Ruch socjalistyczny
Z ideami socjalizmu spotykała się polska młodzież studiując na uniwersytetach rosyjskich. Poznawała tam ruch narodnicki, a także czytywała pierwsze broszury socjalistyczne, będące tłumaczeniami tekstów Marksa i Engelsa. Pierwsi polscy socjaliści, jako główne zadanie wyznaczyli sobie przekazanie idei socjalizmu robotnikom oraz nauczenie ich zorganizowanego działania. Pionierem polskiego socjalizmu był Ludwik Waryński. Pracował on w fabryce Lilpopa. Z jego inicjatywy powstały tam pierwsze kolka robotnicze. Na zebraniach omawiano i czytano pisma socjalistyczne oraz tłumaczono w przystępny sposób idee marksizmu. Formą organizowania stały się Kasy Oporu, w których robotnicy gromadzili fundusze na potrzeby ewentualnego strajku. Jednocześnie ukształtowało się środowisko emigracji politycznej w Szwajcarii. Tam powstało pierwsze polskie pismo socjalistyczne "Równość". Redagowali je: Kazimierz Dłuski, Bolesław Limanowski, Stanisław Mendelson i Waryński (który uciekł z kraju). Współpracowali z nimi: Zygmunt Balicki (późniejszy działacz ruchu narodowego), Bolesław Wysłouch (późniejszy założyciel ruchu ludowego).
Właśnie w Genewie (1880 - zjazd polskich socjalistów) rozpoczął się spór, który towarzyszył polskiemu socjalizmowi przez wiele lat, a ostatecznie doprowadził do jego rozłamu. Dotyczył on stosunku socjalistów do kwestii niepodległości. Jedni, z Waryńskim na czele ("międzynarodowy"), twierdzili, ze hasło niepodległości Polski powinno zniknąć. Pogląd ten argumentowali faktem, iż hasła patriotyczne, ogólnonarodowe zagrażają rodzącej się świadomości klasy robotniczej, gdyż wytwarzają wrogość wobec proletariatów innych państw. Uważali oni, ze nadchodząca rewolucja, w która wierzyli, rozwiąże sama przez się kwestie narodowa. Drudzy natomiast, pod przywództwem Limanowskiego ("niepodległościowcy"), głosili jedność patriotyzmu i socjalizmu. Uznawali, ze nie wolno odrzucać ideologii niepodległościowej, bo robotnik jest przecież członkiem narodu, a ideał niepodległości jest tez bliski klasie robotniczej.
W 1881 r. zaczęło wychodzić w Szwajcarii nowe pismo "Przedświt", które redagowali "miedzy narodowcy". Limanowski natomiast założył organizacje Lud Polski skupiającą "niepodległościowców".
W 1882 r. Waryński wrócił do Warszawy i zaczął budować w konspiracji pierwsza polska partie robotnicza, czyli Socjalno-Rewolucyjna Partia Proletariat. Program Proletariatu mówił o równości i własności środków produkcji. Partia miała walczyć o ustawodawstwo socjalne i swobody demokratyczne. Za metodę walki uznawano strajki, manifestacje i prace propagandowo-organizacyjna. Program wyraźnie potępiał dążenia niepodległościowe, postulował natomiast "równouprawnienie narodowości". Działacze Proletariatu potrafili dotrzeć do większości ośrodków przemysłowych, toteż ich wpływy w niedługim czasie stały się naprawdę rozlegle. Jednakże cały czas trwały aresztowania członków partii. W 1883 r. został uwięziony Waryński. Umarł on w 1889 r. w Szlisselburgu. W połowie lat osiemdziesiątych działalność partii zamarła.
Ale nie wszyscy działacze socjalistyczni zostali aresztowani, a sam socjalizm zdążył się już upowszechnić, gdyż stal się motywacja działań klasy robotniczej. Dlatego właśnie ruch nie został przerwany. W 1888 r. Marcin Kasprzak i Ludwik Kulczycki założyli II Proletariat. Natomiast w roku 1889 Julian Marchlewski stworzył Związek Robotników Polskich. Jego celem było wspomaganie robotników w walce o prawa socjalne i poprawa warunków materialnych.
Polscy socjaliści uczestniczyli w obu zjazdach paryskich w 1889 r., z których wyłoniła się II Międzynarodówka, ale "niepodległościowcy" i "miedzynarodowcy" wystąpili osobno.
W 1892 r. odbył się w Paryżu zjazd polskich socjalistów, który miał doprowadzić do powstania jednolitej partii. Na zjeździe tym spotkali się Mendelson, Limanowski, Felix Perl, Stanisław Wojciechowski (późniejszy prezydent RP) i Stanisław Grabski (późniejszy działacz ruchu narodowego). Uczestnicy zjazdu Związek Zagraniczny Socjalistów Polskich i zapowiedzieli utworzenie Polskie Partii Socjalistycznej (PPS).
Program partii przekazano środowiskom socjalistycznym w Polsce. Zaakceptował go m.in. Józef Pilsudski, który w latach 1895-1900 stal się jednym z przywódców PPS. W marcu 1893 r. zawiązano już pierwsze koła PPS. Ale już w lipcu tego roku grupa działaczy z Marchlewskim i Różą Luxemburg na czele uznali program paryski za odstępstwo od socjalizmu. Stworzyli oni Socjaldemokrację Królestwa Polskiego (SDKP).
Luxemburg sformułowała teorie, ze poszczególne zabory są ściśle połączone ze swymi państwami zaborczymi, dlatego walki klasy robotniczej Niemiec i Rosji nie można rozpatrywać w kontekście narodowym. Rozwój gospodarczy wskazuje według niej na to, iż ruchy narodowe, dążące do niepodległości, są anachronizmem.
Rok 1893 uważa się za datę wyraźnego i trwałego rozłamu w polskim ruchu socjalistycznym.
Na przełomie wieków PPS ogromnie rozszerzyła swoja działalność. Pismo PPS "Robotnik" redagowane w latach 1894-1900 przez Pilsudskiego docierało do wielu środowisk i rozchodziło się w ogromnych nakładach.
W okresie tym zaostrzył się tez spór miedzy "miedzynarodowcami" i "niepodległościowcami".
W 1896 r. na kongresie II Międzynarodówki pojawiły się dwie delegacje polskich socjalistów. Przedstawiciele PPS postulowali, żeby Międzynarodówka włączyła do swojego programu zadanie przywrócenia Polsce niepodległości. Reprezentanci SDKP chcieli natomiast uznania dążeń niepodległościowych za szkodliwe dla międzynarodowego ruchu robotniczego. W rezultacie kongres odrzucił oba projekty i ogłosił deklaracje o prawie narodów do samostanowienia.
Pod koniec wieku Felix Dzierżyński i Adolf Warski-Warszawski ożywili działalność SDKP i rozciągnęli jej wpływy na Litwę. Z tego względu w 1900 r. partia zmieniła nazwę na Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL).
W pozostałych zaborach ruch socjalistyczny miał mniejsze znaczenie i przybierał inne formy. W Galicji nie było przemysłowej klasy robotniczej, hasła socjalistyczne docierały jednak do rzemieślników, drobnomieszczaństwa i inteligencji. W latach siedemdziesiątych działał tu Limanowski. Inicjował on tworzenie kolek oswiatowo-propagandowych. Działalność taka, w przeciwieństwie do Królestwa Polskiego, była w Galicji całkowicie legalna.
W 1892 r. powstała Galicyjska Partia Socjaldemokratyczna. W tymże roku zaczęła ona wydawać pismo "Naprzód". Wkrótce zmieniła jednak nazwę na Polska Partia Socjaldemokratyczna Galicji i Śląska Cieszyńskiego (PPSD). PPSD od początku była partia legalna, parlamentarna; kartkę wyborczą traktowano jako jedno z głównych narzędzi walki. Jej głowni działacze to: Ignacy Daszyński, Herman Liebermann, Zygmunt Marek, Jędrzej Moraczewski.
W 1893 r. powstała PPS zaboru pruskiego, nie odegrała ona jednak większej roli, pozostając partia bardzo nieliczną