Barok.
Kierunek w kulturze europejskiej XVII i pierwszej połowy XVIII w., zapoczątkowany we Włoszech w drugiej połowie XVI w., objął także niektóre kraje Ameryki Łacińskiej; kultura baroku kształtowała się pod wpływem sporów religijnych (reformacja, kontrreformacja), teologicznych (m.in. dyskusja wokół zagadnień łaski, wolnej woli itp.) , filozoficznych. Rozwój nauk przyrodniczych sprzyjał próbom tworzenia swoistej syntezy wiedzy, w której kluczowe stawały się matematyczne pojęcia nieskończoności i skończoności (Kartezjusz). Tendencje barokowe kształtowały się w opozycji do postaw ideowych i artystycznych odrodzenia; nastąpiło odejście od renesansowego poczucia harmonii świata i życia - zainteresowanie budził człowiek jako jednostka odczuwająca metafizyczny lęk, skierowana ku Bogu i wieczności. Charakterystyczną cechą baroku był także synkretyzm, wynikający z dążności do asymilacji pierwiastków różnych kultur (gł. wpływów orientalnych) oraz przyswajania motywów ludowych. W estetyce baroku, opartej na koncepcji niewytłumaczalności i subiektywizmu piękna, dominowały zasady kontrastu i dysonansu, przejawiające się m.in. we współistnieniu wątków mitologicznych i biblijnych, realistycznych oraz naturalistyczno-makabrycznych z fantastycznymi, jak również humoru i uduchowienia religijnego, sensualizmu i idealizmu. Mimo dominacji czynnika religijnego, do rozwoju baroku znacznie przyczyniły się instytucje świeckie, takie jak dwory królewskie i magnackie. Szczególnym rysem baroku jest jego odmienny charakter w różnych kulturach narodowych, np. w baroku polskim dominowały cechy rodzimej kultury szlacheckiej (tak zwany barok sarmacki).
Literatura Baroku.
Szczególną cechą epoki było współistnienie estetyki klasycystycznej i barokowej; znamienna dla baroku chęć olśnienia i zadziwienia odbiorcy prowadziła do bogactwa, ozdobności, jak również niezwykłości wypowiedzi poetyckiej, m.in. dzięki mnożeniu wyszukanych przenośni, komplikowaniu struktur składniowych za pomocą inwersji, poszerzaniu słownictwa o elementy potoczne, gwarowe, obcojęzyczne. Konstrukcja utworu poetyckiego opierała się często na wyszukanym pomyśle, zwanym konceptem, polegającym na zaskakującym zestawieniu 2 antytetycznych pojęć lub obrazów. Twórcami liryki konceptystycznej byli G. Marino i L. de Góngora. Koncepcje baroku najpełniej wyrażał dramat; jego prekursorem był W. Szekspir, reprezentantami Lope de Vega oraz P. Calderón. Rozwijały się także gatunki epickie: epos rycersko-fantastyczny, romans pasterski, powieść łotrzykowska. Do najwybitniejszych przedstawicieli literatury baroku w Polsce (polska literatura) należą m.in.: M. Sęp Szarzyński (prekursor), J.A. Morsztyn, W. Potocki, W. Kochowski, M.K. Sarbiewski, J.Ch. Pasek. Charakterystyczny dla baroku polskiego był rozkwit literatury okolicznościowej, w której przejawiał się tak zwany szlachecki folklor, oraz mieszczańsko-plebejski nurt literatury sowizdrzalskiej, opozycyjnej wobec baroku sarmackiego.
Architektura Baroku.
Architekturę baroku cechuje monumentalność, dynamika, bogactwo dekoracji i form ornamentalnych; hierarchizacja elementów kompozycyjnych kulminująca na osi środkowej; efekty światłocieniowe uzyskiwane przez wygięcie elewacji, przerywanie gzymsów itp.; wnętrza zdobione sztukateriami i malowidłami (często iluzjonistycznymi). Charakterystyczne dla epoki było organiczne łączenie architektury, malarstwa i rzeźby. W architekturze sakralnej najczęściej spotykany typ przestrzenny wywodzący się z rzymskiego kościoła Il Ges, liczne warianty we wszystkich krajach; różnorodne rozwiązania elewacji i rzutów kościołów (fasady parawanowe, wieże, kopuły na skrzyżowaniu naw, plany podłużne, podłużno-centralne, eliptyczne itp.); monumentalne założenia klasztorne zbliżone do pałacowych (Weingarten, Gttweig); w architekturze świeckiej typ pałacu między dziedzińcem i ogrodem (Vaux-le-Vicomte, Wersal, Wrzburg, Schnbrunn); we wnętrzach, zazwyczaj na osi głównej, salon i reprezentacyjna klatka schodowa; ogród o układzie osiowo-geometrycznym i promienistym. Rozkwit urbanistyki - liczne owalne, okrągłe i prostokątne place z zasadą trójpromienistego rozgałęzienia arterii (Rzym, Wersal). Główne ośrodki architektury barokowej: Włochy (G.L. Bernini, F. Borromini oraz C. Maderna, P. da Cortona, B. Longhena, G. Guarini, F. Juvara), Hiszpania (churrigueryzm), Niemcy (J.B. Neumann, D. Zimmermann, M.D. Pppelmann, bracia Asam) i Austria (J.B. Fischer von Erlach, J.L. von Hildebrandt). We Francji (F. Mansart, J. Hardouin-Mansart, L. Le Vau, C. Perrault) i Anglii (I. Jones, Ch. Wren, J. Vanbrugh) - kierunek klasycyzujący.
Rzeźby barokowe.
Barokowe rzeźbiarskie dekoracje architektoniczne (sztukaterie), rzeźby w kamieniu i drewnie (polichromowane), pomniki, nagrobki, posągi i grupy religijne, mitologiczne, alegoryczne (często w ogrodach) cechowała silna dynamika, patos, ruch, teatralność gestu, układy kontrapostowe, ujęcie postaci w zwrotnym momencie akcji, często, zwł. w tematyce religijnej, dążenie do oddania silnych uczuć i stanów ekstazy; główni przedstawiciele: G.L. Bernini, A. Algardi (Włochy), P. Puget, Ch.A. Coysevox, F. Girardon (Francja), J.M. Montaz, A. Cano (Hiszpania), I. Gnther, B. Permoser (Niemcy i Austria); w Polsce - J.Ch. Falconi, B. Fontana, A. Schlter.
Malarstwo barokowe.
Na uformowanie się malarstwa barokowego na przełomie XVI i XVII w. wywarło wpływ rzymskie środowisko artystyczne - nurt naturalistyczny reprezentowany przez Caravaggia (caravaggionizm), i nurt klasyczny (wywodząca się z Bolonii rodzina Carraccich, G. Reni, Domenichino) oraz kolorystyczna szkoła wenecka. Prądy te, przeplatając się z tendencjami mistyczno-symbolicznymi i nurtem sztuki dworskiej (zwł. w krajach katolickich), były głównymi kierunkami malarstwa barokowego. W malarstwie religijnym dominowała tematyka mistyczno-symboliczna i martyrologiczna, w malarstwie świeckim - sceny mitologiczne, alegoryczne, historyczne i portret, a także pejzaż, martwa natura, tematyka rodzajowa (zwł. w Holandii, Flandrii i Hiszpanii). Kompozycja barokowa opierała się na układach diagonalnych i silnych efektach światłocieniowych: w malarstwie ściennym stosowano iluzjonizm (Guercino, P. da Cortona, A. Pozzo). Inne ważne ośrodki malarstwa: Hiszpania (D. Velzquez, F. de Zurbarn, B.E. Murillo), Flandria (P.P. Rubens, A. van Dyck, J. Jordaens), Holandia (F. Hals, Rembrandt, J. Vermeer van Delft), Francja (G. de La Tour, N. Poussin, C. Lorrain, Ch. Le Brun, H. Rigaud). W grafice dominował miedzioryt i akwaforta; nastąpił też rozkwit rzemiosła artystycznego (powstanie słynnych manufaktur), zwł. ceramiki, meblarstwa i tkactwa.
Muzyka baroku.
Obejmuje XVII i pierwszą połowę XVIII w.; cechy: wykrystalizowanie się systemu tonalnego dur-moll, technika kompozytorsko-wykonawcza basso continuo, współistnienie faktury polifonicznej (polifonia) i homofonicznej (homofonia, zapoczątkowana powstaniem monodii akompaniowanej), figury muzyczno-retoryczne wynikające z estetyki naśladownictwa i teorii afektów, powstanie opery i techniki śpiewu belcanto, rozkwit gatunków muzyki wokalno-instrumentalnej (oratorium, kantata, pasja) i instrumentalnej (concerto grosso, koncert solowy, sonata solowa, triowa, da chiesa i da camera, fuga, fantazja, toccata, preludium) - zespołowej i solowej, zwłaszcza organowej i klawesynowej. Główni przedstawiciele: C. Monteverdi, J.B. Lulli, H. Purcell, A. i D. Scarlatti, H. Schtz, A. Corelli, A. Vivaldi, D. Buxtehude, J. Pachelbel, J.S. Bach, G.F. Hndel; w Polsce - M. Zieleński, A. Jarzębski, B. Pękiel, M. Mielczewski, S.S. Szarzyński, G.G. Gorczycki.
Budowle barokowe w Polsce.
Pałac Biskupów Krakowskich w Kielcach.
Wczesnobarokowa, najlepiej zachowana rezydencja magnacka z okresu dynastii Wazów.
Na wzgórzu w centrum Kielc wznoszą się dwa najważniejsze budowle miasta, tworzące wspaniały zespół architektoniczny - katedra pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny i Św. Konstantyna, sięgająca początkami XII w., a swoją obecną formę posiadającą od przełomu stuleci XVI i XVII, oraz wczesnobarokowy pałac biskupi. Kielce od średniowiecza stanowiły własność biskupów krakowskich i z czasem, po Iłży i Bodzentynie, stały się ich główną, obok Krakowa, rezydencją. Wybitny polityk i mecenas sztuki epoki wazowskiej - kanclerz wielki koronny Jakub Zadzik, dla którego biskupstwo krakowskie było ukoronowaniem kariery, zbudował w Kielcach w latach 1637-41 nowy pałac. Robotami kierował Tomasso Poncino, realizujący prawdopodobnie projekt Giovanniego Trevano.
Powstała budowla piętrowa, nakryta spadzistym dachem, z czterema wieżami u naroży. Surowe w swojej prostocie elewacje zostały ozdobione tylko przez wytworną kamieniarkę dwóch loggi wejściowych (od dziedzińca i od ogrodu) oraz okien. W znacznej mierze ocalał wystrój pałacowych komnat. Powszechnie znane są plafony pędzla Tommaso Dolabelli, nadwornego artysty królewskiego, uwieczniające dokonania kanclerza Zadzika u boku Zygmunta III i Władysława IV Wazów, np. zawarcie rozejmu w Sztumskiej Wsi (1635). Stylistycznie pałac kielecki zbliżony był najbardziej do warszawskich zamków w Warszawie - Królewskiego i Ujazdowskiego oraz Villa Regia (ob. Pałac Kazimierzowski -rektorat Uniwersytetu Warszawskiego). Boczne skrzydła wzniesiono wiek później, według projektu Kaspra Bażanki (1720-46). Całość założenia pałacowego otaczał mur obronny ze strzelnicami.
Wspaniała rezydencja gościła pod swoim dachem monarchów polsko-litewskich (Stanisław August Poniatowski) i obcych (Karol XII Szwedzki). W okresie zaborów mieściła się tu założona przez Stanisława Staszica Szkoła Akademiczno-Górnicza, a następnie siedziba gubernatora rosyjskiego. W 1914 r. kwaterował tu Józef Piłsudski.
Obecnie mieści się tu kieleckie Muzeum Narodowe.
Barokowy pałac Krasińskich w Warszawie, 1677-83, wg projektu Tylmana z Gameren; obecnie Siedziba Zbiorów Specjalnych Biblioteki Narodowej - elewacja ogrodowa.
Zespół pałacowo-parkowy Wilanów w Warszawie.
Znakomicie zachowana rezydencja barokowa, wzniesiona przez króla Jana III Sobieskiego, jedno z najstarszych polskich muzeów.
W latach 70. XVII w. położona o kilka mil na południe od Warszawy wieś Milanów przeszła w ręce króla Jana III Sobieskiego, który postanowił tu wznieść wiejską rezydencję. Nazwał ją Villa Nova, co z czasem w połączeniu z dotychczasową nazwą dało nową - Wilanów. Królewski architekt Augustyn Locci wzniósł z początku parterowy dwór (ok. 1680). Do śmierci władcy budowla rozrosła się o dwa skrzydła-galerie, zakończone wieżami. Sam dwór uzyskał niskie piętro i wielką sale nad środkowym ryzalitem. Elewacje pałacowe pokryła dekoracja rzeźbiarska, sławiąca ród Sobieskich, zwycięstwo pod Wiedniem i dynastyczne plany króla. Wątki te kontynuowano w wystroju wnętrz. Pracowali tu m.in. malarze Jerzy Eleuter Szymonowicz-Siemiginowski i Michelangelo Palloni. Rezydencję otoczył rozległy park geometryczny w stylu włoskim. W 1720 r. królewicz Konstanty Sobieski sprzedał Wilanów Elżbiecie Sieniawskiej. Nowa właścicielka dokończyła dzieła budowy, zamykając dziedziniec po bokach dwoma skrzydłami. W początkach lat 30. pałac znajdował się w rękach Augusta II Mocnego. Sas odnowił wnętrza, urządzając m.in. wielką Salę Białą.
W latach 1733-1945 Wilanów był w posiadaniu największych polskich rodów magnackich i arystokratycznych, kolejno - Czartoryskich, Lubomirskich, Potockich i Branickich. Gospodarze ci, zwłaszcza Stanisław Kostka Potocki, uczynili wiele by pałac stał się muzeum chwały narodowej, dostępnym publiczności. Za czasów księżnej marszałkowej Izabeli Lubomirskiej powstał pawilon Łazienki i apartamenty chińskie. W początkach XIX w. park przekształcono w stylu angielskim. W bezpośredniej okolicy urządzono kilka rezydencji satelickich, dla młodych członków rodziny (Natolin, Gucin, Morysin).
Duże zniszczenia, szczególnie w parku przyniosła II wojna światowa. Rozgrabieniu uległy również zbiory wilanowskie - większość z nich odzyskano po 1945 r. Od tego czasu Wilanów jest państwowym muzeum, z jedynym tak dobrze zachowanym zespołem wnętrz z XVII w. i galerią portretu sarmackiego.