Napoleon

Po obaleniu dyktatury jakobińskiej Francja znalazła się pod rządami wielkiej burżuazji. Interesy ekonomiczne i polityczne tej grupy społecznej zabezpieczała nowa konstytucja z 1795 r. Zastrzegała ona prawa wyborcze ludziom zamożnym, gwarantowała wolność handlu oraz ochronę własności prywatnej. Jednak w 1795 roku Dyrektoriat stanął w obliczu poważnych trudności, bowiem doszło do rozruchów głodowych w Paryżu oraz próby wywołania powstania przez monarchistów. W roku 1796 rozpoczęła się kampania włoska Napoleona w wyniku, której podbito Lombardię. Rok później – w 1797 utworzono Republikę Cisalpińską. Na mocy traktatu pokojowego w Campo Formo Austria zrzekła się Lombardii, Belgii, ora posiadłości Rzeszy na zachód od Renu. Tymczasem w 1799 r. grupa polityków m.in. Sieyes, Fouche i Talleyrand zawiązała spisek w celu przygotowania przejęcia władzy przez wojsko. Do spiskowców należał także generał Napoleon Bonaparte. 9 listopada 1799 (18 brumaire’a) posługując się groźbą powstania ludowego, Bonaparte uzyskał władzę nad wojskiem. Przy jego pomocy rozwiązał Radę Pięciuset, Dyrektoriat przestał istnieć. Miesiąc po zamachu stanu Francja otrzymała nową konstytucję, nie zamieszczono jednak w niej deklaracji praw, większość obywateli została pozbawiona realnego wpływu na sprawy polityczne, a Pierwszy Konsul – Napoleon miał ogromne dyktatorskie kompetencje.
Polityka zagraniczna Francji w okresie konsulatu była prowadzona pod znakiem wojen. W 1800 r. terenem walki stały się północne Włochy. W krwawej bitwie pod Marengo Francuzi pokonali Austriaków i zmusili ich do oddania Mediolanu. Armia francuska, operująca na ziemiach niemieckich, zadała w tym samym roku klęskę wojskom austriackim pod Hohenlinden, na wschód od Monachium. Austria była zmuszona podpisać zawieszenie broni i zawrzeć pokój w lutym 1801r. w Luneville. Na jego mocy cesarz Franciszek II scedował na rzecz Francji terytoria na lewym brzegu Renu, kosztem Królestwa Sardynii i Państwa Kościelnego znacznie powiększona została Republika Cisalpińska. W 1802 r. w Amiens podpisano pokój z Anglią, pozwoliło to Bonapartemu skupić się na sprawach wewnętrznych państwa. W tym samym roku jego urząd stał się dożywotni z prawem wyznaczania następcy. Kolejnym krokiem było wprowadzenie we Francji dziedzicznego cesarstwa. Przejście od konsulatu do cesarstwa odbyło się w na-stępstwie decyzji Senatu oraz w wyniku powszechnego plebiscytu. 2 grudnia papież Pius VII dokonał w Paryżu koronacji Napoleona I na „cesarza Francuzów”. Trwałą spuścizną po okresie konsulatu była organizacja administracji terytorialnej, reforma sądownictwa oraz ustalenie na nowych zasadach stosunków między państwem i Kościołem. Najbardziej znanym i najbardziej trwałym przejawem napoleońskiego systemu prawnego był wprowadzony w 1804 roku kodeks cywilny zwany Kodeksem Napoleona. W sposób całościowy regulował on prawa cywilne, czyli ma-jątkowe, związane z działalnością gospodarczą i finansową oraz prawem rodzinnym. Wprowadzał jedną z naj-ważniejszych zdobyczy rewolucji – równość obywateli wobec prawa i zrywał tym samym z feudalnymi przywilejami szlachty i duchowieństwa. W dziedzinie prawa małżeńskiego wprowadzał elementy świeckie. Napisany w sposób jasny i precyzyjny przyczynił się do rozwoju nowoczesnej, kapitalistycznej gospodarki. Przyjmowany w różnych krajach podbijanych czy choćby tylko pozostających pod wpływami Francji okazał się w nich znacznie trwalszy niż władza Napoleona. W niektórych z tych krajów (na przykład w części ziem polskich) Kodeks Napoleona przetrwał aż do XX wieku.
Piętnastoletni okres rządów Napoleona to, oprócz umacniania pozycji cesarza wewnątrz kraju, budowa hegemonii Francji w Europie, powstawanie napoleońskiego imperium. W maju 1803 r. wybuchła wojna z Anglią. Napoleon zajął Hannover i rozpoczął przygotowania do desantu na Wyspy Brytyjskie. O losie tej operacji przesądziła, jednak klęska floty francuskiej pod Trafalgarem w październiku 1805 r. W tym samym roku zawiązana została również przez Rosję, Wielką Brytanię, Austrię, Szwecję i Królestwo Neapolu trzecia koalicja antyfrancuska. Napoleon postanowił wyprzedzić atak sprzymierzonych i w październiku przekroczył Dunaj pokonując Austriaków pod Ulm. Otworzyło mu to drogę do Wiednia. Francuzom udało się zdobyć stolicę Austrii i rozgromić połączone armie Franciszka I i Aleksandra I pod Austerlitz 2 grudnia 1805r. Cesarz musiał prosić o podpisanie pokoju. Na jego mocy Habsburgowie utracili na rzecz Francji Wenecję, część Istrii i Dalmację, na rzecz niemieckich sojuszników Napoleona (Bawaria, Badenia i Wirtembergia) swoje posiadłości w południowo-zachodniej części Rzeszy. Bezpośrednią konsekwencją bitwy pod Austerlitz była likwidacja I Rzeszy Niemieckiej i powstanie 12 lipca 1806 r. Związku Reńskiego, złożonego z 14 państw niemieckich, które uznały protektorat Napoleona i oddały mu do dyspozycji swoje armie. Pod naciskiem Bonapartego cesarz Franciszek I zrzekł się tytułu cesarza rzymskiego. Znacznych zmian terytorialnych dokonał Napoleon na Półwyspie Apenińskim. W jego północnej części powstało Królestwo Włoskie, którego koronę włożył sam Napoleon. W Neapolu panował jego brat Józef, zaś po nim na tronie neapolitańskim zasiadł generał Joachim Murat, szwagier Napoleona. W 1810 r. wcielone zostały do Francji Toskania i Rzym.
Prusy wycofały się z koalicji antyfrancuskiej już w 1795 r. uzyskawszy cel, do którego od dawna zmierzały: terytoria polskie. Po Austerlitz postanowiły z pomocą Anglii, Rosji i Szwecji zatrzymać niezwyciężony pochód Napoleona. We wrześniu 1806 r. armia króla Fryderyka Wilhelma III zajęła sprzymierzoną z Francją Saksonię, a Napoleon I otrzymał ultimatum. Prusy domagały się natychmiastowego wycofania wojsk francuskich za Ren. Reakcją Napoleona było pobicie wojsk pruskich w Saksonii w dwa dni po ultimatum pruskim. 14 X 1806 Napoleon pokonał wojska nieprzyjaciela w bitwie pod Jeną i Auerstadt, zajął też stolicę Prus – Berlin, a w listopadzie 1806r. armia francuska wkroczyła na ziemie polskie i zajęła Warszawę. Jednak dopiero wiosną 1807 udało im się zająć Gdańsk i pokonać Rosjan w bitwie pod Frydlandem. Taki rozwój wypadków przypieczętował klęskę Prus. lipcu podpisano pokój w Tylży, na mocy którego Prusy traciły na zachodzie swoje ziemie aż po Łabę, a na wschodzie nabytki II i III rozbioru Polski. Natomiast car Aleksander I zgodził się przyłączyć do frontu antyangielskiego i zamknął swoje granice dla towarów pochodzenia brytyjskiego. Napoleon miał nadzieję, iż sojusz z Rosją okaże się trwały i w imię jego zachowania gotów był ustąpić carowi w kwestii Polski. Sprawa polska nie została podjęta w Tylży. Bonaparte i Aleksander I uzgodnili rozwiązanie kompromisowe: utworzyli niewielkie państwo pod nazwą Księstwa Warszawskiego, posiadające ograniczoną suwerenność. Na państwo to złożyły się ziemie II i III zaboru pruskiego. Jedynie Gdańsk pozostał poza jego granicami jako wolne miasto. Księstwo Warszawskie miało otrzymać konstytucję bazującą na rewolucyjnej zasadzie równości wobec prawa.
Napoleońska Francja zdobyła przewagę w Europie. Cesarz postanowił to wykorzystać w celu większego uzależnienia od siebie Hiszpanii. W 1808 r. wobec oporu Hiszpanów Napoleon I zdecydował się na interwencję zbrojną. Mimo, iż wojska francuskie odniosły szereg zwycięstw (m.in. pod Somosierrą i Saragossą), opór Hiszpanów rósł, wojna z obu stron przybrała niesłychanie okrutny charakter i aż do końca panowania Napoleonowi nie udało się ujarzmić Hiszpanów.
W 1809 r. po zawarciu nowego przymierza z Anglią, Austria wystąpiła przeciw Napoleonowi. Pokona w lipcu 1809 w decydującej bitwie pod Wagram musiała podpisać pokój wiedeński. Na jego mocy utraciła posiadłości nad Adriatykiem oraz ziemie polskie nabyte w III rozbiorze. Obszar ten powiększył Księstwo Warszawskie. Od zawarcia rozejmu w Wiedniu Francja znajdowała się u szczytu swej potęgi. Jedynym państwem, które nie chciało uznać jej przewagi w Europie była Anglia. Kraj ten skutecznie opierał się blokadzie kontynentalnej i od czasu tryumfu pod Trafalgarem angielska flota pozostała niepokonana. Blokada Anglii okazała się równie groźna w skutkach dla handlu Europy kontynentalnej. Przeciw hegemonii Francji zaczęły podnosić się całe narody, m.in. Hiszpanie.
Będąc u szczytu władzy Napoleon wytyczał granice w Europie według własnego uznania. Niektóre zdobyte terytoria – Belgię, Holandię, część Niemiec i Włoch – przyłączył bezpośrednio do Francji. W państwach, które jej podlegały władzę obejmowali zazwyczaj członkowie rodziny Bonaparte lub ludzie z nimi spokrewnieni. Wprowadzono tam system rządów opartych na nadawanych przez cesarza konstytucjach o wspólnych charakterystycznych cechach: wolność osobista dla wszystkich obywateli, silna, uzależniona od Napoleona władza wykonawcza przy bardzo słabej ustawodawczej, brak samodzielności w polityce zagranicznej. Jednocześnie - na wzór francuski – tworzono sieć nowej administracji i policji, powszechne sądownictwo, wprowadzono francuskie kodeksy prawne (przede wszystkim Kodeks Napoleona). W ten sposób miało dojść do unifikacji całego imperium. W większości krajów narzucony reżim nie zyskał społecznej aprobaty. Było to spowodowane nieposzanowaniem lokalnych tradycji i ogromną eksploatacją ekonomiczną podbitych terenów.
W roku 1812 wybuchła wojna pomiędzy Francją a Rosją. Napoleon przystąpił do sojuszu z Austrią i Prusami, natomiast Rosja zawarła układ ze Szwecją i porozumiała się z Anglią, zakończyła również wojnę z Turcją. W czerwcu 1812 armia napoleońska przekroczyła Niemen, a kilka dni później zajęła Wilno. Pierwsza bitwa pod Smoleńskiem nie dała rozstrzygnięcia, ale otworzyła Napoleonowi drogę do Moskwy. Przed zajęciem Moskwy Bonaparte rozegrał jedną z najbardziej krwawych bitew – pod Borodino, by 14 września zająć rosyjską stolicę. Napoleon był przekonany, że sukces ten stanie się punktem wyjścia do rozmów pokojowych z Aleksandrem I. Car nie zamierzał jednak kapitulować, 14 października cesarz zarządził więc odwrót liczącej już zaledwie 100 tys. żołnierzy armii.
Po uformowaniu nowej armii w 1813 Bonaparte ruszył do Niemiec. Udało mu się zwyciężyć w kilku bitwach, ale o lo-sach wojny zdecydowało przegrane starcie z VI koalicją w październiku 1813 pod Lipskiem. Bitwa znana w historii, jako „bitwa narodów” trwała od 16 do 19 października.. Resztki armii francuskiej wycofały się za Ren. W 1814 roku wojna przeniosła się na terytorium Francji. Jednocześnie w całej Europie rozpadało się imperium utworzone przez Napoleona. We Francji udało się odczuć znużenie wojną i brak zapału do obrony stolicy. Do Paryża wkroczyły wojska koalicji, z carem Aleksandrem I i królem pruskim Fryderykiem Wilhelmem III na czele.
6 kwietnia 1814 Napoleon abdykował, zachował jednak tytuł cesarski i osobistą gwardię. Otrzymał także w do-żywotnie posiadanie wyspę Elbę. Do Francji powrócił Burbon, brat Ludwika VI. Senat ogłosił go królem Francji, jako Ludwika VIII. Francja na mocy pierwszego pokoju paryskiego uzyskała granice z według stanu z 1792 r. Nowy ład europejski miał uzgodnić kongres monarchów w Wiedniu w 1814r.
Jednak 1 marca 1815 Napoleon powrócił do Francji i podjął próbę odzyskania tronu. Wojsko przechodziło na jego stronę i 20 marca był już w Paryżu, z którego uciekł Ludwik VIII. Okres ten nosi nazwę „Stu dni”, tyle bowiem trwało cesarstwo wskrzeszone przez Napoleona. Pokonawszy wojska pruskie pod Ligny Bonaparte ruszył w kierunku Brukseli naprzeciw Anglikom. Klęska poniesiona pod Waterloo 18 czerwca 1815 doprowadziła do powtórnej abdykacji. Ludwik VIII powrócił do Paryża, a Napoleon jako więzień Anglików został osadzony na wyspie Świętej Heleny.
Epoka napoleońska, choć trwała tak krótko, przeobraziła Europę. Mapa polityczna zmieniła się na 15 lat, ale model sprawowania władzy i sądownictwo przetrwały długo poza czasy, które je stworzyły. Okres hegemonii francuskiej pozostawił trwały ślad w dziejach Europy, jak i świata. Trwające przez lata wojny pochłonęły wiele ofiar i przyniosły zniszczenia. Jednak wraz z ekspansją Francji rozprzestrzeniała się także kultura francuska i ideały rewolucji. Wojny pozwoliły na rozpowszechnienie się idei równości ludzi i praw obywatelskich, które pobudziły społeczeństwa do starań o zniesienie starego ustroju. Władcy nie byli w stanie zniszczyć tych tendencji. W państwach podbitych przez Bonapartego wprowadzono prawa wzorowane na francuskich W późniejszych latach stały się one inspiracją dla ludów europejskich do walki o wyzwolenie spod władzy monarchów i szlachty.
Walka z Napoleonem umocniła również poczucie wspólnoty narodowej w krajach rozbitych politycznie. Przekonanie o jedności szczególnie widoczne było u Niemców i Włochów, których ojczyzny były podzielone na wiele państw i państewek.