Motywy biblijne w literaturze, rodzaje nawiązań do Biblii.

TOPIKA BIBLIJNA
Topika chrześcijańska, znak zainteresowań twórców literackich i innych sztuk pięknych problematyką religijną, metafizyczną i egzystencjalną od średniowiecza do współczesności, przywoływanie symboli, obrazów i motywów chrześcijańskich, np. biografia Chrystusa w europejskim malarstwie, epizod kuszenia na pustyni, Chrystusa ukrzyżowanego i zmartwychwstałego (J. Kasprowicza Chrystus, T. Micińskiego Kuszenie Chrystusa Pana na pustyni, R. Brandstaettera Jezus z Nazaretu); postać Ducha Św. w hymnach (np. S. Wyspiańskiego Veni Creator, Cz. Miłosza Oeconomia divina), literacki wizerunki Maryi w modlitwie poetyckiej, litanii, godzinkach, hymnach (np. romantyczny obraz M.B. Hetmanki w poezji niepodległościowej, Maryi opiekunki w poezji Kasprowicza Salve Regina, Mater dolorosa, we fragmencie dramatycznym S. Wyspiańskiego Królowa korony polskiej, w hymnach maryjnych R. Brandstaettera, A. Kamieńskiej).

Także liryczne portrety biblijnych postaci: Szatana (np. w Raju utraconym Miltona), Hioba (np. Drugie szczęście Hioba A. Kamieńskiej), Judasza (np. dramat K.H. Rostworowskiego Judasz z Kariothu), Salome, Marii Magdaleny, np. w poezji K. Przerwy Tetmajera, K. Zawistowskiej, w powieści G. Daniłowskiego. Motywy Sądu Ostatecznego widać w poezji młodopolskiej (Dies irae J. Kasprowicza, L. Rydel, J. Żuławski), w malarstwie H. Memlinga, H. Boscha, Michała Anioła fresk w Kaplicy Sykstyńskiej w Watykanie, motyw Apokalipsy w drzeworytach A. Drera, w malarstwie J. Lebensteina, w inscenizacji teatralnej Teatru Laboratorium J. Grotowskiego.

- topos ukrzyżowania:

Lament Świętokrzyski
Utwór ten należy do gatunku wypowiedzi lamentacyjnej, przybiera formę żalu, skargi. Jest to wypowiedź pierwszoosobowa, monolog Matki Boskiej stojącej pod krzyżem, co sytuuje utwór w nurcie tzw. liryki maryjnej, nawiązuje, obok motywu ukrzyżowania, do motywu zapoczątkowanego przez pieśń Stabat Mater Dolorosa-Stała Matka Boleściwa, realizuje przede wszystkim obraz matczynego cierpienia i miłości rodzicielskiej o wymiarze czysto ludzkim; podkreśla to emocjonalność uzyskana przez zastosowanie licznych epitetów ( zamęt ciężki, ubogiej żonie, krwawa godzina, krwawa głowa, krwawe gody, Synku miły), zdrobnień (Synku, główka), powtórzeń oraz zwrot do innych matek, co podkreśla ludzką wspólnotę odczuć. Sytuacja liryczna jest teatralizowana, poprzez szczegółowy opis sytuacji jaki daje podmiot liryczny. Pieśń odzwierciedla także ludzkie oblicze boskości, co sprzyja zmniejszeniu dystansu do odbiorcy, poczuciu wspólnoty, współczuciu, sytuacja przedstawiona to nie tylko dramat matki, która straciła swoje dziecko ale także tragedia ludzkiej matki syna-Boga. Maryja, niczym Hiob, zwraca się z pytaniem o przyczynę cierpienia, swojego i swojego dziecka: „O anjele Gabryjele,/ Gdzie jest ono twe wesele,/ Cożeś mi go obiecował tak barzo wiele/ A rzekący: ‘Panno , pełna jeś miłości!’/ A ja pełna smutku i żałości.”. Charakterystyczna dla średniowiecza jest tutaj obecność krwi, symbolizującej grozę,śmierć i cierpienie, którego fizyczny wymiar ukazuje utwór : „Spróchniało we mnie ciało i moje wszytki kości”. Meliczny charakter potwierdza budowa pieśni.
Lament, w literaturze staropolskiej utwory poetyckie wyrażające ból i żałobę oraz bezradność wobec okrucieństwa losu. Dotyczył zarówno problemów społecznych, np. Lament chłopski na pany (XIII w.), jak osobistych, m.in. Lament Hospodarowej Imci Wołoskiej (powstał ok. 1653) Z. Morsztyna.
lament (łc. lamentum ‘krzyk żałosny, narzekanie’) lit. utwory poetyckie wyrażające ból po stracie kogoś bliskiego, żałobę, rozpacz, bezsilność wobec nieszczęścia.
Planctus, plankt, w starożytnym Rzymie utwór żałobny, tren, lament.
lament (łc. lamentum ‘krzyk żałosny, narzekanie’) 1. narzekanie; głośny płacz, żałobne zawodzenie. 2. lit., szt. utwór poetycki lub dzieło sztuki wyrażające żałobę, opłakujące kogoś, eksponujące okrucieństwo losu.

czyli:
Widzenie ks. Piotra
Charakter sceny V:
Jest to scena wizyjna, widzenie księdza Piotra ujawnia jego dar profetyczny (przewidywania, łaskę wizji).
Utrzymane w stylu nowotestamentowych ewangelii i Apokalipsy św. Jana, język jest niejasny, tajemniczy, symboliczny, pojawiają sie w tekście szyfry i zagadki.
Nawiązuje do biblijnego opisu męki Chrystusa, by przyrównać go do dziejów Polski, co staje się wykładnią mesjanizmu polskiego.
Widzenie otwiera w utworze czas mitu religijnego, widzenie ma miejsce w dzień Wielkiejnocy, co nawiązuje do symboliki zmartwychwstania, krajobraz, w którym rozgrywa się scena jest sakralizowany, nadaje mu się wymiar metafizyczny.

Postać księdza Piotra:
Jest antytezą Konrada, pysznego i butnego, ucieleśnieniem pokory („Panie! Czymże ja jestem przed Twoim obliczem?-/ Prochem i niczem”), modli się do Boga leżąc krzyżem i wyznając swoją marność, dlatego to jemu, a nie Konradowi Bóg odpowiada, zsyłając wizję i objawiając mu tajemnice historii. Ksiądz Piotr jest nowym , naprzeciw bohatera romantycznego jakim jest Konrad, wzorcem moralnym, realizującym ideę pokory, akceptacji cierpienia i zaufania w plan boży (w kontekście mesjanizmu).

Konstrukcja sceny:

I- Spojrzenie z lotu ptaka: szereg splątanych dróg, wiodących na północ, na nich tłum wozów, wiozą Polaków na Sybir. „To nasze dzieci”- krzyczy ksiądz Piotr- carat jawi się jako morderca dzieci- biblijny Herod.

II- Wizja pojedynczego człowieka, który „uszedł” i będzie wskrzesicielem narodu. Imię jego czterdzieści i cztery (mesjanizm jednostki).


III- Naród „związany” i Europa, która „nad nim się urąga”. Wizja procesu na wzór losów Chrystusa. Gal (czyli Francja) ukształtowana jest na podobieństwo Piłata, który „umywa ręce”, lecz wydał wyrok.

IV- Droga krzyżowa- „Naród –Chrystus” dźwiga krzyż ukuty z trzech ludów (trzy zabory) a ramiona rozciąga na całą Europę.


V- Ukrzyżowanie, u stóp, na wzór Matki Boskiej, opłakuje Naród matka Wolność. Rani go w bok żołdak Moskal.

VI- Wniebowstąpienie- Naród unosi się ku niebu w białej szcie, lecz przemienia się w portret wybawcy- namiestnika wolności. Znów wizja jest niejasna. Oto postać o trzech obliczach stoi na trzech stolicach i trzech koronach- najwyraźniej pognębi zaborców. Powtarza się imię 44, ten obraz kończy widzenie.

Idea mesjanizmu:
Opiera się na paralelności historii Polski i losów Chrystusa, ich zestawieniu i w związku z tym, przekonaniu, że tak jak Chrystus, Polska ma być wybawicielem narodów, że zmartwychwstanie a droga do tego wiedzie przez zbawcze cierpienie i śmierć. Analogie realizowane są na etapach nawiązujących do biblijnego opisu męki Chrystusa (scena pasyjna):
Naród- Chrystus osądzony przez Gala (Piłat- Francja), urągająca Europa- Żydzi, cierniowa korona, krzyż- o długich na całą Europę ramionach, z trzech ludów (zaborczych), Rakus i Borus poją Naród- Chrystusa octem i żółcią (Austriak i Prus), u stóp krzyża matka Wolność- Matka Boska, żołdak Moskal przebija bok Chrystusa jak Longin, spuszcza głowę i woła „Panie, Panie, za coś mię opuścił!”- „Eli lama sabachtani”, umiera- scena zmartwychwstania, namiestnik wolności ma przebitą prawicę.

W ten sposób (poprzez zilustrowanie jej w kategoriach męki krzyżowej Chrystusa) historii narodowej nadaje się wymiar sakralny, metafizyczny. Sens cierpienia zostaje wyjaśniony poprzez wpisanie w ramy szerzej pojmowanej filozofii dziejów- romantycznego prowidencjalizmu- przekonania o boskim planie będącym scenariuszem dziejów. Zgodnie z mesjanizmem- cierpieni i klęska narodu Polskiego mają sens i godność.
Mesjanizm, kierunek w wielu religiach świata, głównie w judaizmie, a także nurt w polskiej filozofii romantycznej i literaturze, związany z oczekiwaniem na zbawcę Mesjasza. Wiara w męczeńską śmierć, spełniającą funkcję odkupieńczą, i zmartwychwstanie.
Faryzeusze głosili, że Izrael jako starszy brat wszystkich narodów zapewni im zbawienie przez wydanie ze swego grona Mesjasza, pomazańca Bożego, który założy nowe królestwo izraelskie i pod jego panowaniem skupi wszystkie narody. Esseńczycy, reprezentujący wszystkie warstwy żydowskie, uważali się za wybranych przez Boga w nowym królestwie Izraela, które założy Mesjasz. Mesjasz Dawid zwany Nauczycielem Sprawiedliwości miał być zesłanym przez Boga prorokiem, który umrze i zmartwychwstanie oraz zjawi się ponownie na końcu czasu, aby odbyć sąd nad wszystkimi narodami i zapewnić zbawienie wyznawcom.

Idea mesjanizmu jest także obecna w islamie i stanowi dogmat szyizmu. W obliczu zagłady grożącej resztkom doprowadzonych do rozpaczy Indian zrodził się ruch zwany mesjanizmem indiańskim. Mesjanizm pojawił się również w Afryce w XIX w. w powiązaniu z ideą Czarnego Chrystusa. Za mesjasza został uznany Isaiah Mayekise Szembe, założyciel w 1911 Nazareth Baptist Church. Cechy Mesjasza posiada również zapowiadany w buddyzmie Majtreja. Mesjanizm jest też znany w zaratusztrianizmie
mesjanizm 1. religiozn. pogląd religijno-społeczny oparty na wierze w nadejście wybawiciela, odkupiciela i zbawcy Mesjasza2. społ. wiara w wyjątkowe historyczne posłannictwo danej osoby lub całego narodu, przypisywanie im roli zbawcy i odkupiciela całego świata. n.os. mesjanista.
Mesjanizm polski, taką nazwę przyjęto nadawać filozofii polskiej XIX w. obok nazwy metafizyki polskiej. Była dziełem wielu ludzi o podobnych dążeniach, jak: J.M. Hoene-Wroński, J. Gołuchowski i B.Trentowski, J. Kremer, K. Libelt, A. Cieszkowski, ale także A. Mickiewicz, Z. Krasiński i w pewnym sensie J. Słowacki.

Mesjanizm polski miał charakter spekulatywno-metafizyczny i antynaturalistyczny. Nie ogólna idea, jak u G.W.F. Hegla, lecz jednostkowa dusza ludzka była dla niego osnową rzeczywistości. Na celu miał nie tylko poznanie prawdy, ale przeprowadzenie reformy życia i wybawienie ludzkości. Czynnikiem wybawienia, "mesjaszem", miała być sama filozofia, która odsłoni prawdę, jak sądził Wroński, albo też naród polski, który poprowadzi ludzkość do prawdy, jak uważał Mickiewicz.
Mesjanizm polski w przeciwieństwie do idealizmu niemieckiego był teistyczny i personalistyczny, był też irracjonalistyczny, gdyż stawiał wolę i czyn ponad myśl.

Jako kierunek filozoficzny utracił swoje znaczenie po upadku powstania styczniowego, był jednak kontynuowany przez niektórych filozofów polskich, takich jak np. W. Lutosławski, który uważał, że mesjanizm jest najwyższym, najbliższym prawdy szczeblem myśli filozoficznej.
Prowidencjalizm, pogląd historiozoficzny sformułowany w filozofii św. Augustyna, wg którego losami świata, społeczeństw i jednostek kieruje bezustannie opatrzność boska.

Ponieważ upadek człowieka doprowadził do zerwania jego więzi z Bogiem, jedna część stworzeń, w tym ludzi, pozostaje mu wierna, inna zwraca się przeciw Niemu. Jedna stanowi "państwo Boże" ("civitas Dei") - zgodnie z zasadą predestynacji, druga - "państwo ziemskie" ("civitas terrena").
Zmaganie się obu państw stanowi o dziejach świata. Prowidencjalizm został powiązany z historiozoficzną ideą misji dziejowej narodów i państw, głoszoną szczególnie w XIX w. przez tradycjonalistów oraz mesjanistów.
prowidencjalizm (łc. providentia ‘opatrzność’) filoz. pogląd historiozoficzny uznający opatrzność za siłę kierującą losami ludzi i świata.


czyli:
Norwid:
Klaskaniem mając obrzękłe prawice
Jest to autobiografia poetycka artysty, który ufa, że, niedoceniony za życia, po śmierci znajdzie zrozumienie i szacunek: „syn -minie pismo, lecz ty spomnisz, wnuku”. Charakterystyczna dla tematyki poruszanej przez Norwida jest tu obecność powtarzającego się wielokrotnie w jego twórczości motywu antynomii : wybitna jednostka/ społeczeństwo, w którym żyje, i wynikających z tej antynomii konsekwencji. Artysta znalazłszy się w świecie duchowej martwoty, „żywota pustyni”, w stosunkach z ludźmi spotyka się z niemożliwością nawiązania kontaktu, porozumienia, ze względu na ich bierność, zniewolenie konwenansem, ciasnotę umysłów i zapatrzenie w przeszłość. W świecie, w którym trzeba być faryzeuszem poeta, jak on, który pragnie wartości, idei, wolności, nie ma swojego miejsca, jest samotny i przytłacza go nieszczęście, nazywa ludzi katami- hiperbola ta oznacza, że im współcześni na takich jak Norwid wydają wyrok, zabijają w sensie duchowym, tłamszą. W czasach panteizmu druku, ze zględu na zalew słowa drukowanego wszystko czytne jest pobieżnie, bez zagłębiania się w treść, bądź lekceważone, w takiej sytuacji poeta i treści, które niesie ze sobą jego twórczość, nie mają szansy być dostrzeżone. Mimo to, ma nadzieję, że w przyszłości sytuacja się zmieni, tymaczasem pisze na Babilon do Jeruzalem- przez zdeprawowaną teraźniejszość do idealnej przyszłości, przez zniewolenie do wolności itd., przewidując, że jego idea, zostanie wyniesiona przez śmierć, wpisuje się w mit wegetatywny „umrzeć musi , co ma żyć”- dzięki śmierci, ofierze, możliwe jest osiągnięcie celu.

Coś ty Atenom zrobił Sokratesie
Wiersz porusza problem wzajemnego stosunku wybitnej jednostki i społeczeństwa, w którym to jednostce przyszło żyć. Jest to dla Norwida odwieczny konflikt, w pierwszej części poeta przytacza przykłady wielu wybitnych ludzi, którzy mieli odwagę i siłę wystąpić z nowymi poglądami i za ich pośrednictwem, bądź swym bezpośrednim działaniem doprowadzali w całej historii ludzkości do wielkich, epokowych przełomów. Za swą śmiałość i wystawanie ponad przeciętność byli pogardzani i prześladowani przez współczesnych. Nie dość na tym, również ich ciała nie zaznały spokoju. Każda z postaci przywołanych przez Norwida ginęła w nędzy albo zabita, albo miała po śmierci dwa, lub więcej, groby. Poeta podkreśla, że ktoś , kto ma dwa groby, to tak, jakby nie miał żadnego. Tym samym Norwid wskazuje smutną prawidłowość historyczną. Wielcy, wybitni ludzie są za życia spychani na margines, negowani przez przeciętne społeczeństwo. Dopiero w długi czas po śmierci zasługi tych jednostek były uznawane, co skłaniało do oddania pośmiertnego hołdu tak niegdyś niszczonym osobom. Można dopatrzeć sie tu motywu męczeństwa jednostki wybitnej, bądź głoszącej idee, których społeczeństwo nie potrafi przyjąć, zrozumieć, zaakceptować, a dopiero po pewnym czasie jest w stanie je zrozumieć i wtedy żałuje; „Bo glina w glinę wtapia się bez przerwy,/ Gdy sprzeczne ciała zbija się aż ćwiekiem”.

Władysław Broniewski
Ballady i romanse
Aluzja do „Romantyczności” Mickiewicza, wielopoziomowe nawiązanie, poprzez cytat z ballady, sam tytuł jest już cytatem, postać Ryfki to postać analogiczna do Karusi- obłąkana dziewczynka, utwór rozgrywa się w przestrzeni lokalnej, opis reakcji gawiedzi- stylizowany, by przypominał atmosferę orginału, pojawiają się prowincjonalizmy, dialog.
Broniewski wykorzystuje jednak tę parafrazę by polemizować z zsadą „nie ma zbrodni bez kary” zawartą w balladach Mickiewicza. Narrator utworu nie jest naiwny, doświadczył wojny, posiadł okrutną wiedzę o wojnie; zło nie zostaje ukarane, gina niewinni, ni ewygrywa dobro, nie ma nikogo, kto wymierzyłby sprawiedliwość, jak to robi natura u Mickiewicza. Świat wojny- to świat, w którym zatarte są granice między dobrem a złem, świat relatywizmu moralnego, gdzie niewinni są karani. Na tej podstawie- niewinności, zbudowana jest paralela między postacią Ryfki i Jezusa. Broniewski wykorzystuje formę aluzji literackiej by grać z tradycją romantyczną, podejmuje też wątki biblijne, we wswzystko wplata własne refleksje.

Aluzja, niejawne, ale jasne dla adresata, napomknienie lub niewyraźna przymówka. Docinek.
aluzja (łc. allusio ‘przygrywka’) wzmianka, napomknienie lub nawiązanie w tonie poważnym lub żartobliwym mające wywołać określone skojarzenia, nieprzedstawiające sprawy wprost, przenośne; przytyk, przymówka, docinek, danie do zrozumienia

Aluzja literacka (łacińskie allusio - żart, igraszka), sama aluzja oznacza niewyraźne, zawoalowane napomknienie o kimś lub o czymś. Temu obiegowemu pojmowaniu aluzyjności nie zawsze odpowiada świadome nawiązywanie autora do innego utworu, odwoływanie się do erudycji odbiorcy dzieła literackiego, który dopiero poprzez kontekst dzieła przywołanego może uchwycić podstawową intencję utworu; chwyt stylistyczny, sposób odwołania do stylu literackiego konkretnego utworu, cytatu, stylu pisarza, epoki literackiej bądź postaci.
Aluzję literacką definiuje z precyzją K. Górski: “Jeżeli tekst B (chronologicznie późniejszy) operuje nawiązaniem do tekstu A (wcześniejszego) jako środkiem wyrazu, to mamy wtedy do czynienia ze zjawiskiem aluzji literackiej”. Aluzja literacka szczególnie często występuje w literaturze romantycznej, eksponując powiązania z dziełem konkretnego twórcy (np. Dante, Kochanowski, Szekspir, Byron), z wybraną tradycją literacką grecko-rzymską i biblijną.

W Panu Tadeuszu są liczne cytaty z Homera, Wergiliusza, Tassa; w Księgach narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego odwołania do podniosłego stylu Biblii; u J. Słowackiego bogactwo skojarzeń aluzyjnych odnajdujemy w utworach stanowiących kontynuację Konrada Wallenroda i Dziadów lub polemikę z przeciwnikami (Kordian, Anhelli, Beniowski); zasygnalizowaną aluzje literacką w tytule zawiera dramat Z. Krasińskiego Nie-Boska komedia, w twórczości Norwida Zwolon i Quidam.

Cytat (łacińskie citatio – wezwanie, przywołanie), dosłowne przywołanie wyjątku innego tekstu, wypowiedzi innej osoby lub też innej wypowiedzi tej samej osoby (autocytat); najczęściej graficznie zaznaczony cudzysłowem, odsyła do treści i znaczeń tekstu, z którego został wyjęty; cytat w literaturze może być przywołaniem autorytetu i pochwałą ze strony cytującego, może także być wyrażeniem postawy polemizującej z przywołaną wypowiedzią; w tradycji literackiej jest nim m.in.: motto, złota myśl, skrzydlate słowa, aluzja literacka, cytat biblijny itd.


- topos apokalipsy:

Dies Irae
„Dies irae” to po łacinie „gniew boży”, poemat to wizja sądu ostatecznego, na którym Bóg- straszny i chłodny sędzia, bezlitosny i surowy, przewrotny stwórca dobra i grzechu, ukazany za pomocą hiperboli i peryfraz, Istota Najwyższa i Sędzia, karze wszystkich bez wyjątku, jest bezlitosny i głuchy na wszelkie błagania, to on jest sprawcą rozdarcia człowieka : „Przedemną przepaść, zrodzona przez winę,/ przez grzech Twój, Boże!... Ginę! ginę! ginę!”, wszczepił w człowieka pierwiastek zła a tera zgo za to karze- wizerunek Boga starotestamentowego. W obrazie Kasprowicza ujawnia się manicheizm- dobro i zło mieszają się ze sobą- są stronami tej samej siły.

Człowieka reprezentuje Adam- słaby i bezbronny, wydany na pastwę żądz i pokus, które usosabia Ewa (mizoginizm młodopolski), pramatka grzechu, symbol zła, wyuzdania, grzechu (mocno erotyczne akcenty Ewa/ Szatan- wąż). Utwor porusza dramat człowieka- rozdarcie wewnętrzne między wszechwładnego Szatana (ma nad człowiekiem władzę przez grzech) a surowego i obojętnego Boga, Adam przepełniony jest goryczą z powodu obojętności Stwórcy, który nie zwraca uwagi na rozpacz i mękę ludzkości, którego jest pośrednio sprawcą, przez stworzenie grzech, na pastwę którego wydany jest człowiek, „Płaczów i jęków słuchasz niesłyszącym uchem/ i sądzisz![...] Na mękę wieków patrzysz niewidzącym okiem/ i sądzisz!”, ból rozdartego wewnętrznie człowieka podkreślają oksymorony, zwraca się on do Boga z wyrzutem, buntuje się przeciw takiej sytuacji ale bierze na siebie ciężar- to sytuuje go wśród bohaterów o postawie prometejskiej (prometeizm winy), jest jednakże bohaterem nazwnaczonym piętnem cierpienia, z poczuciem bezsensu, braku celu, marności. Obraz przepełniony jest wizjami ekspresjonistycznymi; zjawiska wizualne: ”ogień skrzepnie, blask ściemnieje”, efekty akustyczne: wycie hien, szatański chichot, tworzą nastrój grozy i niesamowitości, apokalipsy. Utwór jest wizyjny, cechuje go hiperbolizacja wyobrażeń, oksymoroniczność, operowanie kontrastem, przeskoki nastrojowe, dynamizm, centralnym motywem jest głowa w cierniowej koronie, Chrystus, słaby jak ludzie, symboliczny i korowód wezwanych na sąd zmartwychwstałych z grobów, wszystko odbywa się w scenerii skalistej, w czerwonym świetle purpurowego słońca, pojawiają się błyski. Utwór ten jest wyrazem modnego w Młodej Polsce katastrofizmu. Wizja apokalipsy ma charakter profetyczny, obrazując ją poeta stosuje ekstremalne środki stylistyczne, bombardujące wszystkie zmysły: hiperbole (monumentalizacja), posługuje się turpizmem, antyestetyzmem, makabrą, kontrastami gł. kolorystycznymi, wśród innych środków stylistycznych autor stosuje oparte na kontraście metafory, antytezy, wykrzyknienia, pytania retoryczne. „Dies irae” ujawnia związki z tradycją średniowieczną poprzez: tytuł (nawiązujący do hymnu mszalnego z XII/XIII wieku), gatunek, refreniczne wezwanie „Kyrie Elejson” („Panie zmiłuj się”), symbolikę chrześcijańską, atmosferę ostatecznej grozy, tożsamej ze średniowiecznymi lękami religijnymi.

Hymn Kasprowicza odbiega jednakże od tradycji w swojej realizacji hymny, nie jest on bowiem pochwałą Boga. Także jego wizja apokalipsy różni się od tradycyjnej, która po zagładzie zapowiada jednakże odrodzenie i nowy świat, Kasprowicz w swojej wizji nie przewiduje niczego takiego- końcem jest śmierć , zwycięża Szatan.

Hymn, podniosła, uroczysta pieśń ku czci Boga, bóstwa, ojczyzny, idei, wartości. Uprawiana przez poetów różnych czasów, np. Hymn do Boga J. Kochanowskiego. Hymn narodowy wyraża patriotyzm, poczucie zbiorowej jedności i dumę z przynależności narodowej.
hymn (gr. hmnos) 1. muz., lit. wzniosła, patetyczna pieśń pochwalna. 2. h. państwowy (lub narodowy) – oficjalna państwowa pieśń patriotyczna, która dla danego narodu jest symbolem jego suwerenności.

Paruzja, Dzień Pański, w Starym Testamencie zapowiadany przez proroków dzień lub czas, kiedy Bóg dla dobra swojego ludu wkroczy w jego dzieje, lub dzień Sądu Ostatecznego. W Nowym Testamencie - dzień powtórnego przyjścia Chrystusa Pana (Jezus) na ziemię, ostatecznego zwycięstwa nad mocami ciemności.

W filozofii zagadnienie Paruzji zajmuje szczególnie eksponowane miejsce w poglądach P. Teilharda de Chardin, który twierdził, że Paruzja jest momentem obiektywnie koniecznym w procesie ewolucyjnego rozwoju ludzkości.
Motyw Paruzji jest częsty w literaturze i malarstwie, szczególnie w czasach średniowiecza, baroku, romantyzmu (np. w Nie-Boskiej komedii Z. Krasińskiego), na przełomie XIX i XX w. (np. hymn J. Kasprowicza Dies irae).

Tuwim
Bal w operze

Groteska, w sztuce: ornament dekoracyjny z motywem roślinnym, splecionym z fantastycznymi wyobrażeniami ludzi i zwierząt, wywodzący się z antyku, rozpowszechniony w okresie odrodzenia (renesans).
Groteska, jako zjawisko estetyczne, dotyczące wszystkich rodzajów sztuki oraz literatury: fantastyka posługująca się formami niezwykłymi i nierzadko niepokojącymi, wyolbrzymionymi, brzydkimi i karykaturalnymi.
Rzeczywistość nielogiczna a nawet absurdalna, mieszająca chętnie różnorodne wizje, np. baśniową z naturalistyczną. Dysharmonijne współistnienie nastrojów i klimatów psychicznych, komicznego z tragicznym, poetyczności z trywialnością, brzydoty i wyidealizowanego piękna, stylu brutalnego z wyrafinowanym itp.

Groteski nie lubiły takie epoki, jak oświecenie i klasycyzm, natomiast chętnie posługiwały się nią średniowiecze, romantyzm, modernizm i liczne nurty literatury XX w., w Polsce np. W. Gombrowicz i B. Schulz.
groteska (wł. grottesca) 1. szt., lit., muz. utwór literacki, muzyczny lub dzieło plastyczne o cechach prześmiewczych, o elementach karykaturalnie wyolbrzymiających. 2. szt. fantazyjny ornament roślinny.

Adynata (łacińskie adnatos - bezsilny, niemożliwy), brednie, niedorzeczności; nazwa występująca w odniesieniu do anegdot, facecji, komicznych opowiadań literatury staropolskiej. Zastosowany w nich absurdalny dowcip był efektem zderzenia wykluczających się wzajemnie sytuacji lub pojęć. Popularne w folklorze, stanowiły ważny element w literaturze sowizdrzalskiej; poetyka “świata na opak” stała się środkiem wyrazu w grotesce XX w.



Szewcy- Witkacy
Pokolenie (generacyjna) Baczyński
Historia (historiozoficzna)

Pamiętnik z powstania warszawskiego
Miron Białoszewski
Białoszewski opisał powstanie z punktu widzenia cywila, próbującego przetrwać chaos bombardowań i nalotów, ocalić siebie i swoich bliskich. Pamiętnik napisał dopiero 20 lat po wojnie, uznał, że jedynym sposobem na oddanie tamtych chwil jest rezygnacja z języka literackiego, pisanego na rzecz konwencji przekazu ustnego „gadaniny”. Dlatego też język pamiętnika cechuje emocjonalność, spontaniczność, obecność kolokwializmów . Białoszewski odsłania też kulisy swojego pisania, tłumaczy, dlaczego robi to w taki, a nie inny sposób. Autor zastosował eliptyczność składni : mamy do czynienia z urywanymi zdaniami, równoważnikami oddzielonymi kropkami, często jednowyrazowymi. Zdania są często urwane, występują niedomówienia. Stosuje anakoluty by oddać dynamikę, wywołać wrażenie uczestnictwa w zdarzeniach. Frazeologia: burzy utarte związki frazeologiczne, semantyczne, by poszerzyć pole semantyczne – „leżymy piwnicami”, „leżymy potokami”, stosuje onomatopeje „ru ru ru”, instrumentalizację głoskową „raz-dwa”. Leksyka- nowym zjawiskom nadaje nowe nazwy- „szafa”, „dantejskości”, zajmiciele’, używa kolokwializmów „sraczka’, ”gary”. Nagromadzenie znaków interpunkcyjnych. Kazimierz Wyka określa narrację w pamiętniku jako splot dwóch jej rodzajów: narrator -Nikifor, gdy uczestniczy on w środku zdarzeń, spogląda z owadziej perspektywy , wtedy rośnie niegramatyczność, rwą się zdania, stają się coraz krótsze, i narrator- Nadnikifor, mówiący z dystansem czasowym, po 25 latach, wspominając snuje refleksje intelektualne, artystyczne np. o powrocie do matriarchatu. Pomimo pozornego chaosu, kompozycja jest zwarta. Pod powierzchnią pozornie okaleczonego języka kryje się złożona konstrukcja, kompozycja nieomal muzyczna. "Pamiętnik" tylko z pozoru jest chronologiczną relacją. Wokół dwóch epizodów centralnych - Starówki i Śródmieścia - rozwijają się, jak w muzyce, przemienne motywy: opisy topograficzne, opisy sytuacji, wizje. Raz po raz otwierają się - jak ja to nazywam - tunele słowne, pełne rozgadania. Od bezstronnego opisu przechodzimy do lirycznych poematów prozą. Od zapisu bezczynności w piwnicach - do biegu pod bombami.

Bohater Pamiętnika przedstawia odheroizowaną wersję wydarzeń roku 1944, pokazuje życie rozpięte między bieganiem, gorączkowym poszukiwaniem schronienia, „lataniem” po wodę, po żywność między barakami, czołgami i stanowiskami snajperów niemieckich a statycznym aspektem tamtych czasów- biernym czekaniem, inercją, wegetacją, by przetrwać, przeczekać „gadało się” , „leżało się”, „spało”. – abulia- uśpienie woli. Nieheroiczna postawa bohaterów- odmawianie litanii podczas nalotów, strach, rachunek piwniczny- kalkulacja, które sklepienie piwnicy trwalsze, rozmyślanie ile jeszcze uda mi się przeżyć.

Obraz Warszawy ma wymiar apokaliptyczny, dokonują się straszliwe zniszczenia, giną setki ludzi, Białoszewski raz po raz określa wprost panującą sytuację jako „piekło”. Miasto płonie, pali się, pokrywa kurzem i pyłem z masakrowanych nalotami budynków, panuje sierpniowy upał, nigdzie nie jest bezpiecznie, nawet w gruzach, ludzie ze strachem spoglądają na ściany, by nie pojawił się na nich złowróżbny cień niemieckiego hełmu, nawet w schronach nie opuszcza świadomość, że przecież „czołg za ścianą”.
Pamietnik jest uniwersalny, wielostronny, dostępny. Wprowadza czytelnika w tamten czas i miejsce, w ówczesną ograniczoną świadomość . Jednocześnie, przy całej swojej potoczności, "Pamiętnik" wchodzi na wyżyny mitu, który tworzy się jakby na naszych oczach. "To były te - nie mity - bo przecież żywe prawdy. Jak Bracka 18. Wpadli. Wyrżnęli. Wycofali się".

Można powiedzieć, że to sprowadzanie mitu na ziemię. Uwiarygodnianie go. Na tej zasadzie obraz ginącej Jerozolimy nakłada się na obraz powstańczej Warszawy. Los Polaków przegląda się w losie żydowskim - tym biblijnym i tym całkiem niedawnym.„
Pamiętnik z powstania warszawskiego” jest niezwykłą kroniką 63. dni powstańczej gehenny obserwowanej oczyma zwykłego cywila. Jest także wielkim trenem na śmierć bliskiego sercu miasta. Gdy po ogłoszeniu kapitulacji warszawiacy wychodzą z ukrycia, ich oczom ukazuje się obraz zniszczenia- „Gruzy za gruzami. Zwały za zwałami.(...)No bo nagle powrót do normy, i nagle nie ma miasta, nie ma domów, no.. rozpacz. Koniec. Po wszystkim. Dwieście tysięcy ludzi leży pod gruzami. Razem z Warszawą.

Szliśmy po potwornych zwaliskach. I Swen zaczął nagle płakać. Na cały głos. Na całą ulicę. To mnie do reszty rozłożyło. I tak ryczałem. Tyle że może ciszej.”
O pamiętniku mówią:

Czesław Miłosz:

"Pamiętnik" jest wiernym, antybohaterskim i antypatetycznym opisem rozpadu bombardowanych domów, całych ulic, ludzkich ciał, przedmiotów codziennego użytku, ludzkich wyobrażeń o świecie. Świadek tego rozpadu musiał, wydaje się, pisać o wojnie tak, jak Białoszewski poeta.

("Świadectwo poezji", 1983)

Maria Janion:

Opisując śmierć Miasta, Białoszewski osiąga wyżyny arcydzieła. Nikt nie był bardziej od niego powołany, by stać się świadkiem zagłady Warszawy, gdyż jemu właśnie została dana łaska pamięci, pamięci ocalającej Miasto od śmierci. ("Polska proza cywilna", 1975)

U wrót doliny- Herbert

GATUNEK BIBLIJNY
- przypowieść > realizacje:
Proces- Kafka
Dżuma
poezja- Herbert / Tren Fortynbrasa
U wrót doliny
Apollo i Marsjasz
Powrót Prokonsula

STYL BIBLIJNY
na czym polega (na wielu poziomach) ?
- Kazania sejmowe- Skarga
- Gloria victis- Orzeszkowa

OBRAZ ARTYSTY/ SZTUKA/ ROLA POETY
- Kochanowski: Na swoje księgi, Na fraszki, Do fraszek, Ku muzom, Niezwykłym i nieleda piórem opatrzony
- Słowacki: Beniowski (dygresja o własnej twórczości- „język giętki”)
- Krasiński: Nie-boska komedia (artysta prawdziwy/ fałszywy, na czym polega fałsz hrabiego Henryka?)
- Norwid: Fortepian Chopina (wzorce sztuki, peryklejska, fidiaszowa, chrześcijańska, dopełnienie formy i treści)
- Przybyszewski: Confiteor
- Tuwim: Do krytyków, Rzecz czarnoleska
- Miłosz: Campo di Fiori, W Warszawie
- w romantyzmie: poeta wieszcz- Wielka Improwizacja
- Białoszewski: Mironczarnia, namuzowywanie, muźnięty, (proces twórczy!)
- Herbert: Dlaczego klasycy?
- Grochowiak: Dlaczego turpizm?
- Schulz: Traktat o manekinach