewolucyjne, konserwatywne, reformistyczne i reakcyjne, podział na lewicę, prawicę i centrum może przebiegać także w obrębie ruchu politycznego. Współcześnie na scenie politycznej dominuje raczej pragmatyzm niż przywiązanie do konkretnej ideologii i związanej z nią doktryny. Stąd w programach politycznych mogą występować różne doktryny w odniesieniu do różnych problemów np. program gospodarczy może mieć charakter lewicowy, a społeczny ? prawicowy. Tego typu zjawisko jest charakterystyczne dla polskiej sceny politycznej.
Ze względu na związek danej doktryny z określoną ideologią wyróżnia się także doktryny liberalne, konserwatywne, chadeckie, socjaldemokratyczne i komunistyczne.