Antyk - opracowanie epoki.

ANTYK

1. Budowa teatru antycznego.
Narodziny: V wiek p.n.e.
Miejsce narodzin: Grecja, Ateny
Czas trwania pierwszych przedstawień: Odbywały się głownie w czasie Wielkich Dionizjów. Ostatnie trzy dni tego święta wypełniały inscenizacje tragedii. Każdy z tragików występował z tetralogią złożoną z trzech tragedii i dramatu satyrowego.
Budowa:
- orchestra – okrągła powierzchnia u stóp teatru, na której swobodnie poruszał się chór;
- proskenion – naprzeciw środkowych miejsc widowni, wąskie, prostokątne podwyższenie, tam pokazywali się aktorzy;
- skene – budynek, o wyglądzie świątyni lub pałacu, na froncie miał trzy wejścia, przez które wchodzili i schodzili aktorzy.
Akcja rozgrywała się na trzech poziomach: orchestra, proskenion i na dachu skene.
Chór: początkowo dwanaście, potem piętnaście osób.
Aktorzy: tylko mężczyźni.
Strój aktora:
- maska charakterystyczna
- koturny (buty na grubej podeszwie)
- oknos – peruka

2. Budowa tragedii antycznej.
Czas powstania: V wiek p.n.e.
Miejsce powstania: Ateny/Grecja
Początki: powstanie tragedii jest związane z uroczystościami ku czci boga wina – Dionizosa: podczas Wielkich Dionizjów chór mężczyzn śpiewał dytyramb – uroczystą pieśń na cześć Dionizosa; z czasem śpiew przerodził się w dialog między chórem a przewodnikiem chóru (koryfeuszem) – takie są początki teatru i tragedii. Tragedia oznacza dosłownie pieśń kozła.
Schemat strukturalny:
- prolog – wprowadzenie akcji
- parodos – pieśń wejściowa chóru
- epejsodia – sceny aktorów i chóru
- stasimony – pieśni chóru rozdzielające epejsodia
- exodos – zakończenie akcji
Zasady kompozycji: jedność miejsca, czasu i akcji.
Tematy: zaczerpnięte z legend i mitów; poważne, bohaterowie uwikłani w konflikty moralne, ścigani przez Fatum.
Fatum (moira) – nieuchronny los, przeznaczenie, nieodwracalny wyrok bogów;
Mimesis – odzwierciedlenie rzeczywistości;
Katharsis – oczyszczenie przez współczucie i uczucie litości, lęku, grozy podczas oglądania sztuki;
Ironia tragiczna – polega na wyborze między równorzędnymi racjami, niemożliwy do rozwiązania konflikt, działania człowieka nieuchronnie kończą się klęską;
Bohater tragiczny;
Punkt kulminacyjny;
Decorum – ornamentyka, zasada pisania tragedii stylem wysokim, czyli językiem pozbawionym wulgaryzmów i mowy potocznej.
Autorzy (tragicy):
- Ajschylos – dominują kwestie chóru, tylko dwoje aktorów, tragedia ma charakter liryczny;
- Sofokles – wzmocnienie partii dialogowych, wprowadza kobietę, wprowadza trzeciego aktora, ukazuje emocje i relacje ludzkie;
- Eurypides – ogranicza chór, interesują go elementy związane z psychiką ludzką, pogłębia realizm akcji;
Theatrum Mundi – teatr świata (świat jest teatrem, życie przedstawieniem)

Kluczowym zagadnieniem w dramacie Sofoklesa „Antygona” jest tragizm pary głównych bohaterów, postawionych w sytuacji wyboru, kiedy żaden wybór nie jest dobry. Antygona, jeśli nie pogrzebie swojego brata, sprzeniewierzy się religii przodków i otrzyma karę w zaświatach, jeśli go pochowa – zostania ukarana śmiercią przez Kreona. Kreon musi dokonać wyboru między racjami religii i polityki. Antygona i Kreon są uwikłani w konflikt tragiczny, co oznacza, że oboje reprezentują przeciwstawne racje, ale też oboje znajdują dla nich solidną, rzeczową argumentację. Racji tych nie można pogodzić, dlatego każda decyzja prowadzi do katastrofy.
„Król Edyp” to z jednej strony dramat o ludzkiej dumie, dociekliwości i odpowiedzialności, z drugiej natomiast o okrucieństwie przypadku, przed którym nie da się uciec. Władzę, którą zdobył Edyp w uczciwy sposób, stara się sprawować sprawiedliwie. Kocha przybranych rodziców i żonę. Nie boi się prawdy, troszczy się o dobro poddanych. Jest też człowiekiem porywczym, dumnym i pysznym. Mimo iż w tragedii greckiej wszystko dzieje się ostatecznie zgodnie z wolą przeznaczenia, to jednak wcale nie oznacza, że bohaterowie pozbawieni są wolności działania. Mogą próbować wymknąć się przeznaczeniu, choć są to wysiłki bezowocne.
3. Cechy eposu:
- inwokacja (rozbudowana apostrofa);
- wierszowany (heksametr – metrum greckie, bohaterskie);
- narrator trzecio osobowy, wszechwiedzący;
- dystans epicki;
- stałe epitety (np. gromowładny Zeus);
- opisy homeryckie i porównania homerycki (epicka rozlewność – powoli i szczegółowo);
- styl patetyczny (podniosły);
- dwa światy: boski i ludzki ukazane na tle przełomowych wydarzeń (paralelizm fabularny – przenikanie się, powtarzani się danego schematu);
- retardacja – spowolnienie akcji przez opisy;
- sceny batalistyczne bardzo rozbudowane.
Kwestia homerycka – podważanie autorstwa Homera
Idea – myśl przewodnia, pomysł, założenie, dążenie do poznania prawdy
Dialog filozoficzny – próba dochodzenia do prawdy

Treścią „Iliady” Homera jest epizod wojny trojańskiej, natomiast „Odyseja” zawiera historię powrotu jednego z bohaterów wojny, Odyseusza, do domu.

4. Filozofia antyczna.
Sokrates (469-399 p.n.e.) prowadził działalność nauczycielską. Interesowała go filozofia człowieka, a nie filozofia przyrody. Uczył ludzi rozumowania, by sami mogli osiągać najwyższe wartości moralne. Pojęcie cnoty, które sformułował skupiło w sobie wszystko, co wiąże się z doskonałością człowieka, czyli sprawiedliwość, mądrość, odwaga, szlachetność i zgodnie z kanonem piękna antycznego – tężyzna fizyczna. Jako pierwszy wyróżnił dobra materialne i dobra moralne. Te drugie uznał za najważniejsze. Uważał, że cnota zapewnia szczęście i pożytek. By je osiągnąć należy wiedzieć, bądź wiedzę posiąść. Według filozofa mądrość polega na uświadomieniu sobie własnej niewiedzy („Wiem, że nic nie wiem”). Wiedzieć, co jest sprawiedliwe oznacza bycie sprawiedliwym. Sokrates nauczał na rynku ateńskim poprzez prowadzenie dialogów z przechodniami. Drogą dedukcji ludzie sami dochodzili do wniosków bez narzucania przez filozofa („udawać Greka” – powiedzenie powstało od metody nauczania Sokratesa, który zadawał swoim rozmówcom pytania, udając do czasu człowieka głupszego, nieświadomego problemu). Sokrates został skazany na śmierć za demoralizowanie ludzi.
Platon (427 – 347 p.n.e.) był uczniem Sokratesa. Głównym tematem jego zainteresowań były idee – służą one osiągnięciu dobra (właściwy cel człowieka). Za nadrzędną ideę uznał ideę Boga, której podporządkowane są wszystkie inne. Platon założył w Atenach, w gaju Akademosa szkołę filozoficzną – stąd nazwa Akademia.
Arystoteles (384-322 p.n.e.) – jego główne dzieło to Poetyka - dzieło literackie, które ustalało reguły, normy mówiące o sposobie pisania dzieł. Arystoteles adresował Poetykę do poetów i postawił następujące tezy:
1. Poezja jest sztuką naśladowczą.
2. Istnieją różne gatunki, np. epopeja, dytyramb, które naśladują za pomocą narracji i tragedia, która naśladuje przez przedstawienie działających osób (Arystoteles traktował poezję jako całą literaturę)
3. Najsilniej na widza działa tragedia.
4. Miarą wartości dzieła nie jest prawda, ale reakcja odbiorcy, dlatego najpełniej na widza oddziałowuje tragedia, wywołując wstrząs uczuciowy, czyli katharsis.
Arystoteles mówił o dwóch pojęciach: formie i materii. Nie interesowały go idee, lecz konkretne rzeczy, które składają się z formy i materii. Arystoteles podzielił filozofię na:
- nauki teoretyczne, których celem jest prawda; wyróżniamy metafizykę, filozofię przyrody (fizykę), matematykę i logikę;
- nauki praktyczne, których celem jest szczęście; wyróżniamy etykę (służy osiąganiu cnót), ekonomię, politykę i medycynę;
- nauki wytwórcze, które służą osiąganiu dóbr materialnych. Arystoteles był uczniem Platona.

5. Światopogląd antyczny.
Stoicyzm – umiejętność znalezienia „złotego środka” między skrajnościami, życie zgodne z naturą, cnota (Zenon z Kition);
Hedonizm – celem człowieka jest szczęście z brakiem cierpienia (za wszelką cenę) – szkoła Epikura;
Epikureizm – przyjemność prowadzi do szczęścia.

6. Mity.
Mit to opowieść o bogach i bohaterach. Dzielimy je na:
1. Antropogeniczne – historia rodowa człowieka (Prometeusz);
2. Kosmogeniczne – o powstaniu świata;
3. Genealogiczne –o rodach ludzkich;
4. Teogoniczne – o pochodzeniu bogów.

Archetyp – stały i niezmienny wzorzec zachowań ludzkich, tzw. prawzór (pierwowzór).
Mitologiczna kosmogonia – próba wyjaśnienia świata ludzi, bogów przez najbardziej zrozumiałą formę, czyli mit.


Związki frazeologiczne pochodzące z mitologii:
- pięta achillesowa – słaby punkt
- stajnia Augiasza – bałagan, nieład
- strzała Amora – nagłe zauroczenie
- nić Ariadny – pomoc w rozwiązaniu problemu
- róg obfitości – bogactwo
- syzyfowa praca – praca bez efektów i końca
- koń trojański – podstęp, oszustwo
- puszka Pandory – źródło nieszczęść, zapowiedź kłopotów
- węzeł gordyjski – trudny problem

7. Biblia.
Biblia jest jednym z ważnych źródeł kultury śródziemnomorskiej, inaczej europejskiej. Jest natchnieniem dla myślicieli, artystów i pisarzy, inspiracją dla literatury, rzeźby, malarstwa i muzyki. Stanowi skarbiec wzorców osobowych, fabuł, anegdot, motywów, symboli i frazeologii. Niektóre związki wyrazowe wchodzą do języka potocznego, np. zakazany owoc, listek figowy (skąpe okrycie), być w stroju Adama i Ewy (być nagim), Sodoma i Gomora (rozpusta), zamienić się w słup soli (znieruchomieć ze zdumienia, przenieść się na łono Abrahama, egipskie ciemności (ciemność, w której nic nie widać), manna z nieba (nieoczekiwana pomoc, dar, niespodziewany ratunek), salomonowy wyrok (wyrok mądry i sprawiedliwy), hiobowa wieść (zła, przerażająca i nagła wiadomość), syn marnotrawny (nawrócony grzesznik)
Nazwa Biblii pochodzi od greckiego słowa biblios, czyli gałązka papirusu, Pierwotnie oznaczała zwój papirusu, księgę, z czasem zaczęła się odnosić do zbioru ksiąg.
W Biblii wyróżnia się Stary i Nowy Testament. Zbiór pism judaistycznych obejmuje tylko Stary Testament, Pisma chrześcijańskie – Stary i Nowy. Biblia powstawała w trzech językach: Stary Testament – hebrajski, aramejski i grecki, Nowy Testament – grecki, z wyjątkiem Ewangelii św. Mateusza, którą prawdopodobnie napisano po aramejsku.
Prawdopodobnie żadna księga nie została napisana przez jednego człowieka i jednym ciągiem. Wiele tekstów uzupełniano komentarzami. Prawie wszyscy autorzy pozostają anonimowi i często autorstwo łączono z problematyką, np. teksty prawne łączono z prorokiem Mojżeszem, księgi mądrościowe – z królem Salomonem, a hymny i psalmy z królem Dawidem. Autorzy Nowego Testamentu, który powstawał w ciągu jednego stulecia są sobie współcześni lub należą do pokoleń sąsiadujących.
Przekłady Biblii: Najstarszy przekład powstał w III i II w. p.n.e. i dotyczy tylko Starego Testamentu. Nazywany jest Septuaginta – siedemdziesięciu. Był to przekład na grecki, sporządzony dla Żydów, którzy posługiwali się tylko tym językiem. Całą Biblię przełożył św. Hieronim w IV w. n.e., w XVI wieku ten przekład nazwano Wulgatą. Trzecie przekłady powstały w średniowieczu: przekłady katolickie: Biblia królowej Zofii, tzw. Biblio szaroszpatacka XV w., Biblia Leopolity, Biblia Jakuba Wujka; przekłady innowiercze: Biblia kalwińska, tzw. brzeska, Biblia nieświeska, tzw. ariańska, Biblia gdańska, tzw. luterańska, Biblia tysiąclecia.
O artyzmie Biblii decyduje bogactwo treści i sposób przekazu. Styl i język jest zrytmizowany, nasycony symboliką, metaforą i alegorią. W starożytnych tekstach nie ma wyraźnego podziału na prozę i poezję. Są wprawdzie teksty silniej zrytmizowane i zorganizowane poetycko o wyjątkowym nastroju, np. Księga Psalmów, albo Księga Koheleta, ale także bywają teksty dialogowe o napięciu dramatycznym, np. Księga Hioba. Inne przypominają poematy epickie, np. Księga Rodzaju.
Uniwersalizm Biblii polega na tym, że:
- Biblia ujmuje życie człowieka w sposób całościowy;
- Biblia jest powszechnie znana w europejskim kręgu kulturowym;
- system filozoficzno-moralny Biblii stał się podstawą do stworzenia prawa cywilnego, karnego – i prawa niepisanego (obyczajowego) – w krajach europejskich.



Ogólny podział ksiąg:
1. Prorockie
- kazanie
- wyrocznia
- apokalipsa
- przekleństwo
- lamentacja
- mowa religijna
2. Mądrościowe
- monolog i dialog filozoficzny
- pieśń miłosna
- hymn
- pieśń
- przypowieść
- aforyzm (złota myśl)
3. Historyczne
- saga rodu
- księga praw

8. Księga Hioba.
Księga Hioba to największe arcydzieło literatury biblijnej, a nie wiemy, kto je napisał. Powstała prawdopodobnie w V wieku p.n.e. Hiob jest przedstawiony jako człowiek szczęśliwy, bogaty, obdarzony licznym potomstwem, prawy i pobożny. Bóg cieszy się, je że jest na ziemi ktoś taki, i wierzy w szczerą miłość Hioba do Niego. Jednak Szatan wystawia Boga na próbę. Zakłada się z Bogiem o to, czy Hiob będzie dalej wierny Bogu, jeżeli zostanie mu odebrany cały majątek i zostanie dotknięty chorobom. Kiedy Bóg wygrywa zakład, Hiob odzyskuje cały dorobek i rodzinę z należną mu nawiązką.

9. Księga Koheleta (Eklezjastesa).
Marność nad marnościami i wszystko to marność. – Vanitas vanitatum et omnia vanitas.
Motywy wanitatywne – motywy marności, przemijania.
Kohelet marnością nazywa wszystko, co ziemskie, materialne, doczesne. Wnioskuje, że należy odrzucić doczesne pokusy. Poucza, żeby z darów Boga korzystać roztropnie, gdyż na Sądzie Ostatecznym przyjdzie zdać relację z działań na ziemi, nawołuje do pobożności.

10. Apokalipsa św. Jana. Księga Izajasza. Prorocy.
Symbolika liczb:
7 – nieszczęście, zapowiedź czegoś przerażającego, nieskończoność
4 – doskonałość
Symbolika przedmiotów:
Pieczęć – wyroki boże w sprawie świata
Księga – znak słów bożych, zapis planów boskich wobec świata
Symbolika barw:
Czerń – nieszczęście
Czerwień – cierpienie, krew
Biel – zwycięstwo
Blady – śmierć
Symbolika postaci:
Baranek – zbawiciel
Czterech jeźdźców – przemijanie, dążenie do śmierci
Symbolika zwierząt:
Lew – zwycięstwo
Wół – wojna
Orzeł – głód
Zwierzę z ludzką twarzą – zapowiedź śmierci
Apokalipsa św. Jana jest napisana językiem sugestywnym ekspresywnym, symbolicznym, a zarazem bardzo obrazowym. Zawiera objawienie jakiego doznał św. Jan. Opisuje czasy ostateczne i sens dziejów. Jest w niej ukazana zagłada ludzkości i wizja nowego świata, bez szatana.
W Księdze Izajasza Bóg jest sprawiedliwy, surowy, karzący. Zapowiada ona ocalenie dla sprawiedliwych, a zagładę dla hedonistów: plagi, głód, suszę. Styl jest patetyczny, przekaz spokojny, harmonijny.
Literatura prorocka jest charakterystyczna dla kultury żydowskiej. Pisma proroków pełne są symboli, metafor, porównań, tajemniczych obrazów. Ich siła polega nie na logice rozumowania, lecz na mocy poetyckiej wyobraźni. Prorocy (profeci) pełnili najważniejsze funkcje w życiu społecznym i politycznym. Podtrzymywali w czasie niewoli babilońskiej ducha narodowego i przypominali o tożsamości narodu. Napominali, grozili karą bożą wszystkim tym, których uważali za niesprawiedliwych. Prorokowali ocalenie ludziom godnym i uczciwym, zostawiając słowa pocieszenia. Często używali sformułowań, które podkreślały, że prorok to tylko medium, np. „Bóg mówi…”, „słuchajcie słowa…”. Najbardziej znanym prorokiem był Izajasz, który zginął śmiercią męczeńską. Jego wizje obfitują w poetyckie obrazy i są synkretyczne pod względem gatunków.
Synkretyzm – pomieszanie gatunków
Profetyzm – przepowiadanie przyszłości

11. Przypowieści biblijne.
Przypowieści biblijne zajmują bardzo ważne miejsce w Nowym Testamencie. Przypowieść (inaczej parabola, czyli gatunek literatury moralistycznej o charakterze narracyjnym) jest zestawieniem dwóch rzeczywistości, jest konstrukcją dwupoziomową. Na pierwszym poziomie jej znaczenie wyznacza sam tekst. Można ją traktować jako historię opowiadającą o życiu ludzi. Jest to rzeczywistość fabularna. Drugą rzeczywistością jest rzeczywistość nieuchwytna zmysłowo, wartości naddanych. Przypowieść posiada więc znaczenie alegoryczne lub symboliczne.
Warstwa linearna – fabuła
Warstwa metaforyczna – o charakterze uniwersalnym
Alegoria – jedno znaczenie; symbol – wiele znaczeń

12. Artystyczny charakter psalmów biblijnych.
Psalm jest pieśnią religijną. Oryginalne hebrajskie określenie tehillim oznacza hymn pochwalny. Księga psalmów zawiera 150 utworów. Wyróżniamy wśród nich trzy grupy psalmów: błagalne, dziękczynne, pochwalne. W psalmach człowiek zwraca się do Boga z szacunkiem, często używa zwrotu „Panie”.

13. Poezja: Safona i Horacy.
Safona uchodzi do dziś za najznakomitszą poetkę starożytnej Grecji. Żyła na przełomie VII i VI wieku p.n.e. na wyspie Lesbos. Tworzyła głównie lirykę miłosną.
W utworze „Do Afrodyty” podmiot liryczny, czyli Safona, zwraca się z prośbą do bogini miłości. Prosi ją, aby ta przybyła i sprawiła, że ktoś pokocha Safonę. Afrodyta odpowiada jej z troską, używa zdrobnienia „Safo”.
Horacy był najwybitniejszym rzymskim poetą starożytnym. Stworzył typ wiersza łacińskiego. Wzorował się na poezji starogreckiej (Safony i innych twórców jej współczesnych).
Oda „Pomnik” porusza problem sztuki i jej uniwersalnego, ponadczasowego wymiaru – exegi monumentum (pomnik trwałości: „pomnik bardziej wieczysty niż ze spiżu wzniosłem”). Horacy wyraża w tym utworze przekonanie, że pisanie wierszy daje poecie nieśmiertelność. Naczelnym przesłaniem tego wiersza jej stwierdzenie „non omnis moriar”, czyli „nie wszystek umrę”
Cechy ody:
- gatunek wywodzący się z liryki starożytnej
- utwór przeznaczony do śpiewania
- treści pochwalne lub dziękczynne
- styl wzniosły, patetyczny, czyli patos
- apostrofa – uroczysty zwrot do adresata ody

Literatura utylitarna – użyteczna