Etyka przedsiębiorczości

Wyraz "etyka" pochodzi od greckiego słowa ethikos oznaczającego ogół ocen i norm moralnych w danej epoce i zbiorowości społecznej lub konkretny ich system, tj. moralność. Postępowanie etyczne powinno być zatem rozumiane jako postępowanie odpowiadające akceptowanym w społeczeństwie wzorcom.
Słowo "moralność" pochodzi natomiast od greckiego moralis i według tradycji jest dyscypliną filozoficzną zajmującą się m.in. dobrem, powinnością moralną, sumieniem, teorią wartości; dzieli się na etykę:
• moralną,
• szczegółową,
• normatywną,
• opisow,
• metaetyke.
Każda grupa ludzi – zarówno towarzyska, jak i formalna – pracownicza – tworzy także pewne wspólne wzorce pożądanych i niepożądanych postaw, zachowań, sposobów rozwiązywania problemów.
Do kwestii związanych z kulturą i klimatem w przedsiębiorstwie można podchodzić na dwa sposoby:
- albo świadomie wpływać na procesy związane z ich budowaniem lub przemianami,
- albo je ignorować jednocześnie pozwalając, aby sprawy biegły własnym nurtem.Jednak ignorując je odbieramy sobie najefektywniejszą metodę wpływania na sukces firmy.
Często najwięcej o kulturze firmy wiedzą nowi pracownicy – poznający język firmy, obowiązujące w niej ceremonie i rytuały, mity związane z historią firmy. Poznają normy i wartości wyznawane w firmie oraz podstawowe założenia kulturowe – na przykład dotyczące natury człowieka. Każda niespójność w „oficjalnie wyznawanym” a „rzeczywiście realizowanym” systemie norm jest z punktu widzenia pracowników widoczna jak na dłoni.
I w bardzo bezpośredni sposób przekłada się na wyniki firmy. Wiedza o kulturze danej firmy, o panującym w niej klimacie, o tym, jak pracownicy oceniają samych siebie, firmę i jej przyszłość na rynku pozwala z dużym wyprzedzeniem przewidzieć jej efektywność, źródła sukcesów i porażek.

To pracownicy i ich codzienne zachowania lub zaniechania decydują o każdym aspekcie codziennego funkcjonowania i efektywności przedsiębiorstwa, budując opinię o firmie na rynku pracy.
Dlatego inwestowanie w pracowników – w każdej formie, obojętnie, czy chodzi o wyposażenie stanowisk pracy, poprawę atmosfery między pracownikami czy też zapewnienie im możliwości regularnego podnoszenia kwalifikacji – jest zawsze cenną inwestycją.
Sprawnie działające przedsiębiorstwa są podstawą prawidłowego funkcjonowania państwa, które dużą część dochodów czerpie z podatku dochodowego od osób fizycznych i prawnych prowadzących różnego rodzaju przedsiębiorstwa. Dzięki temu państwo może spełniać swoje obowiązki względem społeczeństwa: zapewniać opiekę zdrowotną, socjalną, bezpieczeństwo, a także budować infrastrukturę.
Ten ostatni obowiązek jest jednym z ważniejszych, ponieważ ma bezpośredni wpływ na rozwój przedsiębiorstw, ponieważ bez dobrych dróg, wodociągów i sprawnie działającego systemu energetycznego, żadna firma nie miała by szans na powstanie, a już na pewno nie mogła by się rozwijać. Kraje posiadające bardzo dobrze rozwiniętą infrastrukturę należą do krajów bogatych tzw. zachodnich.
Państwo powinno ułatwiać osobom fizycznym zakładanie małych i średnich firm, bo to od nich w dużym stopniu zależy procent bezrobocia i wysokość budżetu państwa. W Polsce to ułatwianie ze strony państwa pozostawia jeszcze dużo do życzenia, ale już można zauważyć: tworzenie punktów, w których można załatwić wszystkie formalności przy zakładaniu firmy, czy tworzenie przyjaznego dla przedsiębiorcy kodeksu handlowego, prawa pracy itp. Praca nie pwinna być tylko obowiązkiem, ale powinna również uprawniać do: godziwej zapłaty, do godziwych warunków pracy i życia człowieka pracującego.

Oprócz tych ogólnych wskazań - wartości, powinności i uprawnień moralnych - istnieją również pewne wartości i normy szczegółowe, wynikające ze specyfiki poszczególnych zawodów (tzw. etyki zawodowe). Określają one bardziej szczegółowo relacje między pracodawcą a pracobiorcą, między wykonawcą a odbiorcą rezultatów pracy, między członkami poszczególnych grup zawodowych itp. Nie znaczy to jednak, że całość etyki pracy składa się jedynie z kodeksów etycznych dla poszczególnych zawodów. Jedną z podstawowych norm etyki pracy jest obowiązek dbania o całość "ustroju pracy" i o wyrażanie przez pracę powszechnej solidarności. Do obowiązków moralnych związanych z pracą, oprócz osobistej pracowitości, należy takie staranie o struktury społeczne, by każdy człowiek mógł w sposób właściwy korzystać z czasu wolnego dla odpoczynku i kontemplacji, do której należy sfera religii, moralności i kultury itp. Od wieków ludzie prowadzą różnego rodzaju działalności gospodarcze, których głównym celem jest osiąganie jak najlepszych wyników, a co za tym idzie chęć zdobycia jak największych ilości środków do życia. Niezależnie od tego czy jest to przedsiębiorstwo, jednostka gospodarcza, czy korporacja to zawsze głównym celem prowadzonej działalności gospodarczej jest nastawienie na zysk.

Przedsiębiorstwo, w którym dokonuje się wytworzenia produktów lub świadczy się usługi poprzez ustalone wytyczne jest niczym innym jak dążeniem do celów zasadniczo zarobkowych.
Jak nam wiadomo, niezależnie od formy przedsiębiorstwa, organizacje tworzą ludzie, i to właśnie na postępowaniu człowieka koncentruje się etyka. Kwestie etyczne są w istocie pytaniami o to czy powinniśmy podejmować pewnego rodzaju działania czy te działania są dobre czy złe, godne pochwały czy potępienia. Różne czynniki decydują o zachowaniu ludzi zaangażowanych w działalność gospodarczą w szczególności w sytuacji wyboru między działaniem etycznym a opłacalnym. W związku z tym rola etyki biznesu i kodeksów zawodowych powinna polegać na kształtowaniu hierarchii wartości, budzeniu wrażliwości etycznej, wskazywaniu na pewne wartości, takie jak dobro, uczciwość, wolność jako konstytutywne atrybuty człowieka, a nie jako środki prowadzące do celu, którym jest maksymalizacja zysku.
Musimy pamiętać, że żadne przedsiębiorstwo nie istnieje samo w sobie, ale działa w otoczeniu innych podmiotów gospodarczych, w związku z tym podmiotami, a także klientami i środowiskiem. Związane jest to z występowaniem zjawisk z dziedziny prowadzenia biznesu pociągających za sobą istnienie wielu problemów natury etycznej m.in. problem konkurencji, promocji, reklamy, postępowania ludzi biznesu w interakcjach z partnerami, z współpracownikami, podwładnymi, klientami i innymi oraz stosunek do środowiska naturalnego.
Ważnym aspektem działalności gospodarczej jest budowanie właściwego obrazu firmy i stałe o niego dbanie. Wśród elementów stanowiących o obrazie firmy- przedsiębiorstwa oraz jej produktów i usług obok takich jak cena, jakość, prestiż itd. ważne miejsce zajmują elementy natury etycznej, które w szczególny sposób wpływają na budowanie zaufania. Chodzi tu m.in. o solidność i niezawodność, które przejawiają się w wypełnianiu zobowiązań i obietnic. Także w działaniach promocyjnych czynnik etyczny ma swoje znaczenie. Ważne jest, bowiem aby reklama była przyzwoita, uczciwa i zgodna z prawdą.

W praktyce jednak wygląda to nieco inaczej. Większość reklam opiera się na manipulacji instynktami i emocjami odbiorcy, który nie powinien być świadomy faktu, że oferuje się mu tylko symbol jego pragnienia, a nie jego spełnienie. Nieetyczne jest tu odwoływanie się do głębokich uczuć a nawet do podświadomych warstw ludzkiej psychiki.
Zarysowuje się tu konflikt miedzy skutecznością kłamliwej i manipulacyjnej reklamy i propagandy, a postulatem uczciwego, kierowanego do rozumu informowania. Etyczne problemy z konkurencją pojawiają się przede wszystkim w związku z próbami wyeliminowania konkurenta z rynku.

Prowadzenie działalności przez wiele firm na zbyt małym rynku, spostrzegania innej firmy jako zagrożenia dla własnych interesów oraz dążenia do powiększania udziałów w rynku cudzym kosztem może prowadzić do nieetycznych praktyk m.in. próba przekupienia najważniejszych pracowników firmy konkurencyjnej, rozpowszechnianie fałszywych informacji o konkurencji w śród wspólnych klientów, kopiowanie produktów, na ruszanie nazwy czy znaku firmowego. Problemy etyczne dotyczą także relacji ze współpracownikami, podwładnymi oraz klientami. Należy podkreślić tutaj, że etyka w biznesie jest ważna, gdyż jest po prostu opłacalna. Złe traktowanie personelu wpływa fatalnie na morale pracowników i odbija się na finansowych wynikach firmy. Z kolei zdobycie zaufania u klientów ma znaczenie fundamentalne. Aby zdobyć i utrzymać zaufanie trzeba na nie zasłużyć, a to uzyskuje się dzięki postawie etycznej. społeczeństwem. Prywatna przedsiębiorczość integruje się ze sferą moralną społeczności dzięki ograniczeniom rynkowym, krajowemu ustawodawstwu oraz osobistemu poczuciu moralnej, społecznej odpowiedzialności menadżerów.

Podstawowa odpowiedzialność moralna jest odpowiedzialnością trojakiego rodzaju:
- po pierwsze korporacja wykonuje swe pierwotne i podstawowe, moralne zobowiązania tzn. produkowanie towarów i świadczenie usług, które są funkcjonalne i bezpieczne dla każdego konsumenta. Do tego odwiecznego kamienia węgielnego biznesu dodano teraz jeszcze inne zasadnicze działania,
- drugie zobowiązanie moralne dotyczy zatem szerszego otoczenia i jest to troska o środowisko i wyczerpanie zasobów naturalnych, t
- trzeci przyjęty rodzaj odpowiedzialności odnosi się do jakości samego przedsiębiorstwa jako społeczności moralnej. Te trzy rodzaje odpowiedzialności moralnej określone dla podmiotów gospodarczych mają na celu zagwarantowanie minimum moralnej doskonałości. Są one powiązane z koncepcją normatywnych efektów działalności i obejmują to, czego społeczeństwo ma prawo oczekiwać od ludzi biznesu.
Zasadniczym celem etyki biznesu jest wyszukiwanie rozwiązań pośrednich, godzących w wymogi moralne z dbałością o interes strategiczny firmy. Interes strategiczny nie jest całkowicie oderwany od uczuć moralnych i ta linia postępowania może przynieść moralnie korzystne konsekwencje, które należy poddać uważnej ocenie. Etyka biznesu adaptuje cel i metody etyki normatywnej pod kątem konkretnych wymogów i osądów moralnych, tzn. osądów, które nie mają nic wspólnego z założeniami polityki prowadzonej w przedsiębiorstwie, z jego normami i systemem wartości. Poddaje ona ocenie i określa standardy moralne dostosowane do konkretnej sfery nowoczesnego społeczeństwa biznesu.
Jako ważny segment władzy publicznej oraz element sektora publicznego jest wymiar sprawiedliwości, który świadczy istotne usługi publiczne zaspokajające potrzeby obywateli oraz przedsiębiorstw a także istotne potrzeby prawne polskich przedsiębiorców.

Potrzeby prawne przedsiębiorców wynikają zaś z ich kultury prawnej, na którą składają się, w szczególności: świadomość prawna, postawy wobec prawa, prawo intuicyjne i poczucie prawne. Wysoki poziom kultury prawnej przedsiębiorców, warunkowany jest zwłaszcza wysokim poziomem jakości prawa stanowionego oraz jakości jego stosowania przez instytucje publiczne, w tym sądy. Przedsiębiorcy w Polsce, zaskakiwani ciągłymi zmianami prawa, kolejnymi wymogami nakładanymi przez ustawy, mnożeniem biurokratycznych obowiązków, coraz częściej skarżą się na poczucie bezradności i niemożności, również w zakresie sprawowania wymiaru sprawiedliwości. Odbierają oni prawo jako zbyt skomplikowane, formalistyczne, nakładające zbyt wiele obowiązków. Mają poczucie, iż wiele czynności prawnych lub faktycznych, wymaganych przez obecne ustawodawstwo, nie wynika z rzeczywistych potrzeb obrotu gospodarczego, lecz z niejasnych dla nich przesłanek, względów pozaprawnych lub partykularnych interesów określonych grup. Paradoksalnie, to poczucie bezradności znacząco wzrosło w porównaniu z sytuacją w Polsce pierwszej połowy lat dziewięćdziesiątych. Pomimo, iż Polska po przemianach 1989 roku stawała dopiero w obliczu gospodarki rynkowej, a wiele uregulowań prawnych nie było dostosowanych do potrzeb nowoczesnego rynku, to przejrzystość i mały stopień skomplikowania prawa (pomimo jego niedoskonałości merytorycznej) miały znaczący wpływ na gwałtowny rozwój i funkcjonowanie przedsiębiorczości. Sprawowanie wymiaru sprawiedliwości – w szerokim tego słowa znaczeniu – przez sądy w Polsce wywiera w chwili obecnej kluczowy wpływ na funkcjonowanie i rozwój przedsiębiorczości.

Począwszy od inicjowania przedsięwzięć gospodarczych (np. rejestracja spółek w Krajowym Rejestrze Sądowym), rozstrzyganie sporów gospodarczych i cywilnych związanych z działalnością gospodarczą oraz orzekanie w sprawach związanych z przestępczością gospodarczą (karno-skarbową lub też unormowaną w kodeksie karnym), nadzorowanie egzekwowania roszczeń w drodze postępowania egzekucyjnego, skończywszy na przeprowadzaniu postępowań upadłościowych czy układowych i wykreślaniu przedsiębiorców z rejestru. Działalność sądów znacząco również wpływa na zwykłe, bieżące funkcjonowanie przedsiębiorców - np. poprzez zabezpieczanie roszczeń w drodze ustanawiania hipotek wpisywanych do ksiąg wieczystych, ustanawianie zastawów rejestrowych, wydawanie odpisów z Krajowego Rejestru Sądowego, czy też sprawowanie funkcji nadzorczych i pomocniczych przez sądy rejestrowe.

Bez działalności sądów nie można sobie zatem wyobrazić nie tylko prawidłowo funkcjonującej przedsiębiorczości, ale przedsiębiorczości w ogóle. Od prawidłowego sprawowania wymiaru sprawiedliwości, jakości, dostępności, szybkości czy przejrzystości świadczenia usług publicznych przez sądy zależy zatem byt, funkcjonowanie i rozwój przedsiębiorców.

Tym samym zależą od tego również: rozwój gospodarczy kraju i rozwiązywanie wszystkich palących problemów, jak np. poziom bezrobocia. W dążeniu do uczciwości i rzetelności w działalności gospodarczej wśród rosnącej grupy przedsiębiorców, dla których przestrzeganie norm etycznych i powszechnie przyjętych wzorców zachowań staje się faktem, dostrzega Krajowa Izba Gospodarcza, która zachęca do przyjmowania Kodeksów etyki i informowania o tym klientów i kontrahentów. Wzorem dla tych zasad, przyjmowanych przez indywidualne podmioty może być prezentowany Kodeks etyki w działalności gospodarczej. Krajowa Izba Gospodarcza stoi na stanowisku, że we wszystkich działaniach przedsiębiorstwa niezbędne jest zachowanie podstawowych wartości etycznych i uznanie zobowiązań wobec wszystkich zainteresowanych działalnością firmy.

Uczciwość jest warunkiem koniecznym dla osiągnięcia stabilności przedsiębiorstwa i sukcesu. Reputacja firmy i zaufanie do niej jest jedną z największych wartości firmy. Przyjęcie Kodeksu powinno oznaczać uznanie wspomnianych wartości i zobowiązanie do regularnego monitorowania przestrzegania przyjętych norm. Mając na uwadze dostarczanie i upowszechnianie etycznych wzorów zachowań KIG i Instytut Badań nad Demokracją i Przedsiębiorstwem Prywatnym opracowały Zasady etycznej odpowiedzialności biznesu.
Etyczna odpowiedzialność przedsiębiorcy to postępowanie, które łączy w sobie nie tylko rzetelność i uczciwość, ale także przewidywanie i wytrwałe dążenie do osiągnięcia skutków zgodnych z zasadami etyki biznesu. Etyczna odpowiedzialność przedsiębiorcy to nie tylko deklaracja, ale także trafna diagnoza sytuacji i osiągnięty efekt końcowy. To nie jest teoria. To praktyka.
Stosowanie reguł etyki w biznesie świadczy o odpowiedzialnym podejściu do prowadzenia firmy. Jest to jeden z czynników decydujących o sukcesie przedsiębiorstwa…….

Coraz liczniejsza grupa firm zdaje sobie z tego sprawę przestrzegając uczciwych reguł gry. Jednak ciągle jeszcze stosunkowo słabo jest rozpowszechniona wśród części przedsiębiorców świadomość, że etyczne postępowanie w długim horyzoncie czasowym znajduje swój wymiar w przychodach firmy. W warunkach słabej konkurencji, w okresie przewagi popytu przedsiębiorcy byli w niewielkim stopniu uzależnieni od powracających nabywców. Nieetyczne zachowanie nie miało wówczas tak istotnego wpływu na wynik działalności firmy. Po wejściu do Unii Europejskiej, firma nie może funkcjonować w dłuższym okresie czasu bez korzystnej oceny klientów, a ta z kolei jest uzależniona od jakości produktów i usług, sposobu załatwiania reklamacji, stosowanych technik dystrybucji i reklamy. We wszystkich tych przypadkach istotne jest etyczne postępowanie. Etyczne zachowanie jest istotne także dla tej grupy kontrahentów, którą stanowią inne przedsiębiorstwa.
Według zespołu Instytutu i Krajowej Izby Gospodarczej obecnie istnieją trzy zasadnicze sfery, w których zasady etyki i kultury gospodarczej pozostawiają wiele do życzenia:

1) Złe stosunki międzyludzkie, złe stosunki pracy, zwłaszcza w małych firmach. "Nowi" pracodawcy, którzy rozpoczęli działalność często charakteryzują się dużą przedsiębiorczością, wręcz "drapieżnością" w działalności gospodarczej. Często traktują pracowników jak narzędzia. Stąd obserwowana przez nas duża fluktuacja zatrudnienia w małych firmach wynikająca z nie dotrzymywania przez drobnych pracodawców zobowiązań wobec pracowników oraz rozrostu zachowań nieformalnych. Przedsiębiorcy nie wiedzą, jak ułożyć sobie stosunki z pracownikami.

2) Druga sfera to problemy związane z płaceniem obciążeń publicznych, zwłaszcza podatków i składek na ubezpieczenia społeczne. Z naszych obserwacji wynika, że przeważająca liczba drobnych przedsiębiorców zatrudnia pracowników albo nieformalnie, albo w oparciu o oficjalne minimalne wynagrodzenie. Zdecydowana większość wynagrodzeń jest wypłacana "z ręki". Duża część obrotów dokonywana jest poza ewidencją. Wśród przedsiębiorców dominuje przeświadczenie, że bez oszukiwania fiskusa trudno jest prowadzić działalność gospodarczą.

3) Trzecia grupa zjawisk o charakterze wręcz nagminnym to nierzetelne traktowanie klientów i kontrahentów. Wydaje się to wręcz zdumiewające, ale pomimo wprowadzenia zasad rynkowych skala problemu pozostaje ciągle duża. Nie informowanie klientów o negatywnych cechach użytkowych towaru, zwłaszcza o jego wadach (np. samochody), niekulturalna obsługa klienta (np. komunikacja taksówkowa), nieumiejętność zachowania się w sytuacjach konfliktowych (reklamacje) wynikają z prymitywnego rozumienia rynku przez wielu przedsiębiorców, dla których nie jest ważne zadowolenie klienta ale tylko sprzedaż produktu czy usługi. Nieterminowość, nierzetelność i nie dotrzymywanie słowa są z kolei barierą w kontaktach z przedsiębiorcami z UE.

Program promocji Kultury Przedsiębiorczości „Przedsiębiorstwo Fair Play’, realizowanym na skalę krajową przedsięwzięciem, ukierunkowanym na propagowanie zasad etyki i kultury w przedsiębiorstwie jest jedynym programem, w którym oceniany jest sposób, styl prowadzenia działalności przedsiębiorstwa – aspekt ten nie jest brany pod uwagę w programach, w których nagradza się za wyniki ekonomiczne czy jakość produktów.
Dotychczasowi laureaci programu są wyjątkowymi firmami zlokalizowanymi na terenie całej Polski, rozwijają się, dbają o prestiż i korzystny wizerunek firmy.

Program Promocji Kultury Przedsiębiorczości „Przedsiębiorstwo Fair Play” ma na celu wyróżnienie przedsiębiorców, którzy w swej działalności kierują się rzetelnością i zasadami etyki. Ideą programu jest promocja etyki w działalności gospodarczej, przy czym etyka ta jest rozumiana jako zespół norm rzetelnego postępowania we wzajemnych relacjach przedsiębiorców z klientami, kontrahentami, pracownikami, wspólnikami oraz społecznością, władzą lokalną i państwową, norm zgodnych z obowiązującym prawem i powszechnie przyjętymi normami społecznymi.
„Przedsiębiorstwa Fair Play” udowadniają, że również w biznesie istnieją zasady etyczne, uczciwość i tzw. dobre praktyki, dotrzymują podjętych zobowiązań, a współpraca z nimi obciążona jest mniejszym niż przeciętne ryzykiem, ponieważ są firmami zweryfikowanymi przez organizatorów programu.

Jest wiele firm, które dla podkreślenia wierności tym zasadom, co roku poddają się weryfikacji w ramach programu.
Miejsce w elitarnej grupie „Przedsiębiorstw Fair Play” daje również możliwość nawiązania nowych korzystnych kontaktów handlowych, zwiększa zaufanie zarówno kontrahentów, jak i klientów.
Tytuł „Przedsiębiorstwo Fair Play”, oprócz wyróżnienia, jest dla firm zobowiązaniem do stosowania zasad fair play również w przyszłości.




Bibliografia:
• Aarnio A., Lawyers Professional Ethics - Do They Exist?, "Ratio Juris", vol. 14 nr 1 March 2001 (s. 1-9);
• Blackburn Simon, Oksfordzki słownik filozoficzny, tłum. C. Cieśliński, P. Dziliński, M. Szczubiałka, J. Woleński, Warszawa 1997;
• Etyka prawnika. Etyka nauczyciela zawodu prawniczego, pod red. E. Łojko, Warszawa 2002;
• Etyka zawodowa, pod red. A. Sarapaty, Warszawa 1971;
• Fuller L., Moralność prawa, tłum. S. Amsterdamski, Warszawa 1978;
• Godecki Z., Etyka zawodowa jako problem dla radców prawnych, "Radca Prawny" nr 1 (40), styczeń-luty 1999, s. 51-55.
• Lazari-Pawłowska I., Etyka. Pisma wybrane, Wrocław-Warszawa-Kraków 1992;
• Ossowska M., Podstawy nauki o moralności, Warszawa 1947;
• Sarkowicz R., Stelmach J., Teoria prawa, Kraków 2001;
• The Ethics of Lawyers, ed. D. Luban, Aldershot-Singapore-Sydney, 1994;
• Vardy P., Grosch P., Etyka, tłum. J. Łoziński, Poznań 1995;

Przypisy:
1. M. Ossowska, Podstawy nauki o moralności, Warszawa 1947, s. 1-10.
2. S. Blackburn, Oksfordzki słownik filozoficzny, tłum. C. Cieśliński, P. Dziliński, M. Szczubiałka, J. Woleński, Warszawa 1997.
3. Tamże.
4. Tamże.
5. Fuller L., Moralność prawa, tłum. S. Amsterdamski, Warszawa 1978, s. 35 i nast.
6. Tamże.
7. S. Blackburn, Oksfordzki słownik filozoficzny, Warszawa 1997; hasło opracowane przez J. Woleńskiego.
8. I. Lazari-Pawłowska, Etyki zawodowe jako role społeczne, w: I. Lazari-Pawłowska, Etyka. Pisma wybrane, Wrocław-Warszawa-Kraków 1992, s. 84.
9. Za Z. Godecki, Etyka zawodowa jako problem dla radców prawnych, "Radca Prawny" nr 1(40), styczeń-luty 1999, s. 51-55.
10. Tamże, s. 51-52.
11. R. T. De George, Business Ethics, New York-London, 1990, s. 387-388, podaję za: Sarkowicz R., Stelmach J., Teoria prawa, Kraków 2001.
12. Na temat przepisów odsyłających pozasystemowo patrz: W. Lang, J. Wróblewski, S. Zawadzki, Teoria państwa i prawa, wyd. III, Warszawa 1986, s. 350-351.
13. Taki pogląd znaleźć można na przykład w pracy R. Sarkowicza i J. Stelmacha, Teoria prawa, Kraków 2001, s. 210-212.
14. Patrz: Z. Ziembiński, Logika praktyczna, wyd. XII, Warszawa 1984, s. 221; W. Lang, J. Wróblewski, S. Zawadzki, Teoria państwa i prawa, dz. cyt., s. 400-401.