Ruch socjalistyczny w Polsce
W Polsce I połowy XIX wieku, podobnie jak w innych krajach wschodnio i środkowoeuropejskich, cechujących się opóźnieniem rozwoju gospodarki kapitalistycznej i silnymi reliktami feudalizmu, myśl socjalistyczna przybierała formę socjalizmu agrarnego, choć jednocześnie związana była z czołowymi kierunkami zachodnioeuropejskimi, głównie z saint-simonizmem i fourieryzmem. Swoistymi cechami koncepcji głoszonych po 1831 roku było ścisłe zespolenie idei walki o niepodległość kraju z ideą walki o socjalizm oraz nadawanie im cech religijnych i mesjanistycznych. Idee socjalizmu agrarnego, posiadające rodzime źródła w koncepcji gminowładztwa J. Lelewela, legły u podstaw założeń programowych Gromad Ludu Polskiego (S. Worcell, T. Krępowiecki), w kraju głosili je m.in. ks. P. Ściegienny i E. Dembowski.
W latach siedemdziesiątych XIX w. powstały pierwsze kółka i organizacje socjalistyczne w Królestwie Polskim. 1879 opublikowano Program socjalistów polskich (tzw. program brukselski), głoszący konieczność zjednoczenia klasy robotniczej w celu rewolucyjnego obalenia kapitalizmu i utworzenia Europy proletariackiej.
W 1882 powstała Międzynarodowa Socjalno-Rewolucyjna Partia "Proletariat", działająca głównie w Królestwie Polskim (na fotografii jej przywódca, Ludwik Waryński). Po rozbiciu tzw. "Wielkiego Proletariatu" utworzono Socjalno-Rewolucyjną Partię Proletariat (II Proletariat, 1886). W 1889 przeciwnicy stosowania terroru indywidualnego w walce politycznej założyli Związek Robotników Polskich. W 1891 powstało Zjednoczenie Robotnicze.
Ważnym ośrodkiem krystalizacji ruchu socjalistycznego były środowiska niepodległościowe na emigracji. W latach 1881-82 działało utworzone przez B. Limanowskiego Stowarzyszenie Socjalistyczne Lud Polski, 1888-93 Gmina Narodowo-Socjalistyczna.
17 - 23 listopada 1892 odbył się w Paryżu zjazd przedstawicieli polskich organizacji socjalistycznych (m.in. E. Abramowski, S. Grabski, W. Jodko-Narkiewicz, Limanowski, S. Mendelson, F. Perl), na którym uchwalono powołanie Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS) oraz Związku Zagranicznego Socjalistów Polskich (ZZSP) i przyjęto szkic programu partii (tzw. program paryski). Zawierał on zasadę jednoczesnego prowadzenia walki o realizację programu socjalistycznego i odbudowę niepodległego państwa polskiego.
W 1893 powstały pierwsze krajowe organizacje PPS. I kongres partii odbył się w 1893 w Wilnie. W 1892 rozpoczęła działalność Polska Partia Socjalno-Demokratyczna Galicji i Śląska Cieszyńskiego (PPSD), a w 1893 Polska Partia Socjalistyczna Zaboru Pruskiego, które przyjęły cele i założenia programu paryskiego.
Część działaczy socjalistycznych (R. Luksemburg, J. Marchlewski), negując rolę haseł narodowych w walce klasy robotniczej o obalenie kapitalizmu, odrzuciła program paryski i utworzyła Socjaldemokratyczną Partię Królestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL). Zwalczała ona PPS, uznając ją za partię instrumentalnie traktującą idee socjalistyczne. PPS i SDKPiL należały do II Międzynarodówki, lecz na jej kongresy wysyłały odrębne delegacje.
Przełomowe znaczenie dla polskiego ruchu socjalistycznego miała rewolucja 1905-07 na ziemiach polskich. Obie partie podjęły jawne działania i agitację w Królestwie Polskim, tworzyły organizacje społeczne i związki zawodowe, prowadziły walkę zbrojną (Organizacja Bojowa PPS). W rezultacie przekształciły się z organizacji kadrowych w masowe ruchy polityczne.
Większość socjalistów opowiadała się w tym czasie za rozstrzygnięciem kwestii narodowej po obaleniu caratu (SDKPiL, PPS "Proletariat", tzw. młodzi w PPS). Odmienne stanowisko zajmowali tzw. starzy w PPS, dążący do oderwania Królestwa Polskiego od Rosji i przekształcenia rewolucji w powstanie narodowe. Konflikt ten doprowadził do podziału PPS na Polską Partię Socjalistyczną - Lewica, która 1914-18 współpracowała, a w 1918 zjednoczyła się z SDKPiL oraz Polską Partię Socjalistyczną - Frakcja Rewolucyjna, która w 1909 powróciła do nazwy PPS i została uznana za kontynuatorkę przedrozłamowej PPS przez partie socjalistyczne w zaborze pruskim i austriackim .
Po załamaniu rewolucji 1905-07 i utracie możliwości jawnego działania w Królestwie Polskim, głównym celem PPS-Frakcji Rewolucyjnej stało się przygotowanie struktur militarnych na potrzeby przyszłej walki o niepodległość (Związek Walki Czynnej). Program PPS, osadzony w polskiej tradycji romantycznej, niepodległościowej i demokratycznej, był atrakcyjny dla klasy robotniczej i innych grup społecznych. Jego idee znalazły odbicie w bogatym dorobku teoretyków (Abramowski, Kelles-Krauz, Krzywicki, Limanowski).
Na przełomie XIX i XX w. na ziemiach polskich działały partie socjalistyczne Austrii i Niemiec, powstały również partie mniejszości narodowych (1897 - Bund, 1896 - Ukraińska Partia Socjalno-Demokratyczna).
Polskie partie socjalistyczne odegrały istotną rolę w odbudowie niepodległości państwa polskiego, współtworzyły: Naczelny Komitet Narodowy, Centralny Komitet Niepodległościowy i Polską Organizację Wojskową. We wrześniu 1918 Pogotowie Bojowe PPS uczestniczyło w rozbrajaniu oddziałów zbrojnych okupantów. Działacze PPS uzyskali dominujący wpływ na powoływanie, program i skład personalny pierwszych rządów RP (I. Daszyński i J. Moraczewski byli premierami), a także tworzenie Rad Delegatów Robotniczych w Polsce.
W kwietniu 1919 PPS, PPSD i PPS zaboru pruskiego zjednoczyły się w PPS, uznającą za podstawową kwestię obronę niepodległości Polski. Z PPS wyodrębniały się niewielkie grupy lewicy socjalistycznej podejmujące współpracę z partią komunistyczną (1919 PPS-Opozycja, 1921 PPS-Lewica, grupa S. Łańcuckiego, grupa górnośląska, Partia Niezależnych Socjalistów, 1924-37 Niezależna Socjalistyczna Partia Pracy, 1926 PPS-Lewica.
W okresie międzywojennym ugrupowania socjalistyczne (głównie PPS) tworzyły i obejmowały patronatem: związki zawodowe ( Związek Stowarzyszeń Zawodowych), organizacje spółdzielcze (Związek Robotniczych Stowarzyszeń Spółdzielczych, Warszawska Spółdzielnia Mieszkaniowa), organizacje kulturalno-oświatowe (Towarzystwo Uniwersytetu Robotniczego), młodzieżowe (Organizacja Młodzieży Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego, Czerwone Harcerstwo, Związek Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej) i sportowe; w wielu z nich trwała rywalizacja o wpływy między socjalistami i komunistami. PPS dysponowała własnymi czasopismami ("Robotnik", "Naprzód", "Gazeta Robotnicza", "Dziennik Ludowy").
W II RP ruch socjalistyczny tworzył zasadniczą część lewicy. W pierwszych latach II RP PPS liczyła kilkadziesiąt tys. członków, później ich liczba stopniowo spadała. W latach 1919-31 PPS w wyborach parlamentarnych zdobywała po kilkadziesiąt mandatów (1928 ok. 1,5 mln głosów, 63 mandaty poselskie).
W pierwszych latach po odzyskaniu niepodległości PPS wchodziła w skład obozu belwederskiego popierającego Piłsudskiego. Za głównego przeciwnika uznawała endecję i komunistów, najbliższym sojusznikiem było PSL "Wyzwolenie". W 1926 poparła przewrót majowy, lecz od 1928 roku pozostawała w opozycji wobec obozu sanacyjnego. Na przełomie lat 20 i 30 inicjowała powstanie Centrolewu. W następnych latach socjaliści za największe zagrożenie uznawali niebezpieczeństwo ewolucji obozu rządzącego w stronę faszyzmu. Skrzydło radykalne PPS opowiadało się za porozumieniem z KPP, pozostała część dążyła do nawiązania współpracy z SL i lewicowymi środowiskami obozu rządzącego.
Poza PPS istotną rolę w życiu politycznym Polski odgrywały socjalistyczne partie mniejszości narodowych: Ukraińska Partia Socjalistyczno-Radykalna, Ukraińskie Włościańsko-Robotnicze Zjednoczenie Socjalistyczne, Białoruska Partia Niezależnych Socjalistów, Białoruska Włościańsko-Robotnicza "Hromada", żydowski Bund i Poalej-Syjon, Niemiecka Socjalistyczna Partia Pracy w Polsce oraz Niemiecka Partia Socjalno-Demokratyczna.
Podczas wojny obronnej 1939 roku socjaliści uczestniczyli w obronie kraju (Robotnicza Brygada Obrony Warszawy). We wrześniu 1939 władze PPS rozwiązały partię na czas wojny i powołały Ruch Mas Pracujących Miast i Wsi Wolność, Równość, Niepodległość (PPS-WRN) z organizacją zbrojną 44 Gwardia Ludowa WRN. Lewica ruchu socjalistycznego początkowo skupiała się wokół redakcji czasopism "Barykada Wolności", "Gwardia", 1941 utworzyła partię Polscy Socjaliści, w 1943 przekształconą w Robotniczą Partię Polskich Socjalistów (RPPS). Na uchodźstwie we Francji, a następnie w Wielkiej Brytanii, działał Komitet Zagraniczny PPS reprezentujący ruch socjalistyczny w środowiskach uchodźstwa polskiego i w rządzie emigracyjnym. W kraju reprezentanci PPS wchodzili w skład organów państwa podziemnego (m.in. 1940 współtworzyli Polityczny Komitet Porozumiewawczy, 1944-45 K. Pużak był przewodniczącym RJN). Za cel nadrzędny uznawali walkę o odzyskanie niepodległości Rzeczypospolitej, wysuwali program radykalnych reform politycznych i społecznych w okresie powojennym.
Od 1941 w ruchu socjalistycznym zaostrzyły się konflikty związane z kwestią stosunków z ZSRR i ruchem komunistycznym. PPS-WRN i część członków RPPS odrzucała zawarcie układu polsko-radzieckiego oraz współpracę z PPR. Jednak w latach 1943-44 grupa działaczy RPPS taką współpracę nawiązała, a w 1944 poparła utworzenie KRN i PKWN.
W maju 1944 WRN formalnie powróciła do nazwy PPS i podjęła próbę jawnej działalności na terenach wyzwolonych spod okupacji, po jej uniemożliwieniu przez władze państwowe część działaczy pozostała w konspiracji i utrzymywała łączność z Komitetem Zagranicznym PPS. W latach1946-48 wielu członków PPS-WRN opuściło kraj lub zostało aresztowanych i skazanych w procesach politycznych.
We wrześniu 1944 proklamowano odbudowę PPS w kraju. Odtworzono organizacje społeczne (TUR, Warszawska Spółdzielnia Mieszkaniowa, OM TUR) i związki zawodowe.
Po przystąpieniu do PPS grupy działaczy PPS-WRN nastąpił szybki rozwój organizacyjny partii (600 tys. członków w połowie 1947). Trwały spory o program i politykę partii (koncepcję gospodarki trójsektorowej i humanizmu socjalistyczny), zachowanie jej samodzielności. Zwycięstwo grupy zwolenników ścisłej współpracy z PPR (J. Cyrankiewicz) oraz usunięcie przeciwników podporządkowania PPR (ponad 200 tys. członków) doprowadziło w grudniu 1948 do połączenia obu partii w Polską Zjednoczoną Partię Robotniczą.
Niezależne środowiska socjalistyczne istniały poza granicami kraju, m.in. Centralny Komitet PPS w Londynie. Od 1975, w okresie tworzenia opozycji demokratycznej w Polsce, kształtowały się grupy nawiązujące do tradycji polskiego ruchu socjalistycznego (część członków KOR, redakcja "Robotnika").
Działalność PPS w kraju została wznowiona w 1987 roku.
Do tradycji i dorobku ruchu socjalistycznego odwoływała się niekiedy istniejąca w latach 1990-99 Socjaldemokracja Rzeczypospolitej Polskiej, która w 1999r. zmieniła nazwę na Sojusz Lewicy Demokratycznej, a także Unia Pracy (utworzona w 1992) oraz Socjaldemokracja Polska (powstała w 2004 roku w wyniku rozłamu w SLD).