Motyw biblijny w literaturze i sztuce XIX i XX wieku.

Tematem mojej prezentacji jest: przedstawienie różnych sposobów funkcjonowania motywów biblijnych w literaturze i sztuce na przełomie XIX i XX wieku.
Biblia oprócz dorobku antyku jest jednym z dwu najważniejszych źródeł naszej kultury, z niej wyrasta bogactwo literatury i sztuki. Biblia jest sacrum-księgą świętą dla chrześcijan i w części Starym Testamencie dla wyznawców judaizmu. Prezentuje pewien kodeks tego, co dobre lub złe, jest zbiorem fabuł, anegdot i motywów, do których wciąż powraca literatura. Jest natchnieniem dla wielu pisarzy, poetów, inspiruje myślicieli, przez wieki była tematem realizacji malarskich i rzeźbiarskich. Dlatego ten, kto nie zna w ogóle Biblii, nie zrozumie większości dzieł sztuki naszej cywilizacji. Może nie pojąć nawet zwykłej mowy, bo wiele frazeologizmów pochodzi właśnie z tego dzieła. W poezji dawnej i współczesnej znajdujemy wiele utworów poświęconych różnym motywom biblijnym. Ja w swojej prezentacji szczególną uwagę zwrócę wpływowi motywów biblijnych na sposób kreacji świata przedstawionego w dziełach literackich i malarskich.
Jako pierwszy utwór, którym posłużę się w swoim wystąpieniu jest III cz. „Dziadów” A. Mickiewicza.
Przedstawiona w V scenie, czyli WIDZENIU KSIĘŻĄ PIOTRA historiozoficzna koncepcja losów Polski to przejaw, popularnego w czasach romantyzmu, mesjanizmu. Samo pojęcie mesjanizm swoimi korzeniami sięga od judaizmu i pochodzi od imienia Mesjasza, człowieka wysłanego przez Boga na ziemię, a więc zbawcę, który przyniesie Izraelitom wolność i zapewni im, jako narodowi wybranemu panowanie nad światem. Chrześcijanie uznają Chrystusa za odkupiciela.
Ksiądz Piotr jest człowiekiem pokorny, miłującym Boga, dlatego to właśnie on otrzymuje znak od Boga, będący objaśnieniem przyszłych losów narodu. Dzieje te, znaczone męczeństwem młodzieży polskiej i zsyłkami na Syberię, porównane zostały do drogi Krzyżowej Chrystusa. Mickiewicz ukazuje szansę na odzyskanie utraconej niepodległości w sposób symboliczny. Ksiądz widzi jedno dziecię, któremu udało się ujść z życiem z rzezi niewiniątek. Wyrośnie ono na obrońcę i odkupiciela narodu. W widzeniu jawi się jako postać nieokreślona, któremu poeta nadaje tajemnicze imię "czterdzieści i cztery".
Zakonnik widzi także Polskę cierpiącą jak Chrystus, umierającą i zmartwychwstającą jak on. Tak jak Jezus był odkupicielem grzechów całej ludzkości, tak Polska ma spełnić podobną rolę wobec innych narodów. Mesjanizm 5sceny przejawia się w teorii, Polski jako Chrystusa narodów. Jak widać scena ta zawiera wiele odwołań do symboliki Biblijnej. Konkretnym wydarzeniom i postaciom z dramatu zostaje nadane znaczenie religijne. Przedstawiona jest symboliczna scena ukrzyżowania Polski, w której rolę Heroda pełni car Mikołaj I. Piłatem umywającym ręce jest Francja, która mimo zabiegów dyplomatycznych nie udzieliła Polsce pomocy. Rolę żołdaków pełnią Prusy i Austria. Moskale są natomiast porównywani do żołnierza przebijającego bok Chrystusa.
Mesjanizm pozwolił przetrwać narodowi polskiemu i nadał sens cierpieniu podczas zaborów. Widzenie księdza Piotra wskazuje, że narodowa historia rozwija się według "wyższego", Boskiego planu, w którym nic nie dzieje się przypadkowo. Historia Polski okazuje się powtórzeniem losów Chrystusa. Używając właśnie tej symboliki biblijnej Mickiewicz usiłował ukazać wartość i siłę narodu, a w sytuacji popowstaniowej klęski stworzyć optymistyczną wizję świata.
W swojej prezentacji chciałabym także zwrócić uwagę na motyw biblijny, jaki odnajdujemy w powieści rosyjskiego pisarza Michała Bułhakowa.
Mistrz i Małgorzata to powieść, w której głównym tematem jest odwieczna walka dobra ze złem. Wątek biblijny stanowi tu autonomiczną całość, a jednocześnie jest splątany z resztą utworu. Jest on odwróceniem archetypów, gdyż w powieści scena sądu nad Jezusem i jej bohaterowie są ukazani w inny sposób niż dokonali tego ewangeliści. Biblia przedstawia nam Jezusa jako postać, która jest na pierwszym planie i najważniejsza, zaś Piłat jako człowiek, który skazuje Chrystusa na śmierć, lecz nie widzi w nim winy. W Piśmie Świętym znajduje się niewiele informacji o tej postaci.
Natomiast u Bułhakowa tworzona przez Mistrza powieść przedstawia postać rzymskiego namiestnika Piłata i skazanie na śmierć Jeszui Ha-Norci czyli biblijnego Jezusa. Postacie te wzorowane na Piśmie Świętym, zostały jednak nieco przetworzone. Na plan pierwszy wysuwa się nie Jezus lecz Piłat. To jego rozterki i lęki są tu najistotniejszym problemem. Był to człowiek wykształcony, zarazem skłony do refleksji i obarczony słabością charakteru. Był postacią głęboko tragiczną, nieszczęśliwą i samotną. Jezus w powieści Mistrza ukazany został jako wędrowny filozof, znający kilka języków. Nie ma mocy boskiej, nie dokonuje cudów, chyba,że uznamy za cos takiego uśmierzenie uporczywego bólu głowy Piłata. Jeszua zapowiada nadejście królestwa, głosi prawdę, sprawiedliwość i dobro. W przeciwieństwie do biblijnego Jezusa twierdzi, że nie ma złych ludzi, a za popełnione grzechy można uzyskać przebaczenie, jeśli człowiek zrozumie swój błąd. Piłat z powieści Bułhakowa uważa, że Jeszua jest niezdolny do czynienia zła, mądry i dobry. Chęć ułaskawienia Jeszui spowodowała, że był rozdarty wewnętrznie. Musiał dokonać wyboru pomiędzy głosem własnego sumienia, a prokuratorska powinnością. Jego grzechem był brak odwagi do opowiedzenia się po stronie sprawiedliwości i prawdy. Umycie rąk mogło go uczynić niewinnym w oczach ludzi, ale wewnętrzny ból nie pozwoliłby mu żyć jak dawniej.
Reasumując uważam, że rola motywów biblijnych w "Mistrzu i Małgorzacie" jest bardzo istotna. Maja one na celu ukazanie ścierania się dwóch sił: dobra i zła oraz związanego z tym problemu winy i kary. Motyw ten w zestawieniu z teraźniejszością moskiewską udowadnia nam to, że w tym zakresie nie zmienia się nic w całej historii ludzkości. Świat od swych biblijnych początków, nieustannie pozostaje areną walki dobra ze złem i prawdy z kłamstwem.

Kolejnym dziełem, które przedstawię państwu jest „ WIEŻA” Gustawa Herlinga-Grudzińskiego.
Hiob jest postacią historyczną i w tradycji biblijnej był określany jako „człowiek sprawiedliwy”. Swoim życiem udowodnił celowość wiary, oraz sensowność istnienia cierpienia. Bóg poddał Hioba straszliwej próbie, lecz on cały czas z pokorą i pełną uległością uznawał Jego wolę i zawierzył mu swój los.
Celowo przedstawiłam państwu tą postać znana nam z Biblii, ponieważ do takiej właśnie postawy HIOBA nawiązuje główny bohater opowiadania Grudzińskiego. Autor wprowadza nas w świat dwóch mężczyzn; chorego na trąd, oraz samotnika z własnego wyboru, Sycylijczyka. Trędowaty zostaje umieszczony w Wieży Strachu, a zarazem odizolowany od świata.
Nie mogąc wytrzymać cierpienia i samotności chciał popełnić samobójstwo. Jednak postawa biblijnego Hioba z księgi, którą czytał przez całą noc pozwoliła mu przetrwać myśl o tym czynie. Lebresso resztę swoich dni spędził jako dobry chrześcijanin, a jego jedynym przyjacielem był Bóg.
Cierpienia doświadczył także drugi bohater, nauczyciel, który nie potrafił i nie chciał wziąć na siebie ciężaru osobistej tragedii. W trzęsieniu ziemi stracił żonę i dzieci. Wybrał samotność i odizolował się od ludzi. Utracił wiarę w Boga. Jedyne, czego pragnął to śmierci.
Porównując postawy obu bohaterów opowiadania, zauważamy, że łączą hiobowe nieszczęścia, cierpienie i pragnienie śmierci. Zarazem przedstawiają dwie różne postawy życiowe. Lebbroso po latach udręki moralnej i fizycznej zdobył się na wielki wysiłek ducha i przyjął postawę biblijnego Hioba, tak jak on pogodził się z Bożą wolą. Dostrzegł także sens w cierpieniu i noszeniu swojego krzyża. Mimo rozpaczy i samotności szuka Boga.
Nauczyciel również został okrutnie doświadczony przez los. Jednak on oddalał się od Boga, trwał w samotności i izolował się od ludzi. Uważa, iż wiara nie jest mu potrzebna. Nie wystarczyło mu odwagi i poddał się.
Bardzo łatwo można zauważyć w tym utworze, także inne motywy czy tez symbole zaczerpnięte z biblii. Już sam tytuł odwołuje się do wieży, która symbolizuje w tradycji chrześcijańskiej wzniosłość i niebo. Natomoast w opowiadaniu jest miejscem wygnania i cierpienia. Pojawia się także figura pielgrzyma, która symbolizuje wędrowca, tułacza, a w utworze ukazuje człowieka, którego życie jest nieustannym podążaniem” ku górze”, czyli kresowi śmierci. Obaj bohaterowie staja się właśnie takimi pielgrzymami, podążającym ku górze.
Autor używając motywu hiobowego, ukazuje nam wzorzec godny naśladowania, udowadnia, że pomimo cierpienia można godnie przejść przez życie z wiarą i nadzieją, a także pokazuje nam jak cierpienie może zniszczyć człowieka, gdy odwróci się on od Boga.

Biblia już od wieków inspirowała artystów do tworzenia dzieł sztuki. Jest Ona dla nich niewyczerpalnym źródłem tematów.
Pozwolę sobie przedstawić Państwu motywy biblijne występujące w sztuce na przełomie XIX i XX wieku.
Jako pierwszy będzie to dzieło Gabriela Rossettiego pod tytułem „ zwiastowanie”. Przedstawia on moment, w którym Archanioł Gabriel przychodzi do Maryi, aby oznajmić jej, ze pocznie syna. Anioł unoszący się w powietrzu z odblaskami żółtych płomieni dookoła stóp, podaje białą lilię Maryi jako uosobienie czystości i niewinności, które jest jej przeznaczone do końca życia. Malarz nie ignoruje również wagi niebieskiego koloru, kojarzonego z dziewictwem i niebem, dlatego umieszcza niebieski parawan, a także tuz za nią znajduje się okno, przez które widać niebo w podobnym odcieniu. Przedstawił także na obrazie w symboliczny sposób obecność Ducha Świętego po przez namalowanie gołębicy i płomyka umieszczonego w kinkiecie ściennym.
Sypialnia Maryi jest bardzo prosta, a Ona sama zostaje przedstawiona, przez Rossattiego jako postać siedząca na prostym łóżku w białej sukience i garbiąc opierającą się o ścianę. Jest wyraźnie dorastającą dziewczyną z młodymi rysami twarzy i nieuczesanymi prostymi włosami. Na jej twarzy zauważyć można wahanie, strach i melancholię, z jaka odpowiada przemawiającemu Gabrielowi. Maryja w obecności niebiańskiego zwiastuna, trwa w tajemniczym osamotnieniu. Będzie matką spełniająca misje w dziejach ludzkości, ale pozna też ból i cierpienie.

Kolejne dzieło sztuki, które Państwu przedstawię nosi tytuł „ światłość świata” i jest autorstwa Williama Holmana Hunta.
Przedstawiona sytuacja na obrazie ukazana została w sposób symboliczny. Widzimy postać Chrystusa, który puka do drzwi będących wejściem do ludzkiej duszy. Są one zarośnięte przez jeżyny, pokrzywy i inne chwasty, co świadczy o tym, ze nigdy ich nie otwierano. Nad drzwiami zwisa nietoperz, który symbolizuje ucieczkę od światła, a także ślepotę i śmierci. Jezus ma na sobie białą szatę- symbol czystości i władzy Ducha Świętego nad Nim. Drogocenny ornat i klamra na piersiach nawiązują do jego kapłańskiego posłannictwa. Chrystus zbliża się nocą do zarośniętych drzwi i trzymając w dłoni latarnię. Jej światło jest nadzieją dla ludzkiej duszy i dla sumienia. Chrystus puka do ludzkiego serca chcąc wejść do niego i oświetlić je blaskiem swojej dobroci i miłości. Zauważamy brak klamki, co może oznacza, że człowiek sam musi zdecydować czy otworzy je pukającemu Chrystusowi.

Biblia jest niewątpliwie wielkim arcydziełem literackim, do którego odwoływali i odwołują się artyści całego świata. Motywy zaczerpnięte z tej Świętej Księgi wpływają na sposób kreacji świata przedstawionego w dziełach literackich i malarskich bardzo różnie.
W dziadach pozwolił na ukazanie siły i wartości narodu Polskiego, a także w sytuacji popowstaniowej klęski stworzyć optymistyczną wizję świata. Utwór Bułhakowa miał na celu ukazanie, że świat od swych biblijnych początków nieustannie pozostaje areną walki dobra ze złem. Gustaw Herling Grudziński stosując w swoim opowiadaniu motyw Hioba, próbował ukazać nam wzorzec godny naśladowania i udowodnić, że pomimo cierpienia można godnie przejść przez życie. Natomiast na płótnach malarskich Rossetti przedstawił biblijną scenę „zwiastowania” Maryi chcąc ukazać jej młody i niewinny wygląd, a zarazem to, że została postawiona przed koniecznością ważnego wyboru. W „światłość świata” W.H. Hunt używając symbolizmu przedstawia Chrystusa pukającego do drzwi, które okazują się być ludzkim sumieniem. Jak widać motyw biblijny jest częstym tematem spotykanym w literaturze i sztuce. Jednak nie zawsze artysta wiernie go odtwarza, czasem zostaje ona ukazany za pomocą różnego rodzaju symboli, tak jak w większości przedstawionych przeze mnie dzieł.