Antyk i Biblia - opracowanie.

1. Mity i mitologia. Kulturotwórcza rola mitów. Mity i mitologia jako źródła inspiracji dla literatury i sztuki. Mitologiczne motywy i toposy.

Mitologia - To zbiór mitów, czyli opowieści Greków (potem także Rzymian) wyrażających wierzenia tej społeczności, wyjaśniających powstanie świata (mity kosmogoniczne), opowiadające o bogach (mity teogoniczne), o człowieku (antropogeniczne) i opisujących dzieje rodów (mity genealogiczne).

Mit – epicka opowieść sakralna, zwierająca zbiór wierzeń charakterystycznych dla danej religii, tłumacząca najistotniejsze sprawy ludzkie, takie jak powstanie świata, pochodzenie człowieka i bogów. Opowieść mityczna nie wyraża treści wprost. Ważną rolę grają tu metafory (mit o Syzyfie, którego praca jest metaforą bezowocnego wysiłku, alegorie (opowieść o Demeter i Korze obrazująca niezmienne następstwo pór roku) i symbole (wieloznaczność mitu o Dedalu i Ikarze).

Kulturotwórcza rola mitów.
Mity stanowią składnik kultury ludów pierwotnych: tworzyły one więź społeczną, uświadamiały odrębność i tożsamość danej społeczności, określały obyczaje i tradycje. Pełniły funkcje:
- poznawcze – umożliwiając interpretację zjawisk przyrody;
- światopoglądowe – jako podstawa wierzeń religijnych;
- sakralne – poprzez powiązanie z kultem bóstw i rytualnych obrzędów.
Mity miały niemały wpływ na literaturę staropolską, gdyż nie można jej do końca zrozumieć bez znajomości mitów. Ich funkcje były w różnych okresach literackich zmienne: szczególnie ważną rolę odgrywały mity w epoce renesansu w XVI w. (np. „Odprawa posłów greckich”) i w wieku XVIII, kiedy to odżyły normy estetyczne antyku. Szczególnie kontynuowane były motywy zawarte w mitologii we epokach następnych.

Mity i mitologia jako źródła inspiracji dla literatury i sztuki.
 literatura:
- renesans – Jan Kochanowski „Odprawa posłów greckich”;
- barok – w poezji odwołującej się do uczuć lub urody postaci mitologicznych;
- romantyzm – romantyczna idea prometeizmu i tytanizmu (postawy bohaterów romantycznych), arkadyjska wizja bitwy;
- Młoda Polska – Stanisław Wyspiański w „Nocy listopadowej”;
- współczesność – poezja Herberta („Nike, która się waha”), Brylla („Wciąż o
Ikarach głoszą”); Staffa („Nike z Samotraki”); Grochowiaka;
literatura powszechna – Iwaszkiewicz – opowiadanie „Ikar”;
 rzeźba:
- antyk:
· Wenus z Milo;
· Nike z Samotraki;
· świątynia Ateny Dziewicy na Akropolu, Fidiasz;
 malarstwo:
- Botticelli „Narodziny Wenus”;
- Bruegel „Upadek Ikara”;

Mitologiczne motywy i toposy.
Powtarzający się obraz czy motyw określamy mianem toposu. Przykładem toposu zaczerpniętego z mitów jest Amor przeszywający serce strzała lub Arkadia – „Pan Tadeusz”.

Mityczne motywy:
- Dedal i Ikar – rozważania o idealizmie, o granicach marzycielstwa, lotach ku słońcu, w wielu utworach pojawia się tzw. „motyw ikaryjski” np. „Oda do młodości”;
- Nike – symbol zwycięstwa, liczne jej motywy w poezji współczesnej;
- Prometeusz – męka w imię dobra ogółu, „Dziady” cz. III, „Ludzie bezdomni” Żeromskiego;
- Syzyf – bezowocna praca – „Syzyfowe prace” Żeromskiego;

2. Powstanie i rozwój teatru i tragedii antycznej. Budowa tragedii antycznej, zasada trzech jedności. Oczyszczająca moc tragedii - - pojęcie katharsis. Istota tragizmu antycznego.

Geneza teatru antycznego

Powstanie teatru antycznego wiąże się z kultem Dionizosa- boga narodzin i śmierci, ale także winnej latorośli, wina i urodzaju. Według greckiego mitu to właśnie Dionizos nauczył ludzi uprawy winnej latorośli i produkcji wina. W otoczeniu bachantek, satyrów i osłów niosących worki z upojnym trunkiem wędrował na rydwanie po wszystkich krajach starożytnego świata przy akompaniamencie hałaśliwej muzyki bębenków. Dla uczczenia boga, który okazał się tak szczodrym darczyńcą, nauczył ludzi zabawy i wszelkiego użycia, starożytni urządzali dwa razy w roku huczne uroczystości. Początkowo orgiastyczny charakter, z czasem, pod wpływem kultu Apollina – boga poezji, muzyki, sztuk i nauk- uległ on złagodzeniu. Wiosną, w porze zrównania dnia z nocą odbywały się Wielkie Dionizje, jesienią zaś Dionizje Małe, obchodzone przede wszystkim na wsi.



BACHANTKI,
mit. gr. i rzymska nimfy towarzyszące Bachusowi-Dionizosowi; przedstawiane z tyrsem i w girlandach winorośli lub bluszczu.

NIMFY,
mit. gr. boginki sił żywotnych przyrody i jej piękna; driady i hamadriady (nimfy drzew), oready (nimfy gór), najady (nimfy źródeł), Nereidy i Okeanidy (nimfy morza); śmiertelne, ginęły wraz ze swym środowiskiem.

BACHUS
Łacińska forma imienia Dionizos.

TYRS,
mit. gr. laska zakończona szyszką pinii, owinięta bluszczem lub winoroślą; atrybut Dionizosa, satyrów i bachantek.

Wielkie Dionizje- miejskie- miały charakter podniosłego misterium. Trwały początkowo pięć, a potem sześć dni. Zaczynały się przy końcu marca, kończyły wraz z nadejściem kwietnia. Pierwszego dnia składano Dionizosowi ofiarę z kozła. W trakcie tego obrzędu chór chłopięcy śpiewał dytyramby- wzniosłe hymny sławiące boga winnej latorośli. Następnie w uroczystym pochodzie przenoszono posąg Dionizosa ze świątyni u stóp akropolis do gaju Akademosa, tam odbywało się nabożeństwo, a następnie wielka uczta. Po zachodzie słońca przy blasku pochodni posąg boga wędrował do Aten. Przez kolejne dni przy udziale dni przy udziale chórów chłopięcych i męskich wystawiano sztuki.


Pieśń kultowa ku czci Dionizosa – dytyramb – przekształciła się z czasem w tragedię opartą na dialogu Koryfeusza (przewodnika chóru) z chórem


Małe Dionizje- wiejskie- nie były tak podniosłe. Miały charakter wesołej, ludowej zabawy. Obchodzono je w Attyce pod koniec grudnia i na początku stycznia. Czczono w ten sposób porę otwierania naczyń z młodym winem. Tak, jak podczas Wielkich Dionizji, składano w ofierze kozła, a jego krwią polewano korzenie winnej latorośli. Przez następne dni miały miejsce wesołe zabawy, procesje, pochody zwane komos.


Z pieśni o zaczepnym, żartobliwym charakterze, śpiewanym przez komos wykształciła się z czasem komedia.


W ten sposób z dwóch odmiennych form kultu Dionizosa narodził się teatr antyczny w dwóch zasadniczych odmianach: tragedii i komedii.

Pierwszy teatr powstał w Atenach w V wieku p.n.e. W starożytnej Grecji wykorzystywano naturalne ukształtowanie terenu, na miejsce teatru wybierano przeważnie wzgórze, na jego zboczu mieściła się widownia, w dole zaś okrągły plac zwany orchestrą, na którym występował chór. Kiedy do teatru wprowadzono aktorów, za orchestrą wybudowano prostokątne podwyższenie. Nazwano je proskenion. Za nim znajdował się niewielki budynek- skene- spełniający funkcję garderoby.

W tragedii w jednej scenie mogło występować najwyżej trzech aktorów. Pierwszego aktora do teatru wprowadził Tespis, drugiego Ajschylos, trzeciego zaś Sofokles.

Aktorzy występowali w maskach i na koturnach. Wysokość koturnu świadczyła o statusie społecznym odgrywanej postaci. Najwyższe koturny mieli aktorzy odgrywający rolę osób wywodzących się z rodu królewskiego. Twarz aktora zakrywała maska. Używano czterech rodzajów masek: śmiechu, płaczu, gniewu i strachu.

Aktorzy znali sztukę pantomimy i tańca, w ten bowiem sposób wyrażali ekspresję. Musieli również opanować umiejętność śpiewu, ponieważ dramat zawierał wiele partii śpiewanych. Występowali przeważnie w bardzo jaskrawych kostiumach tak, by byli widoczni z każdego miejsca na widowni. Aktorami byli tylko mężczyźni, oni również odgrywali rolę kobiece, przywdziewając odpowiednie maski.

PANTOMIMA,
nieme widowisko sceniczne, w którym treść jest przekazywana przez mimów za pomocą ruchów i gestów, niekiedy także mimik


Kategorie związane z tragedia:

- TRAGIZM,
kategoria estetyczna oznaczająca konflikt równorzędnych wartości moralnych, w wyniku którego jednostka działająca świadomie w imię wielkiego i szlachetnego celu jest skazana na klęskę; tragizm stanowi o istocie tragedii.
- FATUM,
inaczej przeznaczenie, los. Starożytni Grecy byli przekonani, że los każdego człowieka jest z góry określony, a on sam nie ma żadnego wpływu na bieg dziejących się w jego życiu wypadków. Nad ich przebiegiem czuwają Mojry- boginie przeznaczenia.
- KATHARSIS,
znaczy dosłownie oczyszczenie. Jest to pojęcie związane z terapeutyczną funkcją tragedii. Oznaczało wyzwolenie duszy z win, oczyszczenie ze złych emocji poprzez przeżycie uczucia litości i trwogi. Widz, śledząc akcję tragedii, miał doznać uczucia litości, gdy obserwował tragedię niewinnego człowieka, natomiast trwoga miała być jego udziałem, kiedy oglądał dramat człowieka, w którym odnajdował siebie samego. W efekcie katharsis prowadziła do wyzwolenia z tych uczuć.



Budowa tragedii antycznej

Dramat starożytny odznaczał się zupełnie inną budową niż dzisiejsze. Każda z części spełniała określoną funkcję. Ich układ przedstawiał się następująco:

- prologos (czyli wstęp)- zawierał zapowiedź treści tragedii;
- parodos (pierwsza część chóru) – informował, jak doszło do konfliktu;
- epeisodia (epizody)- stasimony (pieśni chóru)- epeisodia zawierały treść akcji, stasimony komentowały to, co zdarzyło się w poszczególnych epizodach. Epeisodiów było zazwyczj pięć- w czwartym z nich następował punkt kulminacyjny;
- exodos (ostatnia pieśń chóru)- podsumowywał treść dramatu.

Oś konstrukcyjną tragedii stanowił konflikt tragiczny, polegający na starciu dwóch równorzędnych racji, pomiędzy którymi nie sposób dokonać wyboru.


Zasady tragedii antycznej

W dramacie obowiązywały cztery podstawowe zasady:

- Zasada trzech jedności- miejsca, czasu i akcji. Jedność miejsca polegała na umiejscowieniu akcji tylko w jednym miejscu, jedność czasu ograniczała czas trwania tragedii najwyżej do jednej doby, zaś jedność akcji zawężała treść dramatu tylko do jednego, głównego wątku;
- Zasada decorum- dotyczy odpowiedniości stylów. Tragedii przypisany był styl „wysoki”, podniosły, kolumnowy, komedii zaś styl „niski”, bardziej lekki, żartobliwy, niekiedy rubaszny. Reguła decorum określała również typ postaci, jakie mogły występować w teatrze- w tragedii postacie „wysokiego” stanu, szlachetnie urodzone, w komedii postacie o rodowodzie plebejskim;
- Zasada nieprzedstawiania bezpośrednio scen krwawych. O drastycznych wydarzeniach po prostu opowiadano w dialogu.
- Zasada niezmienności charakteru postaci. Bohaterowie tragedii antycznej nie podlegają transformacją, nie popadają w skrajne stany emocjonalne. Takiej kreacji postaci sprzyjało użycie niezmiennej maski, którą aktor przywdziewał na początku przedstawienia, a zdejmował dopiero na końcu sztuki.

Istota tragizmu antycznego

Istota tragizmu polega na tym, że bohaterowie reprezentują dwa różne, ale jednakowo ważne systemy wartości. Wybór któregokolwiek z nich zawsze prowadzi do klęski.


3. Konflikt racji w Antygonie Sofoklesa. Kto ponosi winę za wydarzenia, które dokonały się w tragedii – Kreon czy Antygona ?

Konflikt w dramacie

Konflikt w dramacie Sofoklesa można rozpatrywać na trzech płaszczyznach:

 dwoistość prawa: prawo ustanowione przez ludzi, które jest chwilowe i zmienne, zostaje przeciwstawione prawu ustalonemu przez bogów
 państwo a jednostka: Antygona staje w obronie najbliższych, ale też w obronie prawa do swobody działania, Kreon zaś jest przekonany, że działa w interesie państwa, potępia samowolę, reprezentuje rządy despotyczne
 prawdy rozumu i prawdy uczuć: Kreon jest przekonany, że kieruje się rozsądkiem, odrzuca uczucia, które z kolei są źródłem i motywacją działań bohaterki.
Charakterystyka Kreona i Antygony

 Kreon
 ambitny (chce surowością i konsekwencją budować autorytet)
 uparty (nie godzi się zmienić rozkazu nawet po rozmowie z synem)
 porywczy (gotów jest oskarżyć obie siostry)
 bezwzględny
 skłonny do gniewu
 nie znosi sprzeciwu („Lud mi dyktować nie będzie co mam czynić”)
 gardzi kobietami (sam mówi: „I w żadnym razie nie ulec kobiecie”, a syna nazywa „poddańcem kobiety”)
 podejrzliwy (podejrzewa strażnika o przekupstwo, Ismenę o współudział)
 nie liczy się z prawem ustanowionym przez bogów

 Antygona
 dumna (nie prosi o przebaczenie, mówi: „Tamtego ja sama pogrzebię. Potem zginę – ale z chwałą”)
 porywcza
 wierna swoim ideałom (o Kreonie mówi: „on powinności mi wzbraniać nie może”)
 kieruje się miłością do brata (do Kreona mówi: „Mój los – współkochać, nie współnienawidzić”)
 żałuje życia, ale nie postępowania
 konsekwentna w działaniu


Kto ponosi winę za wydarzenia, które dokonały się w tragedii- Kreon czy Antygona ?


RACJE KREONA RACJE ANTYGONY
Władca jest następcą bogów, ma prawo wydawać rozkazy Posłuszeństwo prawom boskim
Należy traktować jednakowo wszystkich obywateli Wierność idei
Uważał, że prawo religijne nie może ograniczać zakresu władzy królewskiej Sądziła, że ocena postępków człowieka, nawet tych niegodnych, jest sprawą bogów a nie człowieka
Twierdził, że zdrajcy nie zasługują na przyzwoity pochówek, ale powinni być w ten sposób karani, by być odstraszającym przykładem dla innych Twierdziła, że obowiązkiem krewnych jest pochowanie zmarłego, aby mógł po śmierci zaznać spokój
Kierował się dobrem państwa, racją stanu, świadomy, iż bezprawie bywa przyczyną upadku państwa Kierowała się emocjami, miłością do brata, szacunkiem dla zmarłych
Lud nie może dyktować władcy sposobu postępowania Śmiertelnik nie może lekceważyć praw bogów
Miał na uwadze inne ofiary, które przyniosła wojna rozpoczęta za sprawą Polinejkesa Uważała, że prawo ziemskie, pisane nie może naruszać odwiecznych praw religii
Musiał dbać i umacniać swój autorytet. Nie mógł jako władca pozwolić sobie na okazanie słabości Oceniła czyn Polinejkesa mniej surowo, jako próbę odzyskania należnych mu praw korony
Uważał, że bogowie nie mogą sprzyjać zdrajcom, gwałcicielom prawa Kierowała się przede wszystkim sumieniem, które nie pozwoliłoby jej spokojnie żyć ze świadomością, że nie dopełniła obowiązku wobec zmarłego brata

Konstrukcja losów Kreona wskazuje, że autor nie popiera do końca jego postępowania. Apodyktyczny władca Teb traci w efekcie swojego upartego działania najbliższą rodzinę – - żonę i syna. Hajmon na wieść o śmierci Antygony popełnia samobójstwo, zrozpaczona matka po zgonie syna również decyduje się na ten desperacki czyn. Kreon pozostaje sam, z poczuciem, winy za zaistniałe wypadki. Utrata najbliższych, samotność, wyrzuty sumienia to największa kara dla człowieka. Większa od śmierci.
Taki układ wydarzeń w finalnej scenie dramatu wydaje się wyrazem potępienia bohatera przez autora. Sofokles przyznaje pewne racje Kreonowi (co wypowiada chór), ale uważa, że król, ustanawiając prawa, powinien liczyć się z opinią społeczeństwa i uwzględniać również prawa zwyczajowe, funkcjonujące od wieków w tradycji. Władca Teb nie okazał tej mądrości, dlatego poniósł w efekcie karę.
Niewątpliwie więcej racji przypisuje Sofokles Antygonie, czyniąc ją w tragedii symbolem buntu, niepokorności, odwagi. Ale i w przypadku tej postaci ocena nie jest jednorazowa. Nie zapominajmy, że obok Antygony wprowadza autor do swej sztuki jeszcze jedną postać- Ismenę. To siostra Antygony- cicha, spokojna, nieco bojaźliwa, podporządkowująca się karnie wszystkim postanowieniom władcy. Mylnie zwykło twierdzić się, że jest to jedynie postać pomocnicza, służąca uwypukleniu cech Antygony. Jej funkcja w utworze jest znacznie szersza. Ismena reprezentuje w dramacie zupełnie niż jej siostra postawę wobec życia- nie buntowniczą, mniej efektowną niewątpliwie, ale jakże ważną. Ismena nie jest wcale tchórzliwa, jak się zwykło sądzić, inaczej po prostu postrzega rolę kobiety. Sądzi, iż sprawy wagi państwowej, wielka polityka, jej związek z etyka, bohaterskie gesty nie powinny być udziałem kobiety. Bo przecież ktoś musi dbać o podtrzymanie rodu, wydać na świat dzieci, ktoś musi umrzeć zwykłą śmiercią…
Poprzez wprowadzenie do tragedii postaci Ismany Sofokles zderza ze sobą dwa różne światopoglądy, stawia tym samym pod znakiem zapytania słuszność postępowania Antygony. Jednocześnie za sprawą właśnie tych dwóch postaci toczy się w utworze odwieczny dialog romantyzmu z racjonalizmem, buntu z pokorą, idealizmu z pragmatyzmem…



4. „Iliada” Homera jako epopeja.

Cechy eposu homeryckiego:
 inwokacja, bezpośredni zwrot autora we wstępie utworu do muz z prośbą o natchnienie;
 narrator jest trzecioosobowy, wszystkowiedzący i obiektywny; znajduje się na zewnątrz świata przedstawionego, opowiada o czasie dawnym, zamkniętym, ma do niego dystans;
 paralelizm – równoległość dwu akcji – w świecie bohaterów i w świecie bogów;
 mitologiczna motywacja zdarzeń; wola bogów główną motywacją działania postaci ziemskich;
 decydowanie o końcowym wyniku akcji przez Przeznaczenie, któremu podlegali zarówno ludzie, jak i bogowie;
 wplatanie szeregu epizodów w główny tok akcji;
 opis scen batalistycznych;
 realistyczny i szczegółowy opis przedmiotów i sytuacji;
 podniosły, patetyczny styl, bogaty w stałe epitety i porównania (tzw. homeryckie);
 miara wierszowa – heksametr;

Cechy eposu homeryckiego w „Panu Tadeuszu”.
 rozpoczyna się inwokacją, w obu przypadkach jest to prośba o natchnienie;
 Mickiewicz zachowuje stałą liczbę sylab w wersach przez cały utwór (trzynastozgłoskowiec);
 dbałość o realizm szczegółu, np. opis domu w Soplicowie;
 scena batalistyczna – opis ostatniego zajazdu szlacheckiego;
 porównania homeryckie;
 narrator pełni taką samą rolę;
 dzieje bohaterów zostały ukazane na tle wielkiego wydarzenia historycznego.

Różnice między dziełami:
- nie ma w „Panu Tadeuszu” nakładanie się na siebie świata bogów i świata ludzi;
- w „Iliadzie” brak dawki humoru, w którą wyposażony jest „Pan Tadeusz”.


6. Biblia jako księga wiecznych prawd i mądrości. Sens ludzkiego istnienia według wybranych fragmentów Biblii . Motyw marności w Księdze Koheleta. Apokalipsa w Biblii i motyw apokalipsy w literaturze późniejszych epok.

Biblia jako księga wiecznych prawd i mądrości.
 jest zbiorem przykładów – wzorców i antywzorców postępowania;
 zawiera kodeks moralny, wyznacza dobro i zło;
 jest przebogatym magazynem prawd o człowieku, o złożoności natury ludzkiej;
 jest próbą odpowiedzi na pytania nurtujące ludzkość – porządkuje sprawy życia i śmierci, cierpienia i szczęścia, definiuje człowieka;
 jest dziełem złożonym, niejednolitym, źródłem przeróżnych gatunków literackich, odmiennych sylwetek i różnych czynów – daje odbiorcy możliwość wielu wyborów;
 prezentuje ludzi, ich obyczaje i poglądy z wielu epok, ale eksponuje to, co uniwersalne i niezależne od kostiumu i czasu historycznego;
 jest dziełem, które wpłynęło na światopogląd, kulturę, a nawet język współczesnych ludzi;
 dla wielu ludzi jest sacrum, czyli księgą świętą, należącą do autorytetów i skarbów wyznawanej religii, dla tych też jest zbiorem prawd i nauk religijnych.

Sens ludzkiego istnienia według wybranych fragmentów Biblii.
 bunt – bunt przeciw Bogu to motyw, który często ukazuje Pismo Święte, przestrzegając przed jego skutkami (np. bunt pierwszych rodziców Adama i Ewy – wygnanie z Raju; bunt Kaina – zbrodnia i napiętnowanie; nieposłuszeństwo ludzi, które spowodowało potop);
 miłość – najważniejszą ideę miłości bliźniego głosi Chrystus, co uwidocznione jest w Nowym Testamencie. Ale i uczucie między kobietą a mężczyzną i inne wymiary miłości pojawiają się w Biblii wielokrotnie, a jej poetycką wersję znajdujemy w „Pieśni nad pieśniami” i w „Hymnie o miłości” św. Pawła.
 cierpienie – cierpienie Chrystusa za ludzkość jest motywem sakralnym w naszym kręgu kulturowym. Jest również cierpienie człowieka niewinnego, co ma oznaczać spokój w cierpieniu. Cierpieli również Adam i Ewa, gdy utracili raj. Cierpienie towarzyszy ludziom od początków – trapią ich choroby (trąd), lęk o najbliższych (Abraham i Izaak), poczucie przemijania (Księga Koheleta).
 władza – jedynym władcą nad ludźmi jest Stwórca – On wyznaczył kodeks moralny, reguły obowiązujące w raju, On rozgrzesza lub karze za wykroczenia przeciw przykazaniom. W Biblii występują również władcy – ludzie, należy do nich Salomon, słynny ze swojej mądrości czy Dawid – władca idealny.
 wiara – symbolem niezłomnej wiary stał się Hiob. Nieokreślone są wyroki boże i nawet niewinny człowiek może zostać wystawiony na próbę, jednak wiara zawsze jest drogą prowadzącą do szczęścia wiecznego.

Motyw marności w Księdze Koheleta.
W Księdze tej zostaje zadane pytanie: czym jest życie ludzkie i człowiek Kwintesencją rozważań jest refren: „marność nad marnościami, wszystko marność. Wszystko marność i gonienie za wiatrem”. Jest to bardzo pesymistyczna koncepcja człowieka, który jest istotą kruchą i szybko przemija. Człowiek nigdy nie nasyci się pożytkiem z całego trudu, jaki ponosi w życiu.. Człowiek nie zaznaje szczęścia, gdyż bogactwo, mądrość, rozum – wszystko to przemija. W wizji tej jedynie trwała jest ziemia i słońce.
Apokalipsa w Biblii i motyw Apokalipsy w literaturze późniejszych epok.
Apokalipsa dosłownie oznacza odsłonięcie, objawienie. Księga ta zawiera widzenie św. Jana, który prorokuje, ogląda w swoim objawieniu koniec świata. Apokalipsa prezentuje także walkę dobra i zła, upadek ludzkości i przywracanie ładu świata to księga trudna do zrozumienia, bo tajemnicza i obfitująca w ogromną ilość symboli. Znane symbole to: cztery zwierzęta (lew, wół, orzeł i zwierzę o ludzkiej twarzy), bestia – Antychryst, smok walczący z kobietą, siedem trąb i siedem pieczęci.
Kontynuacje motywu Apokalipsy:
- poezja barokowa (wizja walki z szatanem);
- twórczość romantyków – „Widzenie” ks. Piotra – „Dziady” Mickiewicza; „Nie-boska komedia” Krasiński;
- „Hymny” Kasprowicza;
- Poeci – katastrofiści międzywojnia – Miłosz;
- Poeci „apokalipsy spełnionej” – Baczyński i Gajcy;
- Poeci współcześni – Miłosz „Piosenka o końcu świata”, Herbert „U wrót doliny, Siódmy anioł”, Stachura „Sanctus”;
- w prozie współczesnej – Konwicki „Mała apokalipsa”, Eco „Imię róży”.