Opracowanie renesansu na maturę ustną
Obraz świata i człowieka w literaturze renesansowej.
STOICYZM – grecka szkoła filozoficzna założona w III w. P.n.e przez Zenona z Kition
celem życia - szczęście czyli życie zgodne z zasadami cnoty, zachowanie umiaru i spokoju, męstwo i cnota, dobra sława, to gwarantuje czyste sumienie, wewnętrzny spokój; największym szczęściem zachowanie harmonii ducha; rozterki pozbawiają szczęścia;
stara stoa Chryzyp 280-205 p.n.e
średnia stoa
nowa stoa – etyka, problemy moralne – Seneka 3-65 n.e., Epiktet 50-138, Marek Aureliusz 121-180
Stoicy dzielili filozofię na logikę, fizykę i etykę
LOGIKA- sensualistyczna teoria poznania, wiedzą uzyskujemy za pomocą zmysłów, przed doświadczeniem dusza stanowi niezapisaną tablicę. Wyobrażenia zmysłowe ulegają dalszemu przetworzeniu przez myślenie, kształtowanie sądów i pojęć ogólnych. Procesy poznawcze zachodzą w duszy (ciele)-PNEUMA( materia czynna
FIZYKA – Rozwój nauki Heraklita o ogniu, przyroda jest tu pojęciem materii żywej, rozumnej całości, której wszystkie części znajdują się w ruchu
„Mędrzec- stoik nie ma bynajmniej na myśli życia bez rozwoju życiowego, lecz absolutnie ruchome życie, jak to wynika z jego poglądu na przyrodę – heraklitejskiego, dynamicznego, rozwijającego się i żywego” Marks& Engels
Materia wedle stoicyzmu jest pierwiastkiem biernym, aktywnym pierwiastkiem jest natomiast Bóg. Wszystko jest podporządkowane losowi (przeznaczeniu, fatum):
człowiek powinien być pokorny wobec losu
beznamiętność, apatia
wyrzeczenie się radości życia.
Stoicy przeciwstawili zmieniającemu się światu idee kosmopolityczne i eksploatatorskie – „stałość rozumu”, spirytualistyczne kumanie się z duchami.
EPIKUREIZM - Epikur 341-370 p.n.e (materialista, ateista):
używać życia
unikanie cierpień i osiągnięcie spokojnego, pogodnego stanu ducha
spokój poznać jego rozkosze dążyć do szczęścia, by je osiągnąć należy uwolnić się od przesądów i zdobyć wiedzę o prawach przyrody
"chwytać dzień" (carpe diem) , bo wszystko przemija „panta rei”
odrzucenie interwencji Boga w sprawy ziemskie
Wiara w wieczne istnienie materii obdarzonej wewnętrznym źródłem ruchu
Byt – rzecz poza świadomością ludzką, jest niezależny od człowieka
Odrodzenie atomizmu Lencypa - Wszystko co istnieje jest wynikiem ruchów i zderzeń atomów
Materializm, sensualizm
Teoria „eidolów” –na powierzchni ciała znajdują się cząsteczki materialne powodujące wrażenie zmysłowe
ANTROPOCENTRYZM – koncepcja boskiej istoty człowieka, człowiek jest ośrodkiem i celem wszechświata.
Humanizm i reformacja jako najważniejsze prądy epoki
Hasło humanistów : Jestem człowiekiem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce.” Terencjusz Samoudręczyciel
dlaczego: potrzeba nowej ideologii, która pozwoli korzystać z życia, myśl przenosi się z Boga na człowieka
XV w. Petrarka, Boccacio, Erazm z Rotterdamu (dowcipne wyszydzanie obskurantyzmu, pasożytnictwa i nieuctwa u księży i zakonników, wyniosłe traktowanie ludu nie zajmował się kwestią polityczną), Tomasz More Utopia (projekty przebudowania społeczeństwa, na zasadach wspólnej pracy i równego podziału), Urlich von Hutten (reforma cesarstwa, walki przeciwko książętom feudalnym)
Większość humanistów nie przyłączyła się do reformacji, potępiali Dantego, szczególnie w późnym oświeceniu, cenili utwory po łacinie.( Normą najwyższą była praktyka pisarska Cycerona. Pisać i mówić po łacinie jak Cycero było marzeniem humanistów)
REFORMACJA zapoczątkowany w XVI wieku przez Marcina Lutra ruch religijny, postulujący reformę Kościoła katolickiego. Reformacja doprowadził do rozłamu chrześcijaństwa i powstania nowych wyznań, osłabienia władzy kościoła, wzrostu silnych państw, rozwój języków narodowych, wojny religijne
- wielcy reformatorzy : Marcin Luter, Kalwin, Jan Hus
- pierwszy reformator : Marcin Luter (wybrał się do Rzymu, by zobaczyć centrum chrześcijaństwa, zobaczył
rozpustę, znienawidził kościół -> powiesił na drzwiach kościoła w Wittenberdze 95 tez, m.in. odrzucenie kultu
świętych i Matki Boskiej, z sakramentów tylko chrzest i komunię świętą, msza w języku macierzystym )
- Luter: zbawia nas wiara, nie dobre uczynki, odpusty, udział w ceremoniach kościelnych
- Kalwin: uczynki człowieka nie decyduje o zbawieniu, o losie rozstrzyga tajemnicza łaska Boża (predestynacja)
1517 - pierwsze wystąpienie Lutra, 1520 - Luter pali papieską bullę, 1533 - Kalwin w Genewie - własny kościół
Skutki reformacji:
3/5 Europy oddzieliło się od Watykanu. Katolickie pozostały Włochy, Francja, Hiszpania, Portugalia, Węgry, Austria i Polska.
Kalwinizm upowszechnił się we Francji, na Węgrzech i w Austrii;
luteranizm w Niemczech, Danii i Szwecji; Kościół rozpoczął zakrojoną na szeroką skalę akcję kontrreformatorską, mającą na celu likwidację reformacji, naukami swoimi i siłą polityczną.
INSPIRACJE FILOZOFICZNE HUMANIZU RENESANSOWEGO, NA CZYM POLEGA RENESANSOWE ODKRYCIE ANTYKU?
Nurty filozoficzne nawiązywały do antyku, który możemy uważać za określnik renesansu
Antyk był olśnieniem dla twórców, np. Kochanowskiego - studiował dogłębnie i analizował go, na podstawie swego wszechstronnego wykształcenia dbał o artyzm języka, styl i formę uprawianych gatunków lit, znał języki klasyczne: łacinę, grekę, hebrajski; studiował lit. i filoz. antyczną.; pieśni, treny, elegie i dramaty pisane były wg. najlepszych oryginalnych wzorców; duży wpływ Horacego na pieśni Kochanowskiego: przekłady, motyw poety-indywidualisty, człowieka wielkiego, zachowanie w poezji pamięci dla potomnych (motyw exegi - monumentum); filozofia antyczna: epikureizm i stoicyzm we fraszkach i pieśniach; Wiele odwołań do mitologii - słowa, zwroty, postacie, mit trojański w Odprawie. Poszukiwanie „złotego środka”- „Ku Muzom”
idea antropocentryzmu i humanizmu, harmonii -> filozoficzne założenia antyku, który eksponował człowieka
- bardzo silne związki, nawet można powiedzieć że antyk opanował i określił renesans
- antyk był źródłem tej epoki, znaczniejszym nawet niż Biblia
- renesansowi twórcy olśnieni epoką jako całością
- najświetniejsze umysły epoki zaczęły studiować historię starożytnych, ich dorobek literacki, filozoficzny, nawet języki (np.
Kochanowski)
- przejęto wiele gatunków literackich (patrz Kochanowski)
- punkt widzenia starożytnych filozofów - epikureizm i stoicyzm - recepty na życie
- na wzór Horacego poszukiwano „złotego środka”, Jan Kochanowski tłumaczył jego pieśni
- odżyły postacie starożytnej mitologii : Muzy (Kochanowski „Ku Muzom”), Dafnis (Szymonowic)
- reformy państwa Frycza-Modrzewskiego - do Platona i Cycerona sięgnął
- idea antropocentryzmu i humanizmu, harmonii -> filozoficzne założenia antyku, który eksponował człowieka
WZORCE OSOBOWE
POETA DOCTUS: uczony poeta, Kochanowski - najwybitniejszy twórca epoki renesansu
- rozległe zainteresowania i wykształcenie
- ogromnie dbał o kształt swojego stylu, formę uprawianych gatunków, artyzm języka a także o wszechstronną wiedzę
- studiował w Akademii Krakowskiej, w Królewcu, w Padwie, te studia zadecydowały o jego erudycji
- znał obce języki klasyczne : łacinę, grekę, hebrajski
- studiował także literaturę i filozofię epoki starożytnej,
- znał dzieła Erazma z Rotterdamu i współczesnych mu twórców polskich (np. Rej)
- nawiązania do antyku (pieśni, fraszki- „ku muzą”, dramat, elegie), propagowanie filozofii starożytnych, odwołanie do tw. Horacego
- motywy z mitologii i literatury greckiej (np. wojna trojańska - OPG - można opowiedzieć)
- nie tylko poeta i dramaturg, ale też tłumacz psalmów Starego Testamentu - „Psałterz Dawidów”
- świat uznaje za wielką harmonię, znajduje wielkie wartości natury i wsi, wielbi człowieka, głosi epikureizm i stoicyzm
- „furor poeticus” - szał boski, natchnienie, otrzymuje poeta od Boga
DWORZANIN – szlachcic, wykształcony humanista, uznający prymat języka polskiego. Łukasz Górnicki „Dworzanin Polski”, człowiek wytworny, elegancki i pełen wdzięku.
SZLACHCIC-ZIEMIANIN – Mikołaj Rej „Żywot człowieka poćciwego”
poszukiwanie „złotego środka”
szacunek do pochodzenia
praca daje mu satysfakcję
życie osiadłe na wsi
żyje spokojne życie, dopatrując dobytku, rozkoszując się darami natury w każdej porze roku
dba o harmonię, wypełnia obowiązki, zażywa rozrywka
niezbyt uczony, ale spokojny, szczęśliwy, niestraszna mu starość ani śmierć, gospodarny, zapobiegliwy
żyje cnotliwie według rozumu, blisko natury, współżycie z nią i podporządkowanie się jej
także w „Pieśni świętojańskiej o Sobótce” ( z dala od problemów w spokoju rodzinnym)
PATRIOTA :
Mędrzec – dla Kochanowskiego patriotą był człowiek, który losy ojczyzny cenił ponad wszystko
Antenor z „Odprawy posłów greckich”, „pieśni” Kochanowskiego („O spustoszeniu Podola”), dzieła F. Modrzewskiego
spełnia swoje powinności wobec państwa, kocha ojczyznę, stawia jej dobro ponad prywatę
ojczyźnie nie żałuje starania, dóbr, a nawet życia
CZŁOWIEK RENESANSOWY W UTWORACH REJA I KOCHANOWSKIEGO
Kochanowski w „Trenach” podkreśla też prawo człowieka do rozpaczania i płakania, co wg Cycerona (stoika) mężczyźnie nie przystoi; poza tym mówi o prawie człowieka do zmiany poglądów, pod wpływem fortuny, jaka spotyka człowieka;
Człowiek wykształocony
- Człowiek jak i wszystko jest dziełem Boga
- Bóg panuje nad swoim stworzeniem i kieruje nim doskonale.
- Stwórca jest bliski człowiekowi, jest dobry, szczodrobliwy, łaskawy, hojny, nie skąpi dóbr
- stworzył piękny, przyjazny, harmonijny, dający radość człowiekowi świat
- człowiek może w nim pokładać nadzieje (ogólnie)
- Kochanowski składa ogólnie hołd Bogu
Inne pieśni:
- dużo cech horacjańskich (sama pieśń oparta na Horacym)
- epikureizm (używać życia, poznać jego rozkosze dążyć do szczęścia i carpe diem, bo wszystko przemija
- stoicyzm celem życia - szczęście czyli życie zgodne z zasadami cnoty, zachowanie umiaru i spokoju, męstwo i cnota, dobra sława, to gwarantuje czyste sumienie, wewnętrzny spokój; największym szczęściem zachowanie harmonii ducha; rozterki pozbawiają szczęścia;
- na przeszkodzie szczęściu stoi fortuna (los) - nieprzewidywalne przeciwności losu, nieszczęścia; trzeba zachować dystans. Zło i tak przeminie, jak przemija zima (pora śmierci i zastoju) i następuje wiosna (odrodzenie życia)
- ważny stosunek do natury, ważny element - kontakt i życie w zgodzie z przyrodą.
- mądry odrzuca dobra doczesne oferowane przez los: bogactwa i urzędy, chciwość wrogiem; tu ważna idea złotego środka - tyle ile trzeba. Wartością najwyższą cnota i moralność; przejawem cnoty - patriotyzm;
Pieśń świętojańska o Sobótce, Wsi spokojna, wsi wesoła - zwraca uwagę na piękno i sielankowość życia na wsi, uznaje to sprawę wręcz archetypiczną.
- tu pojawia się pochwała życia na wsi, blisko natury; przeciwstawienie życiu kupieckiemu i dworskiemu; pokazane przyjemności i pożytki z życia na wsi, dary jakie daje w obfitości natura; organizacja życia przez pory roku; pochwała życia rodzinnego, troskliwej matki, przemienności naturalnej pokoleń, przekazywania wiedzy. Łączy w sobie chłopskie życie z przywilejami szlachty.
Całość nie znajduje potwierdzenia w rzeczywistości (ciężki los chłopa pańszczyźnianego).
- Jest też koncepcja poety: poezja zapewni nieśmiertelność człowiekowi jako jednostce wyróżniającej się;
- ideał stworzony przez Reja w żywocie; pokazuje, jak należy wychować nasz ideał, nauczyć go moralności, ogłady towarzyskiej (np. przy pomocy wyjazdu zagranicznego, pobytu na dworze magnata), nie konieczne są studia (Rej nie był wykształcony), najlepszym wyborem jest stan ziemiański; potem sielankowe życie, małżeństwo z kobietą równą stanem; ważne są wszelkie cnoty; chciwość, przepych i nadmierne bogactwo niedopuszczalne; potrzebni przyjaciele, dobrodziejstwo, to zapewnia dobrą sławę; życie w zgodzie z naturą; starość pogodna, spokojna, czcigodna; Renesansowa radość życia (epikureizm) płynąca z natury; sprzeczne z ideałem jest niekonieczne wykształcenie
Proponuje wzorzec człowieka poczciwego, ideał szlachcica-ziemianina, najważniejszą wartością jest cnota, rozumiana jako uczciwość, patriotyzm, życie w zgodzie z naturą (np. w zgodzie z odwiecznym rytmem pór roku). Poza tym porom roku przypisane są kolejne etapy życia. Natura kluczową rolę - jest on nierozerwalnie złączony z rytmem pór roku. Kieruje ona jego życiem, a w każda pora daje radość z powodu dobrodziejstw przyrody. (wiosna -pora sadzenia i siania, lato - radość z dojrzewających plonów, jesień - zbiera wspaniałe plony, zima to czas odpoczynku).Wiosna to także dzieciństwo i młodość, jest to czas kształtowania się, nauki, wychowania, zbierania pierwszych doświadczeń. Lato to wiek dojrzały, udział w życiu rodzinnym, politycznym i społecznym. Odpowiednie wywiązywanie się z tych obowiązków określa wartość życia człowieka poczciwego. Koniec to oczywiście starość, kiedy to przychodzi czas na podsumowanie życia, refleksje natury religijnej i moralnej.
. Z wielkim kunsztem, radością i znajomością rzeczy opisuje Rej przyjemności płynące z życia na wsi.
- Poczciwość nie wynika z dziedzicznego czy nadanego tytułu, ale jest oparta na wewnętrznych przykazaniach moralnych i etycznych
- Rej w „Krótkiej rozprawie...", pokazując chorobę Rzeczypospolitej, wszystkie winy za taki stan zrzuca na szlachtę, duchowieństwo i władzę. Jedynymi niewinnymi, a zarazem najbardziej poszkodowanymi są chłopi, na których spada cały ciężar nieodpowiedzialności innych stanów. Rej pokazuje, że przy okazji nie są chronieni żadnymi prawami, a to co jest nie traktuje ich na równi z innymi stanami;
refleksje nad porządkiem świata
RÓŻNICE IDEOWE MIĘDZY ŚREDNIOWIECZEM A ODRODZENIEM
- W średniowieczu na szczycie stoi Bóg, jest istotą najważniejszą, trzymającą pieczę nad światem, stąd podporządkowanie całego świata europejskiego (politycznie też) kościołowi; w renesansie kościół odchodzi na dalsze miejsce z powodu reformacji, znajduje się pod ostrym ogniem krytyki innych wyznań na nim opartych. Zmniejsza się znaczenie obrzędów religijnych, tak więc również twórczość literacka z tym związana odchodzi na dalszy plan; Bóg w polskiej literaturze pojawia się bez dodatków religijnych obrzędów, jest czymś samym w sobie.
- O ile w średniowieczu jednostka nie miała tak wielkiego znaczenia, ceniona była anonimowość, o tyle w renesansie pojawia się uwaga skierowana na jednostkę, jej wiedzę itp. To staje się podstawą humanizmu. Ludzie w średniowieczu umieli się bawić i bawili się, ale głównie z tego powodu, że zauważali swoją przemijalność. Ludzie renesansu korzystali z życia, bo tak nakazywała im ich filozofia (epikureizm)
źródłem wszelkiej cnoty w średniowieczu było pismo święte (nakazy Boga) i kościół; w renesansie człowiek dzięki wykształceniu dowiadywał się na czym polega cnota, i przestrzegał jej, bo rozumiał jej sens (wszystko było wyjaśnione)
RÓŻNORODNOŚĆ TEMATYCZNA I FORMALNA FRASZEK KOCHANOWSKIEGO
- mając gruntowne wykształcenie humanistyczne, kształcony na najlepszych uniwersytetach: Kraków, Królewiec i Padwa. Nauczył się tez sztuki pisarskiej klasycznej i na jej podstawie tworzył po polsku.
- mając taką potrzebę, przez całe życie tworzył krótkie, jasne, zwięzłe i często humorystyczne utwory zwane fraszkami; z tego powodu stały się one swoistym pamiętnikiem poety, zwierającym różne epizody życia dworskiego, wiejskiego, wnioski z obserwacji różnych stanów, sejmów, sejmików oraz całkiem pokaźny zbiór zwykłych przyziemnych scenek.
- nazwę Kochanowski wziął ze słowa frasca czyli drobiazg, fraszek powstało 300 sztuk
- utwory te cechuje realizm: zawierają opis problemów życia codziennego; zawierają pochwałę zabawy i przyjaźni, też są wątki miłosne, no i poglądy religijne i filozoficzne autora
- sam definiuje fraszkę w „Na swoje księgi": nie będzie tu opisu bohaterskich czynów, tylko zabawne zdarzenia, żarty, wesołe i śmieszne epizody; „ Do fraszek" - tu poeta wyznaje, że zawiera w nich wszystkie swoje smutki i radości, oraz tajemnice; ale nie należy tworzyć sobie obrazu poety na podstawie samych fraszek, bo to labirynt niesamowity i nawet Ariadna nic nie pomoże;
Fraszki- krótkie utwory o treści żartobliwej, dotyczącego błahostek.
RODZAJE:
Epitafia (Nagrobek opiłej Babie)
Patriotyczne (Na sokalskie mogiły)
Pijackie (O doktorze Hiszpanie)
Swawolne (O chłopcu)
żartobliwe
autotematyczne („Na swoje księgi”)
filozoficzne - opisowo-refleksyjne („O żywocie ludzkim” życie - teatr marionetek Boga, w którym lalki pojawiają się na moment tylko, dla odegrania swej roli, tak więc dobra doczesne nie są potrzebne, bo wszystkich czeka śmierć; druga, to poetycka apostrofa do Boga, zrzuca mu obojętność sprawom ludzkim; obserwując dążenie za dobrami doczesnymi ludzi Bóg ma niezłą zabawę; a poeta stoicko się temu przygląda;
)
obyczajowe („Na gospodarza”, „O ślachcicu polskim”)
autobiograficzne.(„Do gór i lasów”- niezwykle zwięźle opisuje historię swego życia (studia, podróże, pobyt na dworach) uświadamiając nam nieubłagany upływ czasu, trzeba więc chwytać dzień, póki jest to możliwe, tu pojawiają się też odwołania do mitologii;
, „Na dom w Czarnolesie”)
religijne(‘Na nabożną- czci i wielbi Boga, ale potępia fałszywą wiarę, zaniedbywanie obowiązków przez wiernych; krytykuje także duchowieństwo, za rozpasanie i lenistwo, „o kapelanie”, „o kaznodziei” - tu szydzi z wątpliwej moralności księży, którzy sami nie przestrzegają głoszonych przez nich zasad;)
miłosne(„ Do Hanny”, „O miłości”, „do dziewki”- skarży się o nie odwzajemnianie uczuć; odwołuje się do Amora mówią, że każdego dosięgnie miłość; opisuje przeżycia zakochanego: tęsknota gdy jej nie ma i straszne związane z tym uczucia (wszystko różowe przy niej))
- „Na lipę" najbardziej znana z serii fraszek: wspaniałe miejsce, aby odpocząć; to lipa sama zaprasza do odpoczynku; ociąga taki odpoczynek od problemów tego świata; daje spokój i ukojenie; odwołania do antycznego Orfeusza, oraz motywu horacjańskiego odpoczynku na łonie natury
RENESANSOWY CHARAKTER PIEŚNI KOCHANOWSKIEGO
- a) filozofia epikurejska i stoicka - wyrastające z kultury antyku grecko-rzymskiego
Epikur : szczęście : doznawanie przyjemności, brak cierpień, życie ludzkie jest tylko epizodem - należy je cenić i żyć
chwilą. „Przyjemnością jest grono przyjaciół i kwiaty w ogrodzie”
Stoicy : szczęście : uniezależnienie swojego życia od okoliczności zewnętrznych. Sz. daje mądrość, wyrzeczenie się dążeń i pogoni za bogactwem. Życie szczęśliwe - zgodne z naturą, cnotliwe, rozumne
- b) wiara w Boga oparta na gruntownej znajomości Biblii i kultury chrześcijańskiej
- harmonijne połączenie powyższych elementów
- życiem człowieka rządzą 2 potężne siły :
- Fortuna - kapryśna, zmienna („Bo z nas Fortuna w żywe oczy szydzi, to da, to weźmie, jako się jej widzi”)
- Bóg - „wie rzeczy przyszłe, a śmieje się z nieba, kiedy się człowiek troszcze więcej niźli trzeba”
- człowiek stale wystawiany jest na kaprysy szczęścia, niepewność jutra. Jakie jest antidotum?
- co robić :
- zachowanie spokoju, wewnętrznej harmonii, nieuleganie emocjom, wewnętrzny ład (wg. stoików : cnota)
- „cnota skarb wieczny, cnota klejnot drogi”, „cnota mój kompas”
- rozumne poprzestawanie na małym, zachowanie czystego sumienia, harmonijne dopasowanie się do biologicznego
rytmu przyrody, kontemplacja piękna natury
żyj chwilą (carpe diem - Horacy) - „Dziś bądź wesół, dziś użyj biesiady”
TRENY KOCHANOWSKIEGO JAKO WYRAZ OJCOWSKIEGO BÓLU I KRYZYSU ŚWIATOPOGLĄDOWEGO POETY
- kiedy powstały treny, jaka sytuacja (śmierć 3-letniej Urszulki, 1579)
- 19 utworów spiętych klamrą tematu, podobny do starożytnego epicedium, poświęconemu osobie zmarłej (pochwała, opłakiwanie, pocieszanie żywych, ukojenie)
- Jest to dramat dla trzech osób w jednej:
Ojciec: strata ukochanej córeczki; nie rozumie dlaczego, porównuje do przypadkowo ściętej młodej oliwki, przez nadgorliwego ogrodnika; ból wzmagają rzeczy pozostałe po zmarłej; wspomnienie dręczą; pustka po córce, która wypełniała dom radosnym szczebiotem; ciągle nie dowierzając dopytuje się córeczki, gdzie się podziała;
Chrześcijanin: zachwianie się wiary w sprawiedliwość boską, kwestionuje wszechmoc Boga, w kulminacji kwestionuje jego istnienie; poddaje w wątpliwość sens życia i dotychczasowych przemyśleń;
Filozofa: załamanie renesansowego poglądu na świat; wydawało się, że posiadł stoicką mądrość toteż nie zna bólu, rozpaczy, strachu, to jednak się załamuje wobec śmierci córki. Zwątpienie w Boga, ład filozoficzny (renesansowy); ostatecznie jednak wraca spokój, trzeba znosić to co nam zgotował los; wysnuwa też sens boskiej decyzji - Urszulka uniknie cierpień ziemskich
Poety: miał nadzieję, że córka będzie dziedziczką jego własnego talentu
- Treny są jednym z ostatnich i największych dzieł artystycznych Kochanowskiego; są uważane za autopolemikę z wcześniejszymi założeniami własnej filozofii i ostatecznym ich przeformułowaniem; są one świadectwem załamania się tych starych, pogodnych poglądów wobec tragizmu śmierci córki; krytykuje on stoicyzm (który wcześniej popierał), który okazuje się złudny i nieprzydatny w obliczu prawdziwego nieszczęścia (łatwo mówić o nieszczęściu, kiedy się go nie doznało); podobnie dzieje się z właściwie każdym dogmatem i zasadą życiową w takiej sytuacji; przykładem może być poddanie w wątpliwość istnienia duszy po śmierci w trenie X, a także podważenie wartości moralnej cnoty, skoro nikogo nie ratuje ona przed nieszczęściem (porównuje się to z Wielką Improwizacją);
- Kochanowski podkreśla też prawo człowieka do rozpaczania i płakania, co wg Cycerona (stoika) mężczyźnie nie przystoi; poza tym mówi o prawie człowieka do zmiany poglądów, pod wpływem fortuny, jaka spotyka człowieka;
- ostatecznie jednak odżegnuje się od swoich bluźnierstw wobec Boga i prosi o przebaczenie oraz uspokojenie duszy; na końcu pojawia się cytat podany w temacie, który jest wykładem nowej filozofii życia: trzeba z ludzką godnością znosić zsyłane przez Pana cierpienie, gdyż jest ono, tak jak radość, rzeczą ludzką; wbrea stoiko przyznaje człowiekowi prawo do płaczu
WĄTKI MITOLOGICZNE I BIBLIJNE W TWÓRCZOŚCI JANA KOCHANOWSKIEGO
- wiele miejsca w twórczości Kochanowskiego poświęcone jest rozważaniom na temat relacji Bóg - człowiek
- wizerunek Boga podlegał w twórczości K. wielu zmianom (zależało to od okresu życia K., doświadczeń)
- „Fraszki”
nawiązanie do koncepcji Platona człowieka - marionetki, kukiełki dostarczającej uciechy i rozrywki Bogom
- „O żywocie ludzkim” - porównał ludzi do marionetek. Bóg śmiejący się z wysoka z ludzkich poczynań. K. prosi boga o
miejsce godne Stwórcy : na widowni - „niech drudzy za łby chodzą, a ja się dziwuję”
- „Człowiek boże igrzysko” - ludziom się zdaje od wielu pokoleń, że do czegoś dążą, że są panami własnego losu, co
dostarcza Bogu radości. Człowiek jest tylko bożym igrzyskiem.
- „Pieśni”
- IX, ks.I - Bóg obserwujący ludzkie działania i śmiejący się w niebie, Bóg zrównany z kapryśną Fortuną
- IX, ks. II - obok zmiennej, szydzącej z nas Fortuny pojawia się Bóg, któremu można i należy zaufać, bo jest on w stanie
wyrównać człowiekowi krzywdy wyrządzone przez los.
- XII, ks.II - Bóg wynagradza wszystkie krzywdy, jakie zazdrość uczyniła człowiekowi cnotliwemu, ceni cnotę służby
ojczyźnie : „A jeśli komu droga otwarta do nieba, tym, co służą ojczyźnie”
- XXV - „Czego chcesz od nas panie, za twe hojne dary” - Bóg jako dokonały twórca, konstruktor
- „Treny”
kryzys światopoglądowy
- X - zwątpienie w istnienie Boga! „gdzieśkolwiek jest, jeśliś jest”
- XI - Bóg nazwany „nieznajomym wrogiem”, nie kierującym się wobec ludzi żadnymi jasnymi kryteriami
- XVII - Bóg jako ten, który może człowieka ciężko doświadczyć
- XVIII - przyznanie się do winy, Bóg surowy, karzący ale sprawiedliwy ojciec. K. stwierdza, że każde cierpienie ma swój
sens, bo wtedy ludzie zwracają się do Boga („ w szczęśliwe czasy rzadko cię wspominamy”
- „Psałterz Dawidów”
tłumaczenie 150 psalmów, częste parafrazy przekładów tekstu Biblijnego
- Bóg potężny, wszechmocny, surowy, ale sprawiedliwy i opiekuńczy, rozumie słabość natury ludzkiej i nie odwróci się od
ludzi oczekujących przebaczenia
Podsumowanie : Bóg : silne oparcie, dzięki któremu człowiek może odnaleźć drogę w chaotycznym świecie
Kolejny popularny motyw w literaturze to chwilowość i przemijalność ludzkiej egzystencji. „Wszystko to marność i pogoń za wiatrem” – to cytat ze Starego Testamentu z Księgi Koheleta. Przemyślenia autora dotyczą miejsca człowieka na ziemi, bezradności wobec przemijania. Sens życia i świata jest niepoznawalny dla człowieka. Ten właśnie motyw występuje we fraszkach Jana Kochanowskiego m.in. „O żywocie ludzkim”
nawiązanie do mitu wojny trojańskiej w utworze Jana Kochanowskiego "Odprawa posłów greckich". Dramat przedstawia epizod bezpośrednio poprzedzający wojnę, która w rezultacie doprowadziła do upadku Troi. Mit ten był alegorią sytuacji panującej w Rzeczpospolitej doby Jana Kochanowskiego. Dramat miał być przestrogą dla Polski, ostrzeżeniem przed słabością władzy królewskiej i grzechami rządzących.
„Do fraszek”- odwołanie do dwóch mitów – „Dedal i Ikar” oraz micie o Minotaurze. Podmiot liryczny porównuje się do Tezeusza, który błądzi po labiryncie, szukając nici Ariadny.
„Na historię trojańską”, „o Hektorze”
OBRAZ WSI W LITERATURZE POLSKIEGO RENESANSU
- ziemiański styl atrakcyjny, bo moda z antyku (Horacy ceni odpoczynek na łonie natury, w odpowiednim towarzystwie i oczywiście z winem); Polska była wtedy spichlerzem Europy, tak więc życie na wsi dawało duże zyski przy minimalnym nakładzie środków i wysiłku. Ziemia-Bogactwo; stan ziemiański - szczęśliwy, zapewnia powodzenie i radość.
- Szymonowic: w swoich sielankach, wg definicji antycznej, pokazuje życie proste, spokojnego idyllicznego życia ludzi tak bardzo związanych z naturą, która daje im tyle szczęścia i radości. To wszystko jednak nie było takie proste i nie oddawało prawdziwego obrazu wsi polskiej. W „Żeńcach" pojawia się też inny obraz wsi i chłopów: tu pokazano wyraźnie ciężką pracę chłopów narzekających na swój los. Widzimy też konflikt między chłopem, a dozorcą, który swoją nahajką bezwzględnie pędzi ich do roboty. Cały obraz jest jednak mocno załagodzony, z racji swojego pochodzenia. Jest to krytyczny obraz sytuacji chłopów.
- Rej: W Rozprawie ukazuje nam się obraz konfliktu trzech stanów, co ma niebagatelny wpływ na sytuację na wsi. Oczywiście jak zwykle najsłabsi cierpią najbardziej, tak więc koszty wszystkich nadużyć innych stanów ponoszą chłopi (krytyka systemu, prawnego też); w Żywocie mamy pokazane idylliczne życie ziemianina na wsi, który z natury czerpie całą radość życia; pokazał ideał człowieka poczciwego (ideałem życie na wsi)
- Kochanowski w wielu miejscach w swojej twórczości odwołuje się do tematów związanych ze wsią. Fraszki: „Na lipę": radości płynące z natury, tu z drzewa (wyraźnie horacjańskie); W pieśni o sobótce wyraźnie docenia zwyczaje i tradycje ludu, które są tak barwne i ciekawe, poza tym dają wiele radości.
KRÓTKA ROZPORAWA MIĘDZY PANEM A PLEBANEM M. REJA JAKO SATYRA NA STOSUNKI SPOŁECZNE W XVI WIEKU W POLSCE.
- Najpełniejszy obraz stosunków między różnymi stanami Rej zawarł w „Krótka rozprawa między panem, wójtem a plebanem..."
- jak sam napisał ma skłaniać do refleksji nad porządkiem świata (=> aktualną sytuacją)
- Wszystkie stany (szlachta, chłopi i księża) wytykają sobie rozmaite wady:
- Rej atakuje duchowieństwo za niedbałość w wykonywaniu swoich obowiązków, za nieprzestrzeganie reguł głoszonych przez siebie (rozpusta, obżarstwo i lenistwo), zajmowanie się własnymi interesami i bogactwem, nie interesowaniem się życiem duchowym wiernych, krytykuje obrzędy kościelne (zwłaszcza instytucję odpustów, na której bogacił się kościół)
- Szlachta krytykowana jest za życie ponad stan, skłonność do przepychu, bogactwa prowadzącą do niszczenia majątków, pijaństwo, obżarstwo, zanik obyczajów; Wytykane są także polityczne przywary szlachty: nieudolność sejmu, prywata, przekupstwo, dbałość o urzędy, brak patriotyzmu, (argumenty obozu demokratycznego, popieranego przez Reja)
- Rej staje w obronie najbiedniejszego i najbardziej uciskanego ze stanów: chłopstwa. Ono ponosi ciężary nadużyć szlachty i duchowieństwa; nie mogą się bronić, nie chroni ich prawo, są tylko poddanymi zmuszonymi do wypełniania obowiązków przerastających ich możliwości.
- Dość pesymistyczna wizja Rzeczypospolitej, ale wyraźnie pokazująca jej choroby, które kiedyś doprowadzą do upadku. Rej podkreśla, iż nie wszyscy ludzie są tak „źli", część społeczeństwa jest całym sercem oddana sprawom Rzeczypospolitej.
- Wobec wszystkich tych problemów proponuje między innymi postawę: człowieka poczciwego.
- Rej opisuje także wiele swoich obserwacji społeczeństwa polskiego w „Zwierzyńcu"
- zawiera kilkaset epigramatów opisujących scenki z życia ludzi XVI wieku.
- ukazano w nich życie ludzi z wielu stanów: od króli, poprzez bohaterów do zwykłych ludzi
- pojawia się krytyka stanów duchownych (jak w rozprawie), głównym celem jest wywołanie uśmiechu (dowcipy), zarejestrowane są anegdotyczne scenki, pokazujące tamtejszą rzeczywistość.
Rej pokazuje tu nam przywary aktualnego systemu oraz ludzi którzy mają duży wkład w ogólne rozprężenie. Nie jest to nawet krzywe zwierciadło, wszystko wydaje się nawet całkiem dobrze oddane, tyle, że w nieco skomasowanej formie.
TROSKA O LOSY OJCZYZNY W KAZANIACH SEJMOWYCH PIOTRA SKARGI. O POPRAWIE RZECZYPOLITEJ ANDRZEJA FRYCZA-MODRZEJEWSKIEGO, UTWORACH JANA KOCHANOWSKIEGO.
- Pieśni Kochanowskiego: „o spustoszeniu Podola przez Tatarów", kiedy to Tatarzy napadli na Polskę i uprowadzili 50 tyś. ludzi; pokazując rozpacz i żal z powodu losu Polaków nawołuje do obrony kraju przed najeźdźcami; apeluje o męstwo, odwagę, wydanie pieniędzy na obronę (ciężko było z tym); Przestrzega przed starymi błędami i krytykuje nieumiejętność wyciągania wniosków z historii; widać wyraźne zaangażowanie emocjonalne autora
- Odprawa: na wydarzeniach trojańskich Kochanowski modeluje sytuację międzynarodową Polski. Porusza jednak tematykę ogólną, ponadczasową - konfliktu interesu jednostki i państwa oraz odpowiedzialności obywateli za losy kraju: Kochanowski piętnuje brak praworządności, przekupstwo szlachty (polityków), niesprawiedliwość, nieprzygotowanie kraju do obrony, nieodpowiedzialność przyszłych obrońców kraju (młodzież), przedkładanie własnego interesu władcy nad interes ogółu, posłów za demagogię i prywatę; Kochanowski pokazuje także cechy idealnego władcy; Ostatecznie jednak, gdy kraj znajduje się w stanie zagrożenia, wszyscy obywatele przygotowują się od obrony.
- Andrzej Frycz Modrzewski: O poprawie Rzeczypospolitej: Autor w pięciu księgach daje obraz proponowanych reform, jakie powinny objąć Rzeczpospolitą, aby zapanował ład. Obyczaje podstawą praworządnego kraju, państwo jako dobrowolna organizacja społeczna powstała dla zapewnienia członkom spokojnego i szczęśliwego życia. Król elekcyjny (wybierany również przez chłopów), urzędy nie dziedziczne, awans ze względu na umiejętności; Prawa: wszyscy równi wobec niego (kara za mężobójstwo), tak jak równi wobec Boga, czyli reforma sądownictwa, też chce kar dla wrogów Rzeczypospolitej; Kościół - zmiany i reformy wewnętrzne, uniezależnienie państwa od papiestwa które reprezentuje obce krajowi interesy, zwolennik Irenizmu (zakończenie wojen wyznaniowych, tolerancja wyznaniowa); Szkolnictwo: żąda unowocześnienia programów nauczania i udostępnienia szkół dla wszystkich, zwiększenia nakładów na; Wojny: potrzeba reformy wojskowości, skutecznej do obrony, ale tylko w wypadku najazdu z zewnątrz.
- Piotr Skarga - jezuita, publicysta i żarliwy patriota „Kazania sejmowe", powstały pod wpływem problemów sejmu polskiego, którego obrady często kończyły się rozwiązaniem bez decyzji. Potrzeba: moralności narodu (warunek szczęścia i potęgi państwa, władza przykładem ma być); wylicza 6 chorób Polski: brak miłości ojczyzny, brak zgody politycznej, anarchia religijna, osłabienie władzy królewskiej, niesprawiedliwe prawa, niekarność grzechów jawnych. Dalej mówi, że miłość do ojczyzny podstawowym obowiązkiem obywatela, upadek ojczyzny równoważny z klęską obywateli; wśród rodaków powinna być zgoda; jej brak może być wykorzystany przez sąsiadów (proroctwo?); reformacja pogłębia niezgodę narodową. Religia katolicka jedynym ratunkiem, katalizatorem zjednoczenia (kontrreformacja); państwem powinien rządzić król zgodnie z radami mądrej rady. "Złota wolność szlachecka" prowadzi do anarchii; bez praw sprawiedliwych nie ma wolności, wylicza niesprawiedliwe prawa (w tym prawo o mężobójstwie ); ale akceptuje stany społeczne;
GATUNKI LITERACKIE RENESANSU
LIRYKA
- Fraszka (J. Kochanowski: „Na lipę”, „Na zdrowie”< „Na dom w Czarnolesie”),
- Poemat satyrowy („Satyr albo dziki mąż”),
- Pieśń (J. Kochanowski: „Wieczna sromota”, „Czego chcesz od nas’ Panie),
- Elegia (Klemens Janicki: „O sobie samym do potomności”),
- Psalm (J. Kochanowski – tłumacz psalmów biblijnych – „Psałterz Dawidowy”),
- Sonet (Mikołaj Sęp Szarzyński: „O wojnie naszej...”),
- Tren (J. Kochanowski: „Treny”),
- Sielanka (gatunek synkretyczny – Szymon Szymonowic: „Żeńcy”).
EPIKA
- Bajka (Biernat z Lublina, Mikołaj Rej),
- Satyra (w formie dialogu – Mikołaj Rej: „Krótka rozprawa...”)’
- Utwory parenetyczne (M. Reja: „Wizerunek własny...”, Ł. Górnicki „Dworzanin polski”).
DRAMAT
- Tragedia renesansowa (Jan Kochanowski: „Odprawa posłów greckich”).
PUBLICYSTYKA (proza)
- Kazania (ks. P. Skarga: „Kazania sejmowe”),
- Traktat (A. Frycz Modrzewski: „O poprawie Rzeczypospolitej””),
- Broszura (J. Niemojewski: „Obrona przeciw obwinianiu”),
- Mowa (A. Frycz Modrzewski: „Łaski, czyli o karze za mężobójstwo”).
DRAMAT SZEKSPIROWSKI A REGUŁY TRAGEDII KLASYCZNEJ
Szekspir - twórca nowożytnego teatru, wprowadził innowacje, odstępujące od zasad tragedii antycznej, wykorzystuje do twórczości tematykę historyczną, jednak dowolnie obrabianą do potrzeb
- złamanie zasady trzech jedności (czasu, miejsca i akcji)
- akcja „Makbeta” rozgrywa się w komnatach pałacowych, na leśnej polanie, na polu bitwy
- czas trwania znacznie przekracza dopuszczalne 48 godzin
- wielowątkowość : walka dobra ze złem, polityka (walka o władzę), psychologia (przemiana psychiki postaci)
wprowadzenie większej ilości aktorów - ukazywanie wzorców osobowych, dużo uwago poświęca psychice bohaterów; sploty intryg
- wprowadza elementy nierealne i fantastyczne; pojawiają się nawet czary
- zwykle pokazany jest jeden ważny etap w życiu bohatera (albo dwóch), zwykle pochodzących z wysokiego i ważnego rodu, akcja zwykle kończy się śmiercią bohatera; są to ludzie nieprzeciętni, uwikłanie w konflikty zewnętrzne i wewnętrzne; biegiem akcji rządzi człowiek, a nie fatum czy przypadek
- łączy ze sobą elementy tragiczne i komiczne
- pokazywanie scen batalistycznych, „tłumne ujęcia” - uczta na zamku („Makbet”)
- odstąpienie od zasady decorum ( odpowiednia forma w zależności od treści)
- dobór osób i stylu nie musiał odpowiadać gatunkowi sztuki
- np. Tragedia była gatunkiem wysokim, nie dopuszczała osób komediowych, pochodzących z ludu, czy farsowego stylu
- scena III (akt II) - z Odźwiernym - wykorzystywana przez reżyserów dla wprowadzenia komizmu
w dramacie antycznym postacie raczej były niezłomne w swoich poglądach
- zmienność charakteru postaci
- przykład : Makbet. Psychika na początku utworu, łagodność, uległość wobec Lady Makbet, narastające uczucia ambicji,
żądzy władzy, strachu. Lady Makbet : na początku silna, motor działań, później popada w obłąkanie
- pięć etapów (Makbet): ekspozycja / wprowadzenie (spotkanie i przepowiednie czarownic), powstanie konfliktu (konflikt wew. - przemyślenia nad przepowiednią,
konflikt zew. - plan zamordowania Dunkana),
jego rozwój (kolejne morderstwa, narastanie akcji),
kryzys (śmierć Lady M. i podejście wojsk pod zamek Makbeta),
rozwiązanie (zabicie Makbeta przez Makdufa, napięcie opada)